Ibn Jarir "ijmo-ul-ummat"ni juda qadrlaydi, Qur’on oyatlarining ijtihodiy tafsirida uni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Masalan: "Baqara" surasining 230- oyati:


"Agar er o‘z xotinini uchinchi taloq qo‘ysa, boshqa erga tegib chiqmaguncha unga halol bo‘lmaydi, tafsirida Ibn Jarir shunday deydi: "Agar bir odam: "boshqa erga tegib chiqmaguncha unga halol bo‘lmaydi" degan gapdan Alloh nimani iroda qilyapti nikoh bu jinsiy aloqami yoki bir ayolning bir erkakka tegishimi?", deb so‘rasa, "œikkalovi ham", deb javob beriladi.

Chunki, taloq qilingan ayol bir erkakka tegsa, hali u bilan yaqinlik qilmay talog‘ini bersa, avvalgi o‘z eriga halol bo‘lmaydi. Agar taloq qilingan ayolga bir erkak nikohsiz yaqinlik qilsa ham u ayol o‘z eriga halol bo‘lmaydi. Bunga "Ijmo-ul-ummat" ittifoq qilganlar. Agar yana: "Oyatning ma’nosida "jinsiy yaqinlik" degan ibora yo‘q-ku!",— deb so‘rasa, unga: "Ijmo-ul-ummat": "oyatdagi "nikoh" so‘zining ma’nosi "jinsiy yaqinlik",— deganlar",— deb javob beriladi". (Tafsiri Ibn Jarir ("œJomi’ul-bayon"), 2-j. 290-291-b)

Ibn Jarir o‘z tafsirida qiroatlar haqida ham fikr yuritadi, ko‘pincha o‘zining va boshqa qiroat olimlarining nazdida qiroati hujjat sanalmaydigan va bunday qiroat bilan Allohning kalomiga tabdil va tag‘yir yetkazadigan e’timodsiz imomlar qiroatini rad qiladi. Bunday asossiz qiroatlarni zikr etarkan, ularga o‘z fikri bilan xulosalar beradi. Masalan: "Al-Anbiyo" surasining 81-oyati:


"Sulaymonga bo‘ronli shamolni bo‘yinsundirib (qo‘ydik)" tafsirida Ibn Jarir, barcha qorilar الرِّيحَ kalimasini fatha harakati bilan mahzuf fe’lga maf’ul   sifatida o‘qishlarini, Abdurrahmon A’raj esa zamma harakati bilan mubtado sifatida qiroat qilishini aytib, keyin: "Uning qiroati barcha qorilar ijmo’ qilgan qiroatlardan o‘zgacha bo‘lgani uchun ijozat berilmaydi",— degan xulosani chiqaradi.

Ibn Jarirning qiroatlar xususida ham so‘z yuritishi uning mashhur qiroat olimlaridan biri ekanligidadir. Hatto olimlar uning qiroatlar haqida 18 jildli kitob yozganini, unda mashhuru-g‘ayri mashhur qiroatlarni mufassal bayon etib, sharhlagani va mashhur qiroatlar yo‘lidan chiqmagan holda bitta.sini tanlab olib, o‘zi qiroat qilganini rivoyat qiladilar. Afsuski, ko‘plab noyob ilmiy xazinalar singari Ibn Jarirning bu asari ham zamonlar taqozosi bilan yo‘qolib ketgan va bizgacha yetib kelmagan.

5. Ibn Jarirning tafsirida yahudiylardan naql qilingan xabarlar uchraydi. Ular Ka’bul Axbor, Vahb ibn Munabbah, Ibn Jurayj, As-Sadiy va boshqa avvalda yahudiy dinida bo‘lgan, keyin Islomni qabul qilgan ulamolarga nisbat berib rivoyat qilingan. Ko‘pincha, Muhammad ibn Ishoq rivoyati bilan Maslama An-Nasorodan ham isroiliy xabarlar naql qilingan. Ibn Jarirning o‘zi Maslama haqida shunday xabar beradi: "Bizga Salama so‘zlab berdi, u Ibn Ishoqdan, Ibn Ishoq esa Abu Itobdan naql qildi... Abu Itob (Maslama) ko‘p zamonlar nasroniy dinida bo‘lgan, keyin Islomga kirgan, Qur’on o‘qigan va dinda faqih bo‘lgan edi. Boshqa bir rivoyatda Abu Itob qirq yil nasroniy dinida bo‘lib, Islomga kirgandan keyin ham qirq yil yashagan".
Ibn Jarir yuqoridagi isnodni aytib, ushbu asli nasroniy bo‘lgan odamdan "Al-Isro" surasining 7-oyati:


"Agar chiroyli amallar qilsangizlar o‘zlaringizga yaxshilik qilgan bo‘lursizlar. Agar yomon — gunoh amallar qilsangizlar ham o‘zlaringiz uchundir. Bas, qachon keyingi buzg‘unchilikning vaqti soati kelganda, ular yana yuzlaringizni qaro qilishlari, avvalgi safar kirganlari kabi Masjid al-Aqsoga kirib, uni toptashlari uchun hamda o‘zlari egallab olgan barcha yerlarni vayron etishlari uchun dushmanlaringizni yana sizlarning ustilaringizga yuborurmiz", tafsirida "Baniy Isroil"ning oxirgi payg‘ambarlari haqida rivoyatlar naql etgan.

Shuningdek, "Al-Kahf" surasining 94-oyati:


"Ular: "Ey Zulqarnayn, shak-shubhasiz, (shu tog‘lar ortidagi) Ya’juj va Ma’juj (qabilalari) Yer yuzida buzg‘unchilik qilguvchilardir", tafsirida shunday isnod bilan rivoyat qiladi: "Bizga Ibn Humayd Salamadan, u Muhammad ibn Ishoqdan, u esa musulmon bo‘lgan, ajamlar haqida rivoyat qiladigan va Zulqarnayn haqida xabardor bo‘lgan ba’zi ahli kitoblardan naql qilishicha, Zulqarnayn Misr axlidan chiqqan bir kishi bo‘lib, uning ismi Marzubo ibn Marduba Al-Yunoniy Yunon ibn Yofas ibn Nuh avlodidan edi". (Tafsiri Ibn Jarir ("œJomi’ul-bayon"), 16-j, 14-b)

Shunday qilib, Ibn Jarirning tafsirida isroiliy rivoyatlar juda ko‘p keltirilgan. Ehtimolki, uning tarix haqida juda katta asar yozganligi va unda tarixiy bahslarga juda katta o‘rin berganligi tafsirda ham tarixga dalolat qiluvchi isroiliyotlardan ko‘p o‘rinda foydalanishiga ta’sir ko‘rsatgandir.

Ibn Jarir o‘zi naql qilgan isroiliy rivoyatlarning aksariga tanqidiy nazar bilan qaragan bo‘lsa ham, shu mavzuni o‘z ichiga olgan tafsirlar singari yanada chuqurroq, mukammalroq tahlil va tadqiq etilishiga ehtiyoj ham, imkoniyat ham bor. Isroiliy rivoyatlarning to‘liq sanad bilan berilishi Ibn Jarirning‘ naql qilish shartining uddasidan chiqqanligini ko‘rsatadi va uning tafsiri qiymatini oshiradi. Sanad va rivoyatlarning sahih yoki zaifligini tekshirish va tanqidchi nazari bilan tahlil qilish bizning vazifamizdir.

Ibn Jarir tafsirining yana bir ahamiyatli jihati shundaki, boshqa mufassirlar ehtimom qilgan, ammo uni bilishning foydasi ham, zarari ham yo‘q bo‘lgan narsalardan yuz o‘girib, kitobxonni ham shunga da’vat qilishidir. Masalan: "Al-Moida" surasining 112-114 oyatlari:


"Havoriylar: "Ey Iso binni Maryam, parvardigoring bizga osmondan bir dasturxon nozil qilishga qodirmi?"dedilar", tafsirida Ibn Jarir Iso(a.s) va qavmlariga tushirilgan dasturxondagi taomning nav’i haqidagi rivoyatlarni keltiradi va unga munosabat biddirib: "Eng to‘g‘risi shuki, dasturxonda yemak uchun taom bor edi. U taom baliq bo‘lishi ham mumkin, non bo‘lishi ham mumkin yoki jannat mevalaridan bo‘lishi ham mumkin. Bu taomning nima ekanligini bilish ham, bilmaslik ham insonga na foyda, na zarar keltiradi. Oyatni qiroat qiluvchi kishi Allohning qudratiga taslim etsa basdir",— deydi. (Ibn Jarir tafsiri, 7-j. 88-b).

Shuningdek, "Yusuf" surasining 20-oyati,


"Uni arzon bahoda bir necha tangaga sotib yubordilar, chunki, ular Yusufga qiziqmagan edilar", tafsirida Ibn Jarir avval ulug‘ mufassirlarning Yusufni sotilgan "bir necha tanga"ning miqdori to‘g‘risidagi ixtiloflarini keltirib, keyin o‘z fikrini bayon qiladi: "Eng to‘g‘ri gap shuki, Alloh Ta’olo Qur’onda Yusufni bir necha tangaga sotib yuborilgani haqida xabar beradi. Mazkur tangalarning soni ham, vazni ham na Qur’onda, na Hadisda aytilgan. Ehtimolki, tangalar soni yigirmatadir, yigirma ikkitadir, qirqtadir, ehtimolki ozroq yoki ko‘proqdir. Qanday bo‘lsa ham arzimas bir necha tangadan iborat. Uning miqdorini bilishdan foyda ham yo‘q, bilmasliqdan zarar ham. Eng muhimi, o‘sha paytda Yusufning qadrsizlangani, akalari tomonidan ham xo‘rlangani, mana shu xo‘rlikka sabr qilgani evaziga Alloh uning martabasini baland ko‘targani, haqiqat ro‘yobga chiqqani haqidagi xabarga ishonmoklikdir. Bundan ortiqchasi takallufdan va gumondan iborat".

Ibn Jarir o‘z tafsirida Qur’on oyatlari hamma tushunadigan, mashhur tilda nozil etilganiga e’tiborni qaratadi va ba’zi mufassirlarning lug‘at bo‘yicha qilgan ba’zi ta’villariga o‘z e’tirozini ifoda qiladi. Masalan: "Hud" surasining 40-oyati


"To Bizning farmonimiz kelib, yerdan favvoralar otilgan vaqtda, Nuhga dedik: "U kemaga har bir jonivordan bir juftdan chiqargin" tafsirida "tanur" lafzining ma’nosi haqida mufassirlarning rivoyatlarini keltiradi va ba’zi mufassirlar: "Tanurdan murod Yer yuzi", ba’zilari: "subh chiqqan vaqti", yana ba’zilari: "Yerning eng baland joyi", boshqa ba’zilar esa: "non yopiladigan o‘choq" deganlarini aytib, bu fikrlarga nisbatan o‘z munosabatini bildiradi va deydi: "Bu ta’villarning bizning nazdimizdagi eng maqbuli "non yopiladigan o‘choq"dir. Chunki, arab so‘zlarida "tanur" deganda birinchi tushuniladigan ma’no shudir. Allohning kalomi esa arablar oson va tez tushunadigan ma’noda nozil qilingan, ba’zi joylardagina so‘zning ikkinchi ma’nosi nazarda tutilgan". (Ibn Jarir tafsiri. 12-j. 25-b)

Ibn Jarir tafsirida Ibn Abbos (r.a.) foydalangan arablarning qadimiy she’rlaridan keng ravishda hujjat sifatida foydalanganini ko‘ramiz. Masalan: "Baqara" surasining 22-oyati


Bas, o‘zgalarni Allohga tenglashtirmang tafsirida shunday deydi: "Al-andad" "nid"ning jami, "An-nid" — teng va o‘xshashdir. Hasson ibn Sobit o‘z she’rida shu mazmunda keltirgan:


Sen uni hajv qilyapsanmi, o‘zing uning tengi emassanku!
Yomonliklaringiz yaxshiliklaringizga fido bo‘lsin .  (Ibn Jarir tafsiri, 1-j. 125-b)

Tayanch iboralar: Tafsiri ma’sur, sahih va g‘ayri sahih, roviylarning ishonchli yoki ishonchsizini yaxshi ajratadigan olim, tobi’iylarni va ularning hukmlardagi muxoliflarini ham farq qiladigan o‘ta farosatli kishi, "ziyrak olim", millatlar va podshohlar tarixi, qiroatlar kitobi, son va Qur’on, ulamolar ixtilofi kitobi, sahobalar va tobi’iylar kitobi, Islom shariati hukmlari kitobi, usuli dinga chuqur nazar kitobi, AtTabariy tarixning otasi, tafsirning otasi, "Tabariyning o‘z mazhabi va unga ergashuvchilari bo‘lgan, uni "Al-Jariyriya" deb nomlangan, Ibn Bashshor alahval, mo‘‘tamad va mo‘‘tabar tafsir, tarjih qilish, bahs qilish, tarjiyhotu tavjiyhot, e’robu istinbot, xalqchil yozilishi, badiiy go‘zalligi, mukammalligi bilan xalq e’tiqodini, muhabbatini qozona olgan, muxosama va munozara, idda muddati, Allohning hadlaridan tajovuz, o‘ta hassos munaqqid, "saddan", "suddan", "Ijmo’-ul-ummat", mashhuru-g‘ayri mashhur, Zulqarnayn Misr ahlidan chiqqan bir kishi bo‘lib, uning ismi Marzubo ibn Marduba Al-Yunoniy Yunon ibn Yofas ibn Nuh avlodidan edi", "Alloh Ta’oloning oyatlari ta’vili xususidagi gap", "ashobur-ra’y".

O’tilganlarni takrorlash uchun savollar

1. Tafsiri ma’surning mashhurlaridan qaysi tafsirlarni bilasiz?
2. Ibn Jarir At-Tabariy va uning tafsiri haqida ulamolar qanday fikr bildirganlar?
3. Ibn Jarir asossiz rivoyat roviylariga qanday munosabat bildiradi?
4. Ibn Jarirning tafsir qilish usuli boshqa tafsirlardan nimasi bilan ajralib turadi?
5. Ibn Jarir tafsirida isroiliyotlarga munosabat qanday?

Tavsiya etilgan va foydalanilgan   adabiyotlar ro‘yxati

1. Tafsiri Ibn Jarir. "œJomi’ul-bayon". Bayrut. 1999. 3-nashr.116-b.
2. Doktor Mahmud At-Tahhon. Taysiru Mustalahil hadis. Riyoz. 1996. 9-nashr.
3. Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi. T. 2001.
4. Tafsiri Ibn Kasir. Bayrut. 1969. 1-j.
5. Mo‘‘jamul-udabo, 18-j. Bayrut. 1999.
6. Fatovo Ibn Taymiyya, 2-j. Bayrut. 1996.
7.  Muhammad   Tohir Ibn Ashur. At-tahrir vat-tanvir. Tunis. 11-j.
8.  Muhammad Ali Davla. Qisasun min hayati ar-Rasul va ashabihi. Damashq. 1999. 12-j.