2 . Sahobalarning tafsir qilish usullari.

Islomning dastlabki asrida sahobalar Qur’onning tafsirida to‘rt usuldan foydalanganlar:

a) Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilish

Qur’on oyatlariga nazar tashlansa, ular orasida qisqa yoki uzun, mujmal yoki ochiq, mutlaq yoki muqayyad, umumiy yoki xususiy ma’noli oyatlar uchraydi. Bir xil mazmunli oyat bir joyda qisqagina kelsa, boshqa bir joyda kengroq, bir joyda mujmal ma’noli kelsa, boshqa bir joyda mufassal keladi.

Masalan: Odam va Iblis qissasi, Muso (a.s.) va Fir’avn qissasi haqidagi oyatlar shular jumlasidandir. Shuning uchun Qur’on tafsiriga kirishmoqchi bo‘lgan kishi avval hamma oyatlarni ko‘rib chiqib, bir xil mazmunli oyatlarni jamlab, birini ikkinchisiga taqqoslaydi va shu yo‘l bilan oyat mazmunining yaqqol ochilishiga olib keladi. Bu usulni Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilish deyiladi. Tafsirning bu usuli bir necha ko‘rinishda bo‘ladi:

1. Ma’nosi mujmal oyatning ma’nosi ravshan oyat bilan sharhlanadi. Qur’oni Karimda bunday oyatlar juda ko‘p. Masalan: "G’ofir" surasining 28-oyati:


"Ammo agar u rostgo‘y bo‘lsa (u holda) sizlarga u(kofirlar uchun) va’da qilayotgan (azoblardan) ayrimlari yetib qoladiku!" (G’ofir, 28) — dan chiqqan mujmal ma’no xuddi shu suraning 77-oyati (Keyingi oyatlarning tarjimasi A.Mansurniki)


"Endi agar Biz sizga o‘sha (kofirlar)ga va’da qilayotganimiz (azob)dan ayrimlarini ko‘rsatsak( ya’ni siz hayotlik paytingizda ularni ayrim azob-uqubatlarga duchor qilsak, ko‘rarsiz yoki sizni(ularga azob tushirishimizdan ilgari) vafot topdirsak, u holda ham yolg‘iz O’zimizga qaytarilurlar" — dan chiqqan oshkor ma’no bilan tafsir qilinadi va ravshanlashadi. (G’ofir, 77)

"Baqara" surasining 37-oyati


"Keyin, Odam Parvardigor tarafidan bir necha so‘zlar qabul qilib olganidan so‘ng Alloh uning tavbasini qabul qildi" dan chiqqan mujmallikni (qanday so‘zlar qabul qilganini) "œA’rof" surasining 23-oyati


"Ular: "Parvardigoro, bizlar o‘z jonimizga jabrzulm qildik. Agar bizlarni mag‘firat va rahm qilmasang, shubhasiz, ziyon ko‘ruvchilardan bo‘lib qolurmiz, dedilar"— tafsir qilib beradi va Odam Allohdan qabul qilib olgan kalimalar istig‘for duosi ekanligi ma’lum bo‘ladi.

"An’om" surasining 103-oyati


"Ko‘zlar unga(Allohga) yeta olmaydi"ning ma’nosini "Qiyomat" surasining 23-


"U kunda (mo‘minlarning) yuzlari yashnab, Parvardigorlariga boqib turguvchidir" — oyati karimasi tafsir qiladi.

2. Mutlaq ma’noli oyatni muqayyad oyat bilan, umumiy ma’noli oyatni xususiy ma’noli oyat bilan tafsir qilinadi. Masalan: "Moida" surasining 6-oyatida, tahorat olish haqida shunday deyilgan:


"Yuzlaringizni  va qo‘llaringizni tirsak bilan qo‘shib yuvinglar".

Shu oyatning davomida tayammum to‘g‘risida esa shunday deyilgan:


"Yuzlaringizni va qo‘llaringizni (pokiza tuproq bilan) mash qilinglar".

Ushbu mash oyatida "tirsak bilan" degan qayd yo‘qligi uchun oyatning ma’nosi mujmalga aylangan. Ammo tahorat bilan tayammumning hukmi bir xil bo‘lgani uchun, tahorat haqidagi muqayyad oyat tayammum haqidagi mujmal oyatning ma’nosini tafsir qiladi.

"Baqara" surasining 254-oyatida Qiyomatdagi tang ahvol hamma uchun umumiy ma’noda tasvirlangan:


"Ey mo‘minlar, na oldi-sotdi, na oshna-og‘aynichilik, na oqlov(shafoat) bo‘lmaydigan kun kelishidan ilgari sizlarga rizq qilib bergan narsalarimizdan infoq-ehson qilinglar".

Alloh Ta’olo mazkur oyati karimani "Zuxruf" surasining 67-oyati bilan sharhlab, xossatan bir-birlariga do‘st bo‘lgan muttaqiylarning do‘stligi Qiyomatda ham foyda berishini aytadi:


"U Kunda do‘stlar bir-birlariga dushmandir. Magar (Alloh yo‘lida do‘stlashgan) taqvodor zotlargina (mangu do‘stlardir)".

"An-najm" surasidagi 26-oyat bilan sharhlab esa Alloh  Ta’olo tomonidan izn berilgan kishilargina shafoat qilishlari, shafoat qilingan aybdorlarning oqlanishlari mumkin ekanligi aytiladi:


"Osmonlarda qanchadan-qancha farishtalar bo‘lib, o‘shalarning shafo’atlari ham biror foyda bermas. Magar Alloh O’zi xohlagan va rozi bo‘lgan kishilar uchun (shafoatga) izn berganidan keyingina (u shafoatning foydasi tegadi)".

3. Zohiriy ko‘rinishda bir-biriga zid ma’noli bo‘lib ko‘ringan oyatlarning o‘rtasini jam qilinsa, ular biri ikkinchisini tafsir qiladi va to‘ldiradi. Masalan: Odamning yaratilishi haqidagi oyatlarning birida Odam tuproqdan, yana birida loydan, yana boshqasida sopoldan, nihoyat chinnidan yaratilgani aytiladi. Oyatlarning ma’nosini jamlansa, ular bir-birini tafsir qilib, Odamga ruh ato qilinguncha o‘tgan bosqichli davrlar aytilgani ravshan bo‘ladi.

4. Ikki xil qiroatni bir-biriga solishtirib tafsir qilinadi. Bunda qiroatlarning lafzi boshqa, ammo ma’nosi bir xil bo‘lishi mumkin. Masalan: "Al-Isro" surasining 93- oyatini Ibn Mas’ud:


deb qiroat qilganlar. Boshqa mashhur qiroatlarda esa:


deb o‘qilgan. Ammo ikki oyatdagi "zahab" va "zuxruf" so‘zlari bir ma’noda, ya’ni "oltin" dir. Yoki lafzi ham ma’nosi ham boshqa-boshqa bo‘lishi mumkin. Masalan, "Jum’a" surasining 9-oyatini mashhur qiroatda:


"Ey mo‘minlar, agar Jum’a kuni namozga azon aytilsa, Allohning zikriga (jum’a nomoziga) shoshilinglar", — deb o‘qilgan. Ikkinchi bir qiroatda "fas’av" ning o‘rniga "famzu" (kelinglar)lafzi o‘qilgan. Demak, ikki xitobning lafzi ham, ma’nosi ham boshqa-boshqa bo‘lib, ikkinchisi avvalgisini tafsir qilib beradi. Demak, namozga shoshilib emas, osoyishta yurib kelish kerak.

b) Qur’onni  hadis bilan tafsir qilish.

Sahobai kiromlar Qur’oni Karimni tafsir qilishda biror muammoga duch kelsalar, darhol Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ga murojaat qilar edilar. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) oyatlarning maxfiy, nozik joylarini tushuntirib berardilar. Chunki u Zotning asosiy vazifalari shu edi. Alloh Ta’olo oyati karimasida shunday degan:


"Sizga odamlarga nozil qilgan narsalarni( ya’ni, shariat ahkomlarini) bayon qilib berishingiz uchun va shoyad tafakkur qilsalar, deb bu eslatmani — Qur’onni nozil qildik". (Nahl, 44)

Shuningdek, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning o‘zlari ham:

"Ogoh bo‘linglarki, Men Qur’onni berildim va yana uning mislicha (ilm) berildim. Qorni to‘q odam o‘z so‘risida suyanib yotganicha: "Qur’onni mahkam ushlasangiz bo‘ldi (unda hamma narsa bor), Qur’onda topilgan halolni halol denglar, Qur’onda topilgan haromni harom denglar", — deya oladimi?" — deb halol-harom masalalarida, ularni sharhlashda Qur’onning o‘zi kifoya qilmasligini tushuntirdilar.

Hadis kitoblarining hammasida ham Qur’on oyatlarining tafsiri uchun alohida bob ajratilgan. Unda Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan ko‘plab oyatlarga sharhlar, izohlar berganlari naql qilingan. Masalan:

Adiy ibn Habbon rivoyat qiladi: "Payg‘ambar (s.a.v.) dedilar: "Albatta, "Al-mag‘zubi alayhim"dan murod yahudiylardir  va "Azzolliyn"dan murod nasroniylardir".( Ahmad va At-Termiziy rivoyati.)

Ibn Mas’ud (r.a.) rivoyat qiladi: "Rasululloh (s.a.v.): "As-solatul-vusto asr namozidir" — dedilar. (At-Termiziy va Ibn Habbon sahihida) 

Ibn Mas’ud (r.a.) rivoyat qiladi: "Qur’oni Karimning ushbu

"Bir Zotlarki Allohga imon keltirsalar va imonlariga zulmni aralashtirmasalar" — oyati nozil bo‘lganda musulmonlarga qattiq tuyuldi. Ular Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga: "Ey Allohning rasuli, qaysi birimiz nafsimizga zulm qilmaymiz?" — dedilar. Payg‘ambarimiz (s.a.v.): "Bu oyatning mazmuni sizlar o‘ylagancha emas. Allohning solih bandasi (Hazrat Luqmon): "Albatta Allohga shirk keltirish ulug‘ zulmdir", — deganini eshitmaganmisizlar? Bu yerdagi zulmdan murod ham shirqdir", — deb javob berdilar".( Buxoriy, Muslim, Ahmad.)

Uqba ibn Omir (r.a.) aytadi: "Men eshitdimki, bir kuni Payg‘ambarimiz (s.a.v.) minbarda


"œEy mo‘minlar, ular uchun imkoningiz boricha kuch jamlab qo‘yinglar"—( Anfol, 60) degan oyatni o‘qib: "Bilinglarki, albatta  bu kuch — o‘q-yoydir", — dedilar". (Muslim)

Anas ibn Molik (r.a.) aytadi: "Payg‘ambarimiz (s.a.v.) dedilar:"Robbim menga ato qilgan Kavsar jannatdagi bir daryodir". (Muslim, Ahmad)

Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan oyatlarning tafsirini bayon qilib bergan sahih hadislar juda ko‘p rivoyat qilingan. Farz namozlarining besh vaqt ekanligi, rakatlarining soni, o‘qilish holatlari, zakotning miqdori, navlari va uni ado etish vaqti, hajning manosiklari, ramazonda saharlik va iftorlik vaqtlari, zinokorlarga beriladigan jazo usuli, merosxo‘rlarga vasiyat qilish qoidasi va boshqa ko‘pgina Islom ahkomlari Qur’onda ijmoliy keltirilgan bo‘lib, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ularni muborak hadislari bilan tafsir qilib, ravshanlashtirib berganlar. Ammo Tafsir kitoblarining ba’zisida Payg‘ambarimiz (s.a.v)ga nisbat berilgan, aslida esa Payg‘ambarimiz (s.a.v.) aytmagan mavzu’ hadislar ham tafsir sifatida qo‘shilib ketgan. Masalan, Anas ibn Molik(r.a.) rivoyat qildi, deyilgan hadisda shunday ma’no bor: "Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan

ning ma’nosi so‘raldi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.): "Qintorning miqdori ming o‘qiyah", — dedilar".

Abu Hurayra (r.a.) rivoyat qilgan hadisda esa: "Rasululloh (s.a.v.): "Qintorning miqdori o‘n ikki ming o‘qiyah", — dedilar".

Mazkur ikki hadisning birinchisi mavzu’ (yolg‘on) dir. Chunki, Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan miqdor bayonida bunchalik katta xato sodir etilishi mumkin emas. Ikkinchi, Abu Hurayra (r.a.) rivoyat qilgan hadis boshqa hadislar bilan tasdiqlangan. Demak, mavzu’ hadisni paydo qiluvchilar ishonchli bo‘lsin uchun Anas ibn Molik (r.a.)ning nomidan foydalanishgan.