Qatodaning tarjimai holi

Uning to‘liq ismi Abul Xattob Qatoda ibn Dioma As-Sadusiy Al-Akmah, asli arab millatidan bo‘lib, Basrada yashagan, Anas ibn Molik (r.a.), Abut Tufayl, Ibn Sirin, Ikrima, Ato ibn Raboh va boshqalardan rivoyat qilgan. Qatodaning yodlash qobiliyati o‘tkir, arab she’rlari bilan yaqindan tanish, arab tarixini, arab nasablarini, arab tilini ham yaxshi bilgani uchun tafsir ilmida shuhrat qozongan edi. Uning muhofazasining naqadar o‘tkirligi quyidagi rivoyat qilingan hadisdan ko‘rinib turadi:

Sallom ibn Miskinning rivoyat qilishicha, Amr ibn Abdulloh aytadi: "Qatoda Sa’id ibn Al-Musayyabning oldiga kelib, bir necha kun davomida undan bir necha savol so‘radi. Said ibn Al-Musayyab unga: "Sen mendan so‘ragan hamma savollaringni yodingda saqlayapsanmi?"— dedi. Qatoda "Ha" ishorasini qildi va birma-bir takrorlab: "Men mana bu savolni berdim, siz bunday javob berdingiz. Bu haqda Al-Hasan mana bunday hadisni aytgan edi"—deb, hamma aytilgan hadislarni takrorladi. Shunda Said: "Senga o‘xshaganni Alloh boshqa yaratmagan bo‘lsa kerak",— dedi.

Yana bir rivoyatda Said ibn Al-Musayyab: "Menga kelgan iroqliklar orasida Qatodaga o‘xshagani yo‘q",— deb baho bergan edi.

Muammar shunday deydi: "Men Abu Amr ibn A’lodan Alloh Ta’oloning ushbu


"Bizlar o‘zimiz bunga qodir emas edik" (Zuxruf, 13) oyati karimasining ma’nosini so‘radim. Abu Amr savolimga javob bermadi. Men dedim: "Bu savolimni Qatodadan so‘ragan edim, u: "muqriniyna" ning ma’nosi "mutiyqiyna",—dedi. Qatodaning javobiga siz nima deysiz, ey Abo Amr?". Abu Amr: "Agar Qatoda shunday degan bo‘lsa, juda to‘g‘ri aytibdi. Agar Payg‘ambar (s.a.v.) ning qadar to‘g‘risida aytgan ushbu: "Qadar haqida gapirilsa ehtiyot bo‘linglar",— degan hadislari bo‘lmaganda edi, men Qatodaga zamondoshlaridan birortasini tenglashtirmagan bo‘lar edim". (Vafayotul-a’yon. 2-j. 179-b. )

Qatoda hijriy sananing bir yuz o‘n yettinchi yilida ellik olti yoshda vafot etdi.

Yuqorida nomlari sanab o‘tilgan olimlar tobi’iylardan chiqqan mufassirlar bo‘lib, ular asosan sahobiylardan, ba’zi joylarda ahli kitoblardan rivoyatlar asosida, ba’zan esa o‘zlarining ijtihodlariga tayangan holda tafsir qilgan zotlar edilar.

Ulardan keyingi zamonlarda esa tafsir ilmini taba’a tobi’in, ya’ni tobi’iylardan ilm o‘rgangan olimlar jamoasi davom ettirganlar. Ular Qur’on oyatlari ma’nolarini kelajak avlodga yanada kengroq, mukammalroq tafsir qilib berganlar. Shu tariqa Qur’on oyatlari tafsiri bugungi kun darajasiga yetib kelgan. Ammo Qur’on tafsirlari qancha ko‘p bo‘lishiga, turli tillarga tarjima qilinganiga qaramay, uning ma’nolarini tushunishda yanada yangi tarjima va tafsirlarga ehtiyoj sezilmoqda. Chunki, Qur’on ma’nolarini o‘z foyda va xohishlariga burib yuborish hollari, oyat hukmlarining hikmatidan bexabar bo‘lgan holda, lug‘atini yaxshi bilmagan holda qat’iy hukm chiqarish hollari yuz bermoqda. Qur’on ilmidan uzoq bo‘lgan omma xalq esa, unday g‘alamislarning fasod maqsadidan bexabar bo‘lgani uchun, ularning o‘zini katta olim, ig‘volarini esa da’vat, deb hisoblab, hidoyat yo‘lidan adashmoqdalar. Dinga rahna soluvchi bunday g‘alamislar haqida Payg‘ambarimiz (s.a.v.) shunday degan edilar: "Kimki Qur’onni o‘z bilganicha tafsir qilsa, u boradigan joyini do‘zaxdan tayyorlab qo‘yibdi".

Tayanch iboralar: Tobi’iylar davrida tafsir maktablari, Makka tafsir maktabi, Madina tafsir maktabi va Iroq tafsir maktabi, Said ibn Jubayr, shunday mufassir, muhaddis va faqih olim qirq to‘qqiz yoshida hijriy sananing to‘qson beshinchi yilida Hajjoj zolim tomonidan o‘ldirildi, Mujohid ibn Jabr, "Hamma ulamolar Mujohidning imomligiga va uning rivoyati hujjat bo‘lishiga ittifoq qilganlar", Qur’on oyatlarining ma’nolarini tushunishda aqlga juda katta erk berib yuborgan edi, Ibn Mu’in aytadiki: "Ikrimaga o‘xshab ta’naga qolgan boshqa odam ham bormikin, axir unga Islomi uchun tuhmat qilinyapti-ku!", Tovus ibn Kayson, Tovus qirq marta haj qilgan, mustajobud-da’vat kishi edi, Ibn Abbos (r.a.) Makka ahliga: "Mening oldimga nima uchun yig‘ilasizlar, axir ichingizda Ato borku!"— deganlar, "olti sahih", "Ibn Mas’ud ixtilofli masalalarda ijtihod va ra’y bilan hukm qilish yo‘liga asos solgan, keyinchalik bu yo‘l Iroq ulamolari o‘rtasida ommalashib ketgan", manba (ilm xazinasi), "Masruq hajga borganda yotib uxlashdan voz kechgan, uxlasa ham sajdaga bosh qo‘yib uxlardi, Ibn Sa’d aytadi: "Al-Hasan barcha fazilatlarni jam qiluvchi: olim, obro‘li, faqih, ishonchli, omonatli, obid, fasih, go‘zal qomatli va yuzli, salobatli edi", "muqriniyna" ning   ma’nosi "mutiyqiyna".

O’tilganlarni takrorlash uchun savollar.

1. Tobi’iylar zamonida Qur’oni Karim tafsiriga munosabat qanday edi?
2. Tobi’iylar davrida mashhur bo‘lgan tafsir maktablarini sanab berolasizmi?
3. Makka tafsir maktabining asoschisi kim va u yerdan yetishib chiqqan mufassirlardan kimlarni bilasiz?
4. Madina tafsir maktabining asoschisi kim va u yerdan yetishib chiqqan qaysi mufassirlarni bilasiz?
5. Iroq tafsir maktabini kim tashkil qilgan, u yerdan qaysi mufassir olimlar yetishib chiqqan?

Tavsiya etilgan va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi. T. 2001.
2. Doktor Mahmud At-Tahhon. Taysiru Mustalahil hadis. Riyoz. 1996. 9-nashr.
3. Zakoi Ko‘nrapa. Payg‘ambarimiz va Asharai mubashshara. Toshkent. 1995.
4. Tafsiru ibn Kasir. Bayrut. 1969. 1-j.
5. Tafsiri Tabariy. Bayrut. 1999. 3-nashr. 1-j.
6. Sog‘uniy Alixonto‘ra. Tarixi Muhammadiy. Toshkent. Movarounnahr. 1997. 640 bet.
7. Muhammad Tohir Ibn Ashur. At-tahrir vat-tanvir. Tunis. 1-j.
8. Imom As-Suyutiy. Al-Itqon fiy ulumil Qur’on.

1. Tobi’iylar tafsirining hujjat bo‘lishida ulamolarning fikri.
2. Tobi’iylar tafsirining alomatlari.
3. Tadvin (Qur’on oyatlari tafsirining oyatma-oyat tartib bilan mukammal yozilishi tadvin deyiladi ) asridagi   tafsirlar.
4. Qur’onni mukammal tafsir qilgan birinchi mufassir.
5. Tafsirning turlari.

1. Agar biror masalani hal qilishda Payg‘ambarimiz (s.a.v.) dan va sahobalardan rivoyat qilingan dalil topilmasa, tobi’iylarning tafsirlariga murojaat qilib, ularning so‘zlarini qabul qilish mumkin yoki mumkin emasligi to‘g‘risida Islom ulamolarining qarashlari turlichadir:

Imom Ahmaddan ikki xil fikr keltirilgan. Bir so‘zlarida qabul qilish, yana bir so‘zlarida qabul qilmaslikni aytganlar.

Ibn Uqayl, tobi’iy so‘zini qabul qilmaslik taklifini berganlar.

Shu’ba ibn Al-Hajjojning aytishicha:

"Tobi’iylarning so‘zlari qabul qilinmaydi, deganlar shunday sabab ko‘rsatadilar: "Tobi’iylar bevosita Payg‘ambarimiz (s.a.v.) dan eshitmaganlar. Shuning uchun ularning tafsirini sahobalar tafsiri darajasiga ko‘tarib bo‘lmaydi. Buning ustiga tobi’iylar Qur’onning nozil bo‘lish holatiga, nuzul vaqtidagi alomatlarga shohid bo‘lmaganlar. Shunday ekan, ular murodni tushunishda xato qilgan bo‘lishlari, dalil bo‘lmaydigan narsa va holatni dalil deb tushunishlari mumkin. Buning ustiga tobi’iylarning adolati sahobalarning adolati bilan teng deb bo‘lmaydi".

Bu haqda Abu Hanifa (r.a.) shunday deganlar:

"Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan kelgan xabarlarni bosh va ko‘zimiz ustiga qabul qilamiz. Sahobalardan kelgan xabarlarni qabul qilishda ixtiyorlimiz; xohlasak qabul qilamiz, xohlamasak yo‘q. Ammo tobi’iylardan kelgan xabarga kelsak, ular ham, biz ham ulamolarmiz".

Ba’zi mufassir ulamolar aksincha fikr bildirganlar: "Tobi’iylarning so‘zlari tafsirda olinadi, chunki ular aksar tafsirlarini sahobalardan olganlar. Masalan: Mujohid e’tirof etib shunday deydi: "Men Mushafni "Fotiha" surasidan oxirigacha Ibn Abbos huzurlarida uch marta o‘tkazdim. Har bir oyatdan so‘ng to‘xtab, uning ma’nosini so‘rar edim".

Qatoda ham: "Qur’onda biror oyat qoldirmasdan ma’nosini eshitdim",— degan. Shuning uchun ba’zi mufassirlar o‘z tafsirlarida tobi’iylar rivoyatlaridan ham foydalanganlar.

Shu’ba ibn Al-Hajjoj shunday deydi:

"Tobi’iylarning so‘zlari hujjat bo‘lolmaydi. Haqiqatda ham, bir tobi’iyning so‘zi unga muxolif bo‘lgan tobi’iyga hujjat bo‘lolmaydi, muxolifining so‘zini hech kim qabul qilmaydi. Shunday ekan, tobi’iylar bir so‘zda ittifoq bo‘lsalar, boshqa hujjat qidirib yurmasdan shu so‘zni olinadi. Agar tobi’iylar ixtilofda bo‘lsalar, ularning so‘zlari tark qilinadi va Qur’onning, sunnatning yoki umuman arabning lug‘atiga, sahobiylarning qavliga qaytiladi". (UsuL at-tafsir. Muqaddimatu Ibn Taymiyya, 28-29-b.  Al-Itqon. 2-j. 189-b.)

Demak, Tobi’iylarning so‘zini tafsirda hujjat sifatida olish joiz emas. Xususan, ahli kitoblardan rivoyat qilingan bo‘lsa, unday so‘zlar tark qilinadi.

Ammo ularning so‘zlari ra’y bilan ham emas, ahli kitoblardan rivoyat qilingan ham emas, balki sahobiylardan rivoyat qilingan bo‘lsa uni olish joiz. Tobi’iylar ittifoq qilgan bo‘lsalar, uni olish vojibdir.

2.Tobi’iylarning tafsiri bir necha alomatlar bilan ajralib turadi:

1.Tobi’iylar tafsiriga yahudiylar va nasroniylardan qilingan juda ko‘p rivoyatlar kirib qolgan. Buning sababi ahli kitoblarning ko‘pchiligi Islom diniga kirganligidir. Ularning zehniga Qur’on ahkomlariga aloqasi bo‘lmagan turli xabarlar, masalan: yaralishning boshlanishi, vujudning sirlari, koinotning yaratilishi va boshqa ko‘plab qissalar o‘rnashib qolgan. Bu xabarlarni Qur’oni Karim mufassal emas, ijmolan bayonini yoki ishorasin berib o‘tgan. Qur’ondagi bunday xabarlar, ayniqsa, yahudiylar va nasroniylar haqidagi ma’lumotlarni inson nafsi batafsilroq bilishga, tushunishga qiziqadi. Shuning uchun tobi’iylar ahli kitoblardan eshitgan bunday "isroiliyotlar"ni tahrir va tanqid qilmasdan o‘quvchiga qiziqarli bo‘lsin, deb o‘z tafsirlariga qo‘shib yuborganlar. Isroiliyotlarning aksariyati ahli kitoblardan musulmon bo‘lgan Abdulloh ibn Salom, Ka’bul Axbor, Vahb ibn Munabbah va Abdulmalik ibn Abdul Aziz ibn Jurayjdan rivoyat qilingan. (Fajrul Islom, 252-b.  Manhajul Furqon, 2-j. 20-b.)

2. Bu davrdagi tafsir tobi’iylarning sahobalar bilan uchrashib, ulardan eshitib, qilgan rivoyatlari asosida yuzaga kelgan. Biroq, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) zamonlarida sahobalar bilittifoq rivoyat qilganlaridek, umumiy ma’noda emas, balki har bir tobi’iy o‘z ustozi—imomidan    eshitganini xossatan rivoyat qilgan. Masalan: Makkaliklar Ibn Abbosdan; Madinaliklar Ubay ibn Ka’bdan, Iroqliklar esa Ibn Mas’uddan rivoyat qilib, ularni boshqalaridan ustun qo‘yganlar.