O’tilganlarni takrorlash uchun savollar

1. «Qur’on» so‘zining shaklini aniklang va ma’nosini tushuntiring.
2. Qur’onni nima uchun «Furqon» deyiladi?
3. Qur’onning yana qanday sifatlarini bilasiz?
4. Qur’on odamlar orasida yana qanday nomlar bilan ataladi?
5. Sanab o‘tilgan nomlar orasida eng mashhurlari qaysilar?

Foydalanilgan va tavsiya etilgan adabiyotlar

1. Muhammad Mustafo Muhammad. Qur’oni Karim oyatlarining mavzular bo‘yicha mundarijasi. Bag‘dod. Matbaa al-Xulud. 1984 y.
2. Abdulaziz Mansur. Qur’on ma’nolarining tarjimasi. 598-bet.
3. Alouddin Mansur. Qur’oni Karim. O’zbekcha izohli tarjima. 746-bet.
4. Al-Jalol as-Suyutiy. Al-Itqon. 1-j.
5. Muhammad Tohir ibn Oshur. At-Tahrir vat-tanvir. Tunis. 1-j.
6. Qurtubiy. Al-Jomi’ li-ahkomil-Qur’on.Bayrut. 1-j.
7. Shayx Hasanayn Maxluf. Safvatul-bayon li-ma’onil-Qur’on. 1-jild.
8. Muhammad Husayn Az-Zahabiy. At-tafsir val-mufassirun. Qohira. 1381- h. 1-j. 348-bet.
9. Ibn Jarir At-Tabariy. Bayrut. 1999 y. Uchinchi nashr. 1-j.
10. Obidov R. Q. Qur’on tafsir va mufassirlar.Toshkent. 2003.

   

1.   Qur’oni Karim uslubi she’riyat qoidalaridan o‘zgachadir.
2.   Qur’onda zarbulmasalga e’tibor berilishi.
3.   Qur’oni Karimda ifodaning o‘ziga xosligi.

1. Qur’oni Karim Alloxning huzuridan Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga mo‘‘jiza sifatida nozil bo‘lgan muqaddas kalom bo‘lgani uchun, arab millatining boshqa ijodiy nasriy va she’riy asarlaridan bir qarashdayoq ajratib olish mumkin bo‘lgan, boshqa asarda takrorlanmagan o‘ziga xos xususiyatlarga egadir.

Ulardan birinchisi, Qur’onning nazmi she’riyatning barcha qoidalariga muxolifdir. Bu haqda olimlar qam, shoirlar ham, hattoki, oddiy arablar ham bu xususiyatni darhol his qilganlar. Ba’zi mushriklar Payg‘ambarimizni shoir deb ta’na qilib turgan bir paytda, turli g‘arazli maqsadlar bilan Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning xuzurlariga kelgan va U zotdan Qur’oni Karim tilovatini eshitgan ondayoq dillari yumshab, ruhiy osoyishtalikni tuygan kishilar o‘z qavmlari oldiga qaytganda: «Allohga qasamki, men Muqammaddan bir kalomni eshitdim, u she’r emas, balki inson so‘ziga o‘xshamaydi», — deb e’tirof etganlar.

«Qur’onning uslubi insonlarning xitobat uslubiga ham o‘xshamaydi, balki uning jumlalari darhol yodda qoladigan va tilovat qilinadigan uslubdadir. Bu uslub Qur’onning o‘ziga xos mo‘jizaviy yo‘li bo‘lib odamlarning kalomida uchramaydigan xususiyatdir», deb yozadi Shayx Muhammad Tohir ibn Oshur. (Muhammad Tohir ibn Oshur. At-Tahrir vat-Tanvir. Tunis. 1-j. 120-b)

Mahmud az-Zamaxshariyning «Kashshof»ida ishora qilinishicha, Qur’oni Karimni juzlarga, hizblarga va suralarga taqsim qilinishi ham arab kalomida yangilik bo‘lgan.

Arab she’rlarida o‘tgan hodisa va voqe’alarning qissasi bayon etilmas edi. Juda kam hollarda, masalan birgina she’rda bir odamni ilon chaqib o‘ldirishi, keyin uning akasi bilan yomonlik qilmaslikka axdlashgani, paytini topganda esa ilon yana va’dasini buzib, unga xiyonat qilgani hikoya qilingan. Boshqa arab she’rlarida esa umuman qissa tilga olinmas edi. Har bir musulmonga yetadigan ne’matni ham, boshiga tushadigan azob-uqubatni ham bir qissa bilan keltirilishi, masalan, A’rof surasida «ahli jannatlar» va «ahli do‘zaxlar»ning holatlari qissa shaklida berilishi, arablarni lol qoldirgan.

Qur’onning yana bir xususiyati boshqa millat kishilarining ismlarini maqomga muvofiq fasohatli arabcha ismga aylantirib zikr etilishidadir. Masalan: Dovud (a.s.) qissalarida Shovil ismli podshohni Tolut deb nomlanishi, Ibrohim (a.s.)ning otalari Torihni Ozar deb o‘zgartirilishi shular jumlasidandir.

2. Arablar biror hodisani ifoda etish uchun zarbulmasal usulini qo‘llar edilar. Bunda bo‘lib o‘tgan hodisa zikr etilmas, unga ishora etuvchi pardali jumladan foydalanilar edi. Uzoq muddat o‘tishi natijasida bo‘lib o‘tgan hodisa butunlay unutilib, faqat uni ifoda etuvchi zarbulmasal qolardi.

Natijada, zarbul masaldan ko‘zlangan asosiy hodisa — maqsad ko‘pchilikka noma’lum narsaga aylanardi. Qur’oni Karimda tamsillarni tashbeh usulida keltirish ham Uning xususiyatlaridan biri bo‘ldi va arablarni lol etdi. Chunki, tamsiliy tashbehda hodisa ham, ifoda ham ochiq-oydin ko‘rinib turadi va uni eshitgan odam gap nima haqda ketayotganini darrov to‘laligicha fahmlaydi. Masalan:


«Alloh yo‘lida mollarini ehson qiluvchilar(savobi)ning misoli go‘yo bir donga o‘xshaydiki, u har bir boshog‘ida yuztadan doni bo‘lgan yettita boshoqni undirib chiqaradi». (Baqara, 261)


«Kimki Allohga shirk keltisa, bas, u go‘yo osmondan qulagan va uni qushlar(o‘lja qilib) olib ketgan yoki uni(qattiq) shamol yiroq joylarga uchirib ketgandekdir». (Haj, 31)

Keltirilgan ikki oyatda ham maqsad va tamsil ochiq-oydin ifoda etilgan.

3. Ijodiy asarlarda bo‘lganidek, Qur’oni Karim suralarining bayonida bir usul qo‘llash bilan kifoyalanilgan emasdir. Turli suralarda turli usul ifoda etilgan. Masalan: ba’zi suralar alfavit harflari — الم , ق , حم bilan boshlangan bo‘lsa, ba’zilar Allohga hamdu sano — أَلْحَمْدُ لِلَهِ  bilan, yana ba’zilari xitob يَا أَيُّهَا bilan boshlangan.

Ba’zi suralarning boshlanishidayoq bevosita maqsadga kirishilgan. Masalan:


«Kofir bo‘lgan va (o‘zgalarni ham) Alloh yo‘lidan to‘sgan kimsalarning amallarini (Alloh) zoe ketkazur». (Muhammad, 1)


«(Bu) Alloh va Uning payg‘ambaridan sizlar (bilan) ahdlashgan mushriklarga (nisbatan) ora ochiqlikdir». (Tavba, 1)

Qur’oni Karimning yana bir mo‘‘jizalik tomoni shundaki, uning oyatlari o‘ta balog‘atli va fasohatli, ammo lafzi qisqa bo‘lish bilan birga bir necha ma’noga dalolat qilishi bilan ajralib turadi. Masalan:


«Yusuf dedi: «Alloh saqlasin! Axir,u (ering) xojam-ku?! Menga yaxshi joy bergan bo‘lsa?!». (Yusuf, 23)

Mazkur oyati karimadagi «xojam» so‘zi Yusufni qul qilib sotib olgan xo‘jayinni bildiradi. Xo‘jayin Yusufni xotiniga topshirib, uni o‘g‘il qilib olishni taklif etadi va Yusufga qul kabi emas, farzand kabi yaxshi munosabatda bo‘ladi. Yusuf shunga ishora qiladi va mehribon xo‘jayiniga xiyonat qilishdan saqlanadi.

«Xojam» so‘zi «parvardigorim» degan ma’noni ham bildiradi. Yusuf, uni akalarining zulmidan va qorong‘u choxdan beshikast najot bergan va mexribon odamlarga ro‘para qilgan Allohining ne’matini eslagan va noshukurchilik qilishdan qo‘rqqan, degan ma’noga ham dalolat qiladi.

Lafzi va tarkibi o‘zgarmagan holda ikkita va undan ortiq ma’noga ishora qiladigan oyatlar Qur’oni Karimda juda ko‘pdir.

Alloma Az-Zamaxshariy «Muddassir» surasining tafsirida: «Jumlani juda qisqa, ammo ma’noni juda keng qamrovli ifoda qilish Qur’oni Karimning mo‘‘jizasidir», — deb yozadi.

Hazrat Umar(r.a.)dan ushbu:

«Kimki Allohga itoat qilsa, uning payg‘ambariga itoat qilsa, Allohdan qo‘rqsa va taqvo qilsa, bas, ular haqiqiy zafarga erishuvchilardir», — degan oyati karimani eshitgan Rum patriarxi: «Alloh Ta’olo mana shu oyatning o‘zida Iso(a.s.)ga nozil qilgan Injilda bayon qilingan dunyo va oxiratning ahvolini jamlagan ekan», — deb baho bergan. (Muhammad Tohir ibn Oshur. At-Tahrir vat-Tanvir. Tunis. 1-j. 121-b.)

Qur’oni Karimda shunday ifoda odati mavjudki, bir lafz qaerda kelsa ham bir xil ma’noni anglatadi. Bu jihatga ba’zi mufassirlar juda ahamiyat berganlar. Masalan: Ibn Abbos (r.a.): «Qur’onning qaysi oyatida «gul kosa» so‘zi kelsa, u «aroq»ni bildiradi», — deganlar. Imom Tabariy ham Zahhokdan shunday hadisni rivoyat qilganlar.

Imom Buxoriy rivoyat qilgan hadisda «Anfol» surasining tafsirida Ibn Uyayna shunday deydilar: «Alloh Ta’olo qaysi oyatda «yomg‘ir» so‘zini keltirgan bo‘lsa, undan murod «azob»dir. Holbuki, arablar odatida  مَطَرٌ, غَيْثٌ lafzlari bilan faqat yomg‘irni ataydilar. Alloh Ta’olo "œmator" so‘zi bilan azobni ifoda qilsa, "œg‘ays" so‘zi bilan yomg‘irni ifoda qiladi». (Muhammad Tohir ibn Oshur. At-Tahrir vat-Tanvir. Tunis. 1-j. 124-b)

Ibn Abbos (r.a.)dan rivoyat qilingan hadisda shunday dedilar: «Qur’onning qaysi oyatida يَأَيُّهَا النَّاسُ — «Ey  odamlar» degan jumla kelsa, bu Makka mushriklariga xitobdir».

Johizning «Al-Bayon» kitobida yozishicha, Qur’oni Karimda bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan qo‘shaloq so‘zlar ko‘p. Masalan, namoz va zakot, ochlik va to‘qlik, jannat va do‘zax, rag‘bat va qo‘rquv, muhojirlar va ansor, jin va inson, foyda va zarar, osmon va yer.

Faxruddin Ar-Roziy va Az-Zamaxshariyning ta’kidlashicha, Qur’onning qaerida va’id (qo‘rqituv) oyatlari kelsa, orqasidan bashorat oyatlari ham keladi.

Doktor Toriq Al-Suvaydanning Qur’oni Karim ma’nolari Parvardigor tomonidan aniq matematik hisob-kitob asosida tuzilgani haqidagi ushbu fikri ham uning haqiqatda ilohiy mo‘‘jizaviy kitob ekanligiga dalolat qiladi. Uning tadqiq etishicha Qur’oni Karimda quyidagi tazod(antonim) so‘zlarning zikrida o‘zaro munosabat bayon etilgan: