Birinchisi, Qur’on Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning haq payg‘ambar ekanliklarini tasdiq etuvchi alomat bo‘lib, birinchi mo‘‘jizadir. Butun insonlar va jinlar birlashganda ham uning bitta surasiga o‘xshash surani keltirishga ojizdirlar. Qur’oni Karim g‘aybdan xabar berish, o‘zgarmas shariat ahkomlarini bayon qilish singari insonning qo‘lidan kelmaydigan mo‘‘jizaviy xususiyatga ega bo‘lish bilan birga, uning har bir oyatida maqomga mos shunday balog‘atlar mavjudki, bu xususiyatlar arab tilidan boshqa tilga o‘tganda o‘z-o‘zidan yo‘qoladi.

Ikkinchisi, Qur’on odamlarni dunyoda ham, oxiratda ham manfaatli bo‘lgan amallarga hidoyat qiladi. Buning uchun Qur’oni Karimning ahkomlaridan istinbot qilish va undan yo‘l-yo‘riq olib, amal qilish lozim bo‘ladi. Qur’onning ba’zi oyatlaridan hamma ham tushunib foydalanishi mumkin. Bu oyatlarni so‘z-maso‘z tarjima qilish ham mumkin. Ammo, Qur’onda shunday oyatlar borki, uning ma’nolarini mujtahid olimlargina tushunishi va foydalanishi mumkin. Bu murakkab ma’noli oyatlarning tarjimasi ayni Qur’on oyati bo‘lolmaydi. "Asliga o‘xshash" tarjima ba’zi oyatlarning ma’nosini berolsa ham, murakkab ma’noli oyatlarning ma’nosini ochib berolmaydi. Demakki, oyatning ilohiylik xususiyati yo‘qoladi.

Xulosa qilib aytganda, Qur’onning so‘zma-so‘z tarjimasi uning muqaddas asliyati o‘rnini bosolmaydi.

Ikkinchi usul — "tarjima big‘ayril misl", ya’ni, "asliga o‘xshamagan tarjima" deyiladi. Bunda tarjimon Qur’on nazmiga e’tibor qilmagan qolda, toqati yetgancha oyatlar mazmunini boshqa tilga o‘girib beradi. Bunday tarjima bashar so‘zida mumkin bo‘lsa ham, Allohning Kalomida mumkin emas, chunki, Alloh Kalomining   nazmi buziladi va hurmati ketib qoladi.

Qur’onning ma’naviy tarjimasi

Yuqorida aytib o‘tilganidek, Qur’onning ma’naviy tarjimasi uning oyatlarini boshqa tilda sharhlab, ma’nolarini bayon qilib berishdir. Bunday tarjimada oyatlarning tartibi va murod bo‘lgan ma’nolarining mukammalligi shart qilinmaydi. So‘zma-so‘z tarjima bilan ma’naviy tarjimaning farqini quyidagi oyatning misolida ko‘rishimiz mumkin:


Ushbu oyati karimani agar so‘zma-so‘z tarjima qilinsa, Alloh iroda qilgan ma’no chiqmaydi. Aksincha, "Qo‘lingni bo‘yningga bog‘lab qo‘yma va uni juda uzun qilib cho‘zma" degan noaniq va kulgili ma’no hosil bo‘ladi. Agar ma’naviy tarjima qilinsa, "Xayru ehsonda haddan ortiq ziqnalik qilma va isrofgarchilikka ham yo‘l qo‘yma" degan hammaga tushunarli ma’no kelib chiqadi.( Al-Isro, 29)

Islom ulamolari, kimki ahli tafsir (mufassir) bo‘lsa, ya’ni, Qur’oni Karimni tafsir qilish uchun zarur bo‘lgan ilmlar sohibi bo‘lsa, tafsir qilishi mumkin ekanligiga ittifoq qilganlar. Mana shu ittifoq qilingan mufassirlar qatoriga Qur’onni boshqa tilga ma’naviy tarjima qiluvchilar ham doxildirlar. Chunki, tafsir qiluvchilar ham, ma’naviy tarjima qiluvchilar ham oyatlarning tartibini buzmasdan, biror kalimaning o‘rnini o‘zgartirmasdan Allohning murodini insonlarga yetkazadilar.

Biroq tafsir bilan ma’naviy tarjimaning alohida farqli jihatlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Tafsir tili Qur’onning asl tili ekanligi, ma’naviy tarjima esa Qur’on tilidan boshqa tilda bo‘lishi birinchi jihatdir.

Ikkinchi jihati esa, tafsirni mutolaa qiluvchi qori Quron matni tilini ham tushunadi. Agar tafsirda xatolik sodir etilgan bo‘lsa, undan darhol voqif bo‘ladi. Ma’naviy tarjimani mutolaa qiluvchi qori esa ko‘pincha Qur’on matni tilini bilmasligi, natijada xato bo‘lsa ham tarjimaga qatiy ishonib qolishi mumkin.

Ma’naviy tarjimaning shartlari

Qur’oni Karimning tafsiri ham, ma’naviy tarjimasi ham ummatga farz qilingan ilmlardandir. Shu ilmlar vositasi bilan arab tilini biladigan va bilmaydigan turli millat musulmonlariga Qur’oni Karim ahkomlari yetkaziladi. Shunday ekan, ma’naviy tarjima bilan shug‘ullanuvchilar uchun bir necha shartlar mavjuddir.

1.  Ma’naviy tarjima uchun ham mutarjim tafsir uchun zarur bo‘lgan barcha ilmlarni, jumladan, Payg‘ambar hadislarini, arab tili ilmlarini, shariati Islomiyada muqarrar bo‘lgan usullarni  mukammal bilishi   shartdir. Shu bilan birga arab tilidagi tafsirlardan birini ham ko‘z oldiga qo‘yib, undan ham istifoda etishi kerak.

2.  Mutarjim Qur’on keltirgan aqidaga muxolif bo‘lmasligi kerak. Aks holda Qur’on oyatlarini o‘zining fosid e’tiqodiga moslab tarjima qiladi va uning tarjimasidan foydalanuvchi ko‘plab musulmonlar e’tiqodining buzilishiga sabab bo‘ladi.

3.  Mutarjim Qur’on tiliga ham, uni o‘girmoqchi bo‘lgan tilga ham olim bo‘lishi kerak.

4.  Avval Qur’onni yozsin, keyin tafsirini, undan keyin ma’naviy tarjimasini bayon qilsin. Shunda uni o‘qigan kishi so‘zma-so‘z tarjimamikin degan shubhaga bormaydi. Har bir mutarjim mazkur shartlarga amal qilsa, uning tafsiri barcha ayblardan xoli bo‘ladi.

2. Tafsir so‘zi lug‘atda "œizohlash", "œravshanlashtirish" va "œhar bir  jumladan ko‘zlangan murodni ochib berish" ma’nolarida keladi.

Tafsir so‘zining istiloh (olimlar o‘rtasidagi urf) dagi ma’nosiga esa olimlar tomonidan quyidagicha ta’riflar berilgan:

a)  tafsir uchun boshqa aqliy ilm sohalarida bo‘lganidek cheklangan qoida yo‘q. Shu sababli "Tafsir nima?" degan savolga: "Tafsir — bu Allohning kalomini tushuntirib berishdir yoki tafsir Qur’on lafzlarini va ularning ma’nolarini ochib beruvchi ilmdir", — deb javob beriladi;

b)  tafsir juz’iy masalalarni ham, kulliy (umumiy) qoidalarni ham va qoidalarning yig‘indisidan hosil bo‘luvchi malakani ham o‘z ichiga oladigan ilmdir. Shunga ko‘ra tafsirga ta’rif berishda Qur’on oyatlari mazmunlarini oson tushunish uchun zarur bo‘lgan ilmlar, masalan: lug‘at, sarf, nahv, balog‘at, mantiq, qiroat ilmlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur.

Agar ikkinchi fikr bo‘yicha olimlarning ta’riflarini keltiradigan bo‘lsak, tafsirning ta’rifi juda ko‘p bo‘lib, lafz jihatidan turlicha bo‘lsa ham, hammasining mazmuni deyarli bir xildir.

"Al-Bahrul-muhit" kitobida Abu Hayyon shunday ta’rif beradi:

"Tafsir — shunday ilmki, bu bilan Qur’on lafzlarining qanday nutq qilinishini (qiroat ilmi), u so‘zlar nimaga dalolat qilishini (lug‘at ilmi), har bir so‘z va jumlaning hukmlarini (sarf, nahv, bayon va badiy’ ilmlari), jumlaning o‘zidan bevosita tushuniladigan ma’nolarni (haqiqat va majoz ilmi), shuningdek, nosix va mansux oyatlar, oyatlarning nozil bo‘lish sabablari hamda tarixiy qissalardan ko‘zlangan maqsadlar   o‘rganiladi" ( 1-jild, 13—14-b).

Imom Az-Zarkashiy bunday ta’rif beradi:

"Tafsir — shunday ilmki, bu bilan Alloh Ta’oloning o‘z payg‘ambari Muhammad (s.a.v.)ga nozil qilgan Kitobini, uning ma’nolarini, shari’at amallarini va bandalar ustidan Allohning  hukmlarini o‘rganiladi". (Imom As-Suyutiy. Al-Itqon. 2-j, 174-b)

Ba’zi olimlar quyidagicha ta’rif berganlar:

"Tafsir — shunday ilmki, unda Qur’on oyatlaridan Alloh Ta’olo nimani iroda qilganini insoniy nuqtai nazardan o‘rganiladi". (Manhajul-furqon. 2-j. 6-b.)

Yana ba’zilarning so‘zlariga qaraganda "œTafsir — oyatlarning nozil bo‘lishi, uning sabablari, qissalar, Makkada nozil bo‘lgan oyatlar bilan Madinada nozil bo‘lgan oyatlarning tartibi, muhkam (ma’nosi aniq) va mutashobeh (ta’vilga muhtoj)ligi, nosix (hukmni bekor qiluvchi) va mansux (hukmi bekor qilingan)ligi, xususiyligi va umumiyligi, mutlaqi va muqayyadi, mujmali va mufassari, halol haqidagi va harom haqidagi, va’da va va’id, amr va nahiy hamda ibratli oyatlarni o‘rgatmoqdir". (Imom As-Suyutiy. Al-Itqon. 2-j. 174-b)

Yuqorida sanab o‘tilgan to‘rt ta’rifdan umumiy xulosa chiqarish mumkin:

"œTafsir deb, Qur’oni Karim oyatlaridan Allohning murodini inson o‘z aqli darajasida tushunib,boshqalarga ham tushuntirib bera olishini  aytiladi".

3. Ta’vil so‘zining lug‘atdagi ma’nosi "œqaytmoq"dir. Qur’oni Karimda ta’vil so‘zi bir necha ma’noda kelgan. Tafsir va ta’yin,  ofiyat va oqibat, bashoratning amalga oshishi, tushning ma’nosi, amalga oshirilgan ishning sababi va boshqalar shular jumlasidandir.

Uning istilohiy ma’nosi qadim olimlarning nazdida tafsir bilan bir edi. Keyingi olimlarning, ayniqsa, fiqh ulamolarining nazdida esa ta’vil — so‘zni quvvatli ma’nosidan kuchsizroq ma’noga qaytarishdir. Bunda dalilga muhtojlik bo‘ladi, ya’ni so‘zning asl ma’nosi turganda nima uchun uzoqroq ma’nosini tanlangani sababining isboti uchun dalil zarur bo‘ladi. Buning uchun ta’vil qiluvchidan ikki narsa talab qilinadi:

Birinchisi, ta’vil qilinayotgan lafzning asl ma’nosidan tashqari ikkinchi uzoqroq ma’nosi ham bor ekanligini, bu yerda shu uzoqroq ma’nosi murod ekanligini isbotlash.

Ikkinchisi, lafzning asl ma’nosini emas, uzoqroq ma’nosini tanlashga nima majbur etganligani isbotlovchi dalil keltirish. Ushbu ikki shartdan biri topilmasa ham, ta’vil fosid deb hisoblanadi va ta’vil qiluvchi Allohning kalomi bilan o‘ynashgan bo‘ladi.

Tafsir bilan ta’vilning farqi

Olimlar tafsir bilan ta’vilning o‘zaro farqi haqida ham turli fikrlarni aytganlar. Masalan:

Abu Ubayda: "Tafsir va ta’vil har ikkovi bir narsa, qadimiy olimlar ham farq qilmaganlar" ,— deydi. (Imom Suyutiy. Al-Itqon. 2j. 173-b)

Ar-Rog‘ib Al-Isfahoniyning aytishicha: "Tafsir ta’vildan umumiyroq bo‘lib, ko‘pincha lafzlarda ishlatiladi. Ta’vil esa ma’noda ishlatiladi". (Ar-Rog‘ib. Muqaddimatut-tafsir. 402-403-b)

Imom Al-Moturidiyning fikricha: "œTafsir Qur’ondagi har bir lafzdan chiqarilgan qatiy ma’nodir. Agar bu ma’no dalil bilan isbotlansa, haqiqiy tafsir, dalil bilan isbotlanmasa, o‘z ra’yicha qilingan tafsir, deyiladi. Ta’vil bir lafzda ehtimoli bor bo‘lgan ikki ma’noning bittasining tanlanishi ia uning quvvatlanishidir". (Imom Suyutiy. Al-Itqon. 2-j, 173-b)

Abu Tolib As-Sa’labiy quyidagicha fikr bildiradi: "Tafsir Qur’on lafzlarining har birining haqiqatga qurilganmi yoki majozgami ekanligini o‘rgatadi. Masalan: "sirot" so‘zining "yo‘l"ga tafsir qilinishi singari. Ta’vil esa lafzning botini (ko‘zlangan ma’no) ning tafsiridir. Masalan:


"Albatta robbingiz kuzatib turuvchidir" (Fajr surasi, 14-oyat) — degan oyati karimaning tafsiri — "mirsod"so‘zi "rasada — raqaba", ya’ni kuzatish fe’lidan olingan bo‘lib, oyati karimaning ma’nosi "Robbingiz hamisha kuzatish asbobi yonida" demakdir. Uning ta’vili — Allohning buyruqlariga sustkashlik qilishdan ehtiyot bo‘l, g‘aflatda qolma, unga ro‘para bo‘lishga tayyor turgin", — degan ma’noga ishoradir".

Yuqorida keltirilgan turli ta’riflardan shunday xulosaga kelishimiz mumkin: tafsirning ma’nosi — kashf va bayon, ya’ni Alloh Ta’oloning o‘z kalomidan iroda qilgan ma’noni ochib berishlikdir. Tafsir, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning muborak so‘zlariga yoki Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bilan doimo birga yurgan, biror muammo paydo bo‘lsa, darhol uni Payg‘ambarimiz (s.a.v.) huzurlarida hal qilib olgan, vahiyning tushishiga hamda o‘sha davrda sodir bo‘lgan voqea, hodisalarga guvoh bo‘lgan sahobai kiromlarning rivoyatlariga asoslangan holda bayon qilinadi.