1.  Ibn Kasirning tarjimai holi.
2.  Ibn Kasir tafsirining ta’rifi.
3.  Ibn Kasir tafsirida fiqh masalalari.
4.  As-Sa’olibiyning tarjimai holi.
5.  Al-Javohir al-hison fiy tafsiril Qur’on.

1. Mufassirning to‘liq nomi Al-Imom Al-Jalil Al-Hofiz Imoduddin Abul Fido Ismoil ibn Amr ibn Kasir ibn Zav’ ibn Kasir ibn Zar’ Al-Basriy Ad-Damashqiy Al-Faqih  Ash-Shofi’iy bo‘lib, yetti yuzinchi hijriy yilda Basrada tavallud topgan.

Yetti yoshli Ismoil otasi vafot etgandan keyin akasi bilan Damashqqa keldi. Damashqda Ibn Ash-Shahna, Al-Omadiy, Ibn Asokir va boshqa ulug‘ olimlar huzurida dars oldi. Shuningdek, Al-Mazziy nomli olimning etagidan mahkam ushladi, uning huzurida "Tahzibul-kamol" nomli kitobni o‘qidi, ustozning marhamati bilan uning qiziga uylandi.

Keyin Ibn Taymiyya huzurida ta’lim ola boshladi. Ibn Korziy Shahba "Fiy tabaqot" kitobida yozishicha, Ibn Kasir Ibn Taymiyyaga shu qadar berilib ketdiki, uning tarafidan boshqa olimlar bilan tortishadigan bo‘ldi, Ibn Taymiyya fikrlarining deyarli barchasiga tobe bo‘ldi, taloq masalasida uning ra’yi bilan fatvo berishga o‘tdi. Natijada, Ibn Taymiyya sababidan biroz imtihonga uchradi va ozorlandi.

Ad-Dovudiy "Tabaqotul-mufassirin" kitobida shunday yozadi: "Ibn Kasir olimlar va hofizlarning ulug‘laridan, mufassirlarning suyanchig‘i edi. Imom Az-Zahabiyning vafotidan keyin Ibn Kasir Damashqdagi "Ummus Solih" tafsir maktabiga, Imom As-Sabukiydan keyin esa "Al-Hadis Al-Ashrafiyya" maktabiga Shayx (mudir) bo‘lgan. Keyin esa hibs qilingan. Ibn Kasir 774 hijriy yilda Damashqda vafot etgan va "Maqbarai Sufiyya"ga, ustozi Ibn Taymiyyaning yoniga dafn etilgan.

Ibn Kasir benihoya ilmga ega edi. Shuning uchun ko‘p olimlar unga turli masalalarda, xususan tafsir, hadis va tarix bo‘yicha murojaat qilardilar.

Ibn Hajarning yozishicha, Ibn Kasir mutolaa paytida hadislarning matnlarini va roviylarini yod olardi. Tafsir ilmini jam qilgan, ahkomlar haqida kitob yozishni boshlagan, lekin nihoyasiga yetmay qolgan edi. Tarix ilmi bo‘yicha "Al-Bidoya van-Nihoya" nomli kitob yozgan, Shofi’iy olimlarining tabaqotini tuzgan, Imom Al-Buxoriyning "Sahih"iga sharh boshlagan.

Uning yozgan asarlari hayotlik paytidayoq turli shaharlarga tarqalgan edi, vafotidan keyin ham xalq undan istifoda etmoqda. Ibn Kasir hadis ilmi taraqqiyoti uchun jonfido bo‘lgan muhaddislar qatorida bo‘lmasa ham, faqih olimlarning muhaddisidir. Shunga qaramay Ibn Kasir Ibn Salohning hadis kitobini muxtasar qilgan va uning ancha foydali jihatlari mavjud.

Imom Az-Zahabiy "Al-Mu’jam Al-Muxtas" kitobida shunday yozgan: "Ibn Kasir ulug‘ muftiy, o‘tkir faqih, bilimdon muhaddis, naqqol(naql qiluvchi) mufassir, uning juda ko‘p asarlari mavjud".

Xuddi shunday ta’riflar "Shazarotuz-zahab" kitobi muallifi Ibn Habib, uning shogirdi Ibn Hajjiy tomonidan ham berilgan.

Ibn Kasirning ilmi uning tafsirini, tarixini o‘qigan har bir tolibga yorqin namoyon bo‘ladi. Tafsirlar ichida va tarix kitoblari ichida uning asarlari eng yaxshi asarlardan biri deb tan olingan.

2. Ibn Kasirning "Tafsirul Qur’onil-azim" kitobi Ibn Jarir At-Tabariyning tafsiridan keyingi eng mo‘tabar asardir. Unda muallif Qur’on oyatlarini salaf olimlari rivoyatlariga asoslanib tafsir qilgan. Oyatning mazmunini izohlashda avval oyatlarning o‘ziga, keyin sanadi mukammal bo‘lgan hadislarga va rivoyatlarga suyanadi. Oyat mazmunini yanada ochib berish uchun o‘z mulohazasini ham aytadi.

Ibn Kasirning tafsiri avval Al-Bag‘aviyning "Ma’olimut Tanzil" nomli tafsiri bilan birga, keyin esa to‘rt jildli, katta hajmli kitob shaklida 1969 yil Bayrutda nashr etilgan. 1992 yilda Istambulda sakkiz jildda bosilib chiqqan.

Ibn Kasir tafsiri Makka shahridagi "Malik Abdulaziz universiteti" ning kulliyasi ustozi Muhammad Ali As-Sobuniy tomonidan muxtasar qilingan va 1986 yilda Bayrutning "Dorul-qalam" nashriyotida uch jildli kitob shaklida nashr etilgan.

Ibn Kasirning tafsiri Qur’oni Karim va uning tafsiriga bog‘liq masalalar bayon qilingan juda uzun muqaddima bilan boshlanadi. Muallif muqaddimada bayon etgan ma’lumotlar ustozi Ibn Taymiyyaning so‘zlari bo‘lib, "Usuli tafsir" kitobining muqaddimasidan olingan.

Ibn Kasirning tafsir uslubi shundayki, u bir oyatni keltirib, uning ma’nosini juda sodda til bilan tushuntiradi. Agar imkoni bo‘lsa, shu oyatning mazmunini tasdiqlovchi yoki to‘ldiruvchi boshqa oyatlarni ham keltirib, ulardan chiqqan umumiy ma’noni bayon qiladi. Ibn Kasirning bu tafsiri turli suralarda kelgan bir xil ma’noli oyatlarning bir joyga yig‘ilishi sababli fihristlik vazifasini bajarishi bilan ham qimmatlidir.

Ibn Kasir oyatning mazmuniga muvofiq barcha oyatlarni keltirgandan keyin, shu mazmunga muvofiq hadislarni ham roviylar sanadi bilan rivoyat qiladi. Hadislardan qaysi biriga ehtiyoj bor, qaysinisiga yo‘q, ularga ham aniklik kiritadi. Keyin sahobalardan, tobi’iylardan va salaf ulamolaridan eshitgan gaplarini qo‘shadi. Ba’zi qavllarni tarjih qiladi, ba’zisiga e’tiroz bildiradi, ba’zi roviylarning sahihligini ta’kidlasa, ba’zilarini zaiflikka nisbat beradi. Bunday tahlil Ibn Kasirning hadis ilmi va roviylar haqida yuqori daraja ilmga ega ekanligini ko‘rsatadi.

Tafsirning ko‘p joylarida Ibn Jarir, Ibn Abi Hotim, Ibn Atiyya va boshqa mufassirlardan ham naql qilingan.

Ibn Kasir tafsirining yana bir muhim jihati, unda isroiliy rivoyatlardan saqlanishga chaqirilganidir. Shu bilan birga ba’zi rivoyatlarni keltirilsa ham, uning munkar ekanligi alohida ta’kidlanadi. Masalan:


"Eslang, Muso o‘z qavmiga: "Alloh sizlarga (bir) sigir so‘yishlikni buyurdi", (Baqara, 67) oyati karimasining tafsirida Alloh Ta’olo tarafidan yahudiylarga so‘yishlik uchun buyurilgan maxsus sigirning ta’rifini, u sigir yahudiylardan ota-onasining duosini olgan birgina odamning uyida mavjud bo‘lib, juda katta mablag‘ evaziga sotgani haqidagi uzundan-uzun rivoyatlarni batafsil keltirib, oxirida shunday xulosa qiladi: "Bu qissalar Ubayda, Abul Oliya va Saddiylardan rivoyat qilingan bo‘lib, o‘zaro ixtiloflar juda ko‘p. Ko‘rinib turibdiki, hamma rivoyatlar Baniy Isroil kitoblaridan olingan. Ularni naql qilish mumkin, ammo rost ham, yolg‘on ham deyilmaydi. Shuning uchun haqiqatga mos tushadiganiga e’timod qilinadi, mos tushmaydigani tashlanadi".

3. Shuningdek, Ibn Kasir fiqhiy masalalar tortishuviga ham o‘z tafsiridan katta o‘rin bergan. Ahkom oyatlarining tafsirida ulamolarning dalillari va hujjatlarini batafsil keltirgan. Masalan:


"œBas sizlardan kim bu oyda (Ramazon) hozir bo‘lsa, ro‘zasini tutsin. Kimki, bemor yoki safarda bo‘lsa, sanog‘i boshqa kunlardandir" (Baqara, 184) oyati karimasining tafsirida Ramazon ro‘zasiga taalluqli bo‘lgan to‘rt masalani va bu masalalarning tasdiqlovchisi bo‘lgan olimlarning dalillarini ham  keltirgan.

Xulosa qilib aytganda, Ibn Kasirning tafsiri naqliy tafsirlar orasida eng yaxshisi ekanligiga mufassir olimlar guvohlik berganlar. Hatto Imom As-Suyutiy "œTazkiratul-huffoz"  kitobining ilovasida, Az-Zarqoniy "œSharhul-mavohib kitobida: "œIbn Kasir tafsiriga o‘xshash tafsir boshqa yaratilmagan", deb baho berganlar.

4.  As-Sa’olibiyning tarjimai holi.

As-Sa’olibiyning to‘liq ismi Abu Zayd Abdurrahmon ibn Muhammad ibn Maxluf As-Sa’olibiy Al-Jazoiriy Al-Mag‘ribiy Al-Molikiy Valiyulloh As-Solih Al-Orif Billahi bo‘lib, bu zot dunyodan va uning ahlidan yuz o‘girgan, Allohning do‘sti, uning solih bandalari ichida ham yaxshirog‘i edi.

Shogirdi Ibn Saloma Al-Bakriyning aytishicha, As-Sa’olibiy solih, zohid, olim, orif, avliyolarning ulug‘i, Al-Imom Al-Ubay va Al-Valiy Al-Iroqiy singari ustozlari uning salohiyatiga, imomatiga, ilmi va diyonatiga tan bergan buyuk kishi edi.
O’zining muallafotlarida xabar berishicha, As-Sa’olibiy ilm talabida sakkizinchi asrning oxirida Jazoirdan safar qilib, Tunisga, undan Misrga keladi va yana Tunisga hadis ilmini o‘rganish uchun qaytadi.

Mag‘ribga borganida esa mag‘ribliklar uni hadis ilmining bilimdoni sifatida kutib oladilar.

As-Sa’olibiydan juda ko‘p asarlar, jumladan: "œAl-javohir Al-Hison fiy tafsiril-Qur’on", "œKtiabuz-zahab Al-ibriz fiy g‘aroibi Al-Qur’onil Aziz", "œTuxfatul-ixvon fiy i’robi ba’zi ayati Al-Qur’on", "œKitob jomi’ al-ummahot fiy ahkami al-ibodat" va boshqalar meros qolgan.

As-Sa’olibiy sakkiz yuz yetmish oltinchi hijriy yilda to‘qson yoshida vafot etdi va Jazoir shahrida dafn etildi.

5.  Al-Javohir al-hison fiy tafsiril Qur’on.

As-Sa’olibiy o‘zining  "œAl-javohir Al-Hison fiy tafsiril-Qur’on" kitobining muqaddimasi va xotimasida shunday yozadi: "œMen ushbu muxtasar kitobimda o‘zimga ham, sizga ham ikki dunyoda ko‘z quvonchi bo‘ladigan narsalarni jamladim. Unda asosan Ibn Atiyyaning tafsiridan foydalandim va ko‘p foydalarni boshqa kitoblardan terib qo‘shdim. Buning uchun yuzdan ortiq mashhur olimlarning tafsirlarini o‘rgandim. Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdulloh Al-laxmiy tomonidan Imom Tabariy tafsiridan qilgan muxtasaridan ko‘proq naql qildim, chunki u muallif mufassir tafsirini juda tozalagan edi".

As-Sa’olibiy yana shunday izoh beradiki, qaysi jumla "œintaha" so‘zi bilan tugagan bo‘lsa, o‘sha jumla Ibn Atiyyaning jumlasi emas, balki boshqa tafsirlardan qilingan naqldir.

As-Sa’olibiy boshqa kitoblardan naql etishda o‘ziga xos rumuzlardan foydalanganini aytadi: "œMasalan, "œqultu" so‘zi o‘rniga ت harfini, Ibn Atiyyaga ishora qilib ع harfini, As-Safoqusiyga ishora qilib ص harfini, Abu Hayyonga ishora qilib م harfini, o‘zim muttafiq bo‘lgan jumla oldiga esa "œ قُلْتُ " so‘zini yozganman.