Ikkinchi qism (tilovati nasx qilingan, hukmi qoldirilgan)ga kiruvchi oyatlar ham sanoqlidir. Az-Zarkashiy «Al-Burhon» da yozishlaricha, «Nur» surasida shunday oyat bo‘lgan:

«Chol va kampir agar zino qilishsa, ikkovini ham toshbo‘ron qilinglar, bu Allohning qat’iy jazosidir. Alloh aziz va hakimdur».

Umar ibn Xattob (r.a.): «Agar odamlar Allohning Kitobiga qo‘shimcha qildi», — deyishmaganda edi, men ushbu oyatni o‘z qo‘llarim bilan yozib qo‘yardim», — deganlar. (Imom Buxoriy rivoyat qilganlar)

Uchinchi qismga kiruvchi oyatlar Qur’oni Karimda juda ko‘pdir.

Az-Zarkashiyning yozishlaricha, Qur’oni Karimning oltmish uch (63)ta surasida «hukmi nasx qilingan, ammo tilovati qoldirilgan» oyatlar mavjud. Bular jumlasiga «Vasiyat» oyati, «Idda» oyati, Payg‘ambarimiz(s.a.v.)dan savol so‘rovchi odamning avval «sadaqa berishi» haqidagi oyat, «Mushriklar bilan jang qilmaslik» oyati va boshqa oyatlar kiradi. (Muhammad Ali As-Sobuniy. Ravoi’ul bayon. Bayrut. 1980 y. 104-bet)

3. Shayx Hibatulloh ibn Saloma «Nosix va mansux» risolalarida nasx oyatlari tartibini shunday belgilaganlar:

«Bilingki, Shariatimizda birinchi nasx namozda, ikkinchisi qiblada, keyin ro‘za, mushriklardan yuz o‘girish, jihod, ahli kitoblardan jizya olish, meros, johiliyat alomatlarini buzish ishlarida bo‘lgan».

Qur’on oyatlarini Qur’on bilan nasx qilish, sunnatni sunnat bilan nasx qilish borasida ulamolarda hech qanday ixtilof yo‘q. Ammo Qur’on oyatlarini sunnat bilan nasx qilinishi borasida jumhur ulamolari bilan Imom Shofiiy o‘rtalarida ixtilof mavjud.

Imom Shofiiyning fikrlariga qaraganda, Qur’on oyatlarini oyat bilan nasx qilinadi, biroq sunnat bilan nasx qilish mumkin emas. Imom Shofiiy o‘z fikrlarining isboti sifatida bir necha dalillarni keltirganlar:

1.  Alloh Ta’olo nasx borasida keltirgan oyati karimada:«Biror oyatni bekor qilsak..» — deb, nasxning nisbatini o‘ziga bergan. O’zining kalomi esa oyatdir, sunnat emas.

2.  Alloh oyati karimada: «undan yaxshirog'ini... keltiramiz», — degan. Sunnat oyatdan yaxshiroq bo‘lmaydi.

3.  Alloh Ta’olo nasx oyatining davomida «Allohning har narsaga qodir ekanini bilmadingizmi?!» — deb xitob qiladi. Demak, nasx qilish, bir oyatni ikkinchisi bilan almashtirish faqat Allohning qo‘lidan keladi.

4.  Alloh Ta’olo yana bir oyatda «Agar bir oyat o‘rniga boshqa oyatni almashtirsak» — degan. Demak, oyatlarni almashtirish faqat Allohning qudratidandir.

Jumhuri ulamo: «Qur’oni Karimni sunnat bilan ham nasx qilinadi» — degan fikrlarining isboti uchun Imom Shofiiyning qarshilariga quyidagi dalillarni keltiradi:

1. Alloh Ta’oloning ushbu:

                       
«Qaysi biringizga o‘lim hozir bo‘lsa va o‘zidan biror yaxshilik (boylik) qoldirayotgan bo‘lsa, ota-ona va qarindoshlariga ma’lum miqdorda vasiyat qilishlik bitildi (farz qilindi)» ( Baqara, 180)— degan oyati karimasidan chiqadigan «vasiyatning farzligi» hukmi Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning: «Ogoh bo‘linglar! Merosxo‘rga vasiyat qilinmaydi», — degan hadislari bilan nasx qilingan.

2. «Nur» surasining ushbu:


«Zinokor ayol va zinokor erkakning har birini yuz darradan uringlar!» (Nur, 2)  degan oyatidagi yuz darra urish hukmi Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning «turmush qurgan erkak yoki ayolni toshbo‘ron qilish» to‘g‘risidagi hadislari bilan nasx qilingan.

3. Qur’onda kelgan hukmlar ham, Sunnatda kelgan hukmlar ham, garchi nomi boshqa-boshqa bo‘lsada, Allohning hukmlaridir. Zero Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Allohning iznisiz hech bir so‘zni gapirmaganlar. Alloh aytadi:


«(Muhammad Qur’onni) o‘z xohishi bilan so‘ylamas, U (Qur’on) faqat Alloh tomonidan vahiy qilinayotgan bir vahiydir». ( Najm, 3-4-oyatlar)

4. Imom Shofiiyning dalillari zaif va mujmaldir. Chunki, Alloh aytgan «xayriyyat» sifatini oyatlarga mansub deb bo‘lmaydi. Oyatlarning birortasi ikkinchisidan yaxshiroq emas, balki barchasi birdek Allohning kalomi va fazilati ham tengdir. Biroq, nosix hukm mansux hukmdan afzalroq va yaxshiroq bo‘lishi mumkin. Bandalarning islohi uchun Alloh Ta’olo oyat bilanmi yoki Sunnat bilanmi hukmlar o‘rnini yaxshirog‘iga almashtirishi mumkin.

Demak, jumhurning dalillaridan ma’lum bo‘ladiki, Qur’oni Karim oyatlaridagi hukmlar oyatlar bilan va hadislar bilan nasx etilishi mumkin.

Ulamolarning: «Nasx uchun kelgan hukm mansuxdan yengil va oson bo‘ladimi yoki og‘irroq va mashaqqatliroq ham bo‘lishi mumkinmi?» — degan savolga bergan jvoblari ham turlichadir.

Imom Al-Faxr Ar-Roziy shunday yozadilar: «Ba’zi olimlar: «Nosixning mansuxdan og‘irroq bo‘lishi mumkin emas, chunki Alloh Ta’olo Qur’onda: «undan yaxshirog‘ini... keltiramiz», — degan. Yaxshiroq hukm og‘irroq bo‘lishi mumkin emas» — deydilar. Ularga javob shuki: «Oyatdagi «undan yaxshirog‘i» jumlasi «oxiratda ajru savobi ulug‘rog‘i» degan ma’noni ham bildiradiku?!» Holbuki, Qur’ondagi nosix hukmlar mansux hukmlarga nisbatan uch xil darajada kelgan:

1. Zinokor ayolni to o‘lguncha uyga qamab qo‘yish jazosi mansux qilinib, uning o‘rniga darra urish yoki toshbo‘ron qilish hukmi joriy bo‘ldi. Oshuro oyida o‘n kun ro‘za tutish o‘rniga bir oy Ramazon ro‘zasi farz qilindi. Namoz ikki rakatdan farz qilingan edi. Keyin nasx qilinib, safarda bo‘lmagan kishilar uchun to‘rt rakatdan o‘qish farz qilindi. Bu misollarda nosix mansuxga nisbatan qiyinroq va mashaqqatliroqdir.

2. Eri vafot etgan ayolning idda muddati avval uydan chiqmasdan bir yil o‘tirish edi. Keyin u nasx qilinib, to‘rt oy-u o‘n kunga qisqartirildi. Kechasi turib namoz o‘qish farz edi, keyin u nasx qilinib, ixtiyoriyga aylantirildi. Bu misollarda nosix mansuxga nisbatan yengildir.

3. Qiblaning Baytul Muqaddasdan Baytul Haromga aylantirilishi esa nosix va mansuxning tengligiga misoldir.

O’tilganlarni takrorlash uchun savollar

1. «Nasx» so‘zining lug‘aviy ma’nosi nima?
2. Nasxning qanday turlarini bilasiz?
3. Nasx haqida ulamolarning ixtilofi nimadan iborat?
4. Oyatni hadis bilan nasx qilish to‘g‘risida qanday ixtilof mavjud?
5. Hadis bilan oyat hukmini nasx qilinganiga misol keltira olasizmi?

Foydalanilgan va tavsiya etilgan adabiyotlar

1. Muhammad Ali As-Sobuniy. Ravoi’ul-bayon. Bayrut. 1980 yil..
2. Alouddin Mansur. Qur’oni Karim. O’zbekcha izohli tarjima. 746-bet.
3. Al-Jalol As-Suyutiy. Al-Itqon. 1-j.
4. Tafsiru Al-Faxr Ar-Roziy. 3-j.
5. Qurtubiy. Al-Jomi’ li-ahkomil-Qur’on.Bayrut. 1-j.
6. Shayx Hasanayn Maxluf. Safvatul-bayon li-ma’onil-Qur’on.2-jild.
7. Obidov R. Q. Qur’on, tafsir va va mufassirlar.Toshkent. 2003 y
8. Ibn Jarir At-Tabariy.Bayrut. 1999 yil.3-nashr. 1-j.

1. Qur’onning tarjimasi. So‘zma-so‘z tarjima, uning usullari. «Bilmisl» tarjima. «Big‘ayril misl» tarjima. Qur’onning ma’naviy   tarjimasi. Ma’naviy tarjima shartlari.
2. Qur’on oyatlarini tafsir qilish. Tafsir so‘zining ma’nosi, lug‘aviy izohi va ta’rifi. Tafsir ta’riflarining ko‘pligi, mazmunan o‘xshashligi va bir xilligi.
3. Ta’vil, uning lug‘aviy izohi va ta’riflari. Ta’vil talablari. Tafsir va ta’vilning farqlari. Ta’vilda isbot va dalillar. Ta’vil qiluvchilarga qo‘yiladigan talablar.

1. Qur’oni Karimning tarjimasi. Islom ulamolari Qur’onni bir arab qabilasi tilidan ikkinchi bir arab qabilasi tiliga— shevasiga tarjima qilishni man etganlar. Buning sababi quyidagichadir. Qur’on tarjimasi ikki xil bo‘ladi.

Birinchisi — so‘zma-so‘z tarjima, ya’ni Kalomni bir tildan ikkinchi tilga, nazm va tartibini, asl ma’noning saqlanishini rioya qilgan holda o‘tirish.
Qur’onning so‘zma-so‘z tarjimasi ham ikki usulda bajariladi. Birinchi usul — "tarjima bilmisl" ya’ni, "asliga o‘xshash tarjima" deyiladi. Bunda, oyatlarning har bir so‘zi muqobiliga boshqa lug‘at so‘zlari qo‘yiladi, oyatlarning va undagi so‘zlarning nazm va tartibi o‘zgarmaydi. Hatto asl matndan sezilib turgan balog‘at va fasohat ham o‘zgarmagandek tuyuladi. (Bunday tarjimaga Oltinxon To‘ra (vatandoshimiz Mahmud Taroziy) tarjimasini misol qilishimiz mumkin)

 Lekin bu Allohning kalomiga nisbatan mumkin emasdir. Chunki, Qur’onning nozil bo‘lishi ikki sababdandir.