Imom Al-Buxoriy, Muslim, Abu Dovud, At-Termiziydan boshqa zikrlar va duolar bobida Imom Navaviy va "œSilohul-mu’min"dan, targ‘ib va tarhib bobida Qurtubiyning tazkirasidan sahih hadislarni rivoyat qilganman. Xullas, mening kitobim Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan olingan nafis hikmatlar va sahih sunnatlar gavharlaridan iborat bo‘lgani uchun uni men "œQur’on tafsiridagi go‘zal gavharlar", deb nomladim.

As-Sa’olibiy tafsirini bir necha qismga taqsimlab, birinchi bobida Qur’oni Karimning fazli haqida so‘z yuritadi. Ikkinchi bobda Qur’onni tafsir qilishning fazilati borasida, keyingi bobda mufassirlarning darajasi haqida fikrlar bildiradi. Undan so‘ng Payg‘ambarimiz sollalohu alayhi va sallamdan rivoyat qilingan "œQur’on yetti harfga binoan nozil etilgan" hadisi sharifini sharhlaydi. Yana bir bobda Qur’ondagi ajamiy so‘zlar haqida gapiradi. Keyin Qur’onning ismlari va suralari haqida ham bir bob keltirib, nihoyat Qur’onning tafsiriga kirishadi. Shu narsa diqqatga sazovorki, As-Sa’olibiy o‘z tafsirining deyarli hamma boblarida ham Ibn Atiyyaga qattiq suyanadi va undan albatta biror narsa naql qiladi.

Tafsirning xotimasida shunday deydi: "œAllohga hamd-sano bo‘lsinki, men ajoyib durlarni yig‘dim. Bunda Ibn Atiyyaning muhim gaplarini qoldirdim va ko‘plab takrorlarni olib tashladim. Uning o‘rniga zarur bo‘lgan nafis gavharlarni qo‘shdim".

Muallifning mana shu e’tirofi, uning tafsiri Ibn Atiyya tafsirining tahrir, tahlil va muxtasar qilingan ko‘rinishi ekanini bildiradi.

Mazkur tafsir Jazoirda to‘rt tomda nashr etilgan bo‘lib, uning bir nusxasi Misr kutubxonasida, yana bir nsxasi esa "œAl-Azhar" kutubxonasida saqlanadi.

Muallif tafsir asnosida nahviy qoidalarga berilib ketgani kuzatiladi. Rivoyat qilgan hadislarining ko‘pi sanadi tark etilgan. Isroiliy rivoyatlar ham onda-sonda uchraydi. Lekin As-Sa’olibiy bu isroiliyotlarga darhol o‘z munosabatini bildirib, uning sahih emasligini, yoki sahih bo‘lsa ham undan biror ilmiy foyda yo‘q ekanligini ochiq bayon etadi.

Xulosa qilib aytganda, As-Sa’olibiyning mazkur tafsiri boshqa tafsirlarda yo‘q bo‘lgan ma’lumotlarni berishi bilan juda manfaatlidir. 

Tavsiya etilgan va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. Tafsiri Ibn Kasir. Bayrut. 1969. 1-j.         .       ,
2. Yoqut. Mo‘‘jamul-udabo. 18-j. Bayrut. 1999.
3. Fatovo Ibn Taymiyya. 2-j. Bayrut. 1996.
4. Muhammad Tohir Ibn Ashur. At-tahrir vat-tanvir. Tunis. 1-15-t.
5. Al-Itqon. As-Suyutiy. 2-j.

1. Abul Lays As-Samarqandiyning hayoti va asarlari.
2. "Bahrul-ulum" tafsirining ta’rifi.
3. As-Sa’labiyning hayoti va ijodi. Uning "Al-Kashf val-bayon an tafsiril-Qur’on" tafsirining yozilish tarixi.
4. As-Sa’labiy bayon qilgan bid’atchi firqalar.
5. As-Sa’labiy tafsiriga ulamolarning bergan baholari.

1.  Abul Laysning to‘liq nomi Nasr ibn Muhammad ibn Ibrohim As-Samarqandiy Al-Faqih Al-Hanafiy bo‘lib, "Imomul-hudo" laqabi bilan mashhurdir.

Abul Lays fiqh ilmini Abu Ja’far Al-Hinduvoniydan olgan. Juda ko‘p kitoblari va foydali maslahatlari bilan mashhur. Uning eng yaxshi muallafotlaridan "Bahrul-ulum" nomli tafsiri, fiqh sohasida yozilgan "An-Navozil", "Xizonatul-fiqh", hadislar majmuasidan iborat bo‘lgan "Tanbiyhul g‘ofilin" va "Bo‘ston" kitoblari el orasida ma’lum va mashhurdir. Uning vafotini olimlar uch yuz yetmish uchinchi yoki uch yuz yetmish beshinchi hijriyda bo‘lgan deb aytadilar.

 2. "Kashfuz-zunun" kitobining muallifi shunday yozadi: "Abul Lays As-Samarqandiyning "Bahrul-ulum" tafsiri juda mashhur, ajoyib kitobdir. Unda keltirilgan hadislar 854-hijriy yilda vafot etgan Shayx Zaynuddin Qosim ibn Qutlubug‘o Al-Hanafiy tomonidan rivoyat qilingan. Bu tafsirning uch jildli qo‘lyozma nusxasi Misr kutubxonasida, yana ikki nusxa qo‘lyozmasi Al-Azhar kutubxonasida saqlanmoqda. Al-Azhardagi ikki nusxaning biri ikki jildli, yana biri esa uch jildlidir.

Abu Laysning tafsiri tom ma’nodagi naqliy tafsirdir. Har bir oyatning tafsirida sahobalar va tobi’iylar rivoyatlaridan keng foydalangan, biroq roviylar sanadi tark etilgan. Kamdan-kam hadislarda roviylar sanadi uchraydi. Shu bilan birga olimlarning gaplariga va rivoyatlardagi ixtiloflarga hech qanday munosabat bildirmaydi.

Ba’zi joylarda lug‘atga biroz izoh beradi, oyatni oyatlar bilan sharhlaydi, shu bilan birga isroiliy rivoyatlarni ham keltirib, ularning rostligini ham, noto‘g‘riligini ham aytmaydi. Rivoyatlarda "ba’zilar aytganlar" iborasini ko‘p keltiradi, ammo o‘sha "ba’zilar" kimlar ekanligi haqida hech narsa deyilmaydi. Kalbiy, Sadiy singari ishonchsiz roviylardan ham hadis rivoyat qilgan. Ammo oyatlardagi ba’zi mushkulliklarni yaxshi ochib bergan va tanoquzlarga to‘xtalib, ularning sabablarini ko‘rsatgan va ravshanlashtirib bergan.

Mufassir o‘z tafsirida naqliy tafsirdan foydalanish bilan birga, aqliy jihatini ham tark etmagan. Umuman olganda, kitob juda qimmatli, foydali, naqliy va aqliy mazmunlarni o‘zida mujassam etgan bebaho asardir.

3. As-Sa’labiyning to‘liq nomi Abu Ishoq Ahmad ibn Ibrohim As-Sa’labiy An-Naysoburiy bo‘lib, mufassir va muqri’dir.

Ibn Xallikonning yozishicha, As-Sa’labiy tafsir ilmida zamonasining yagonasi edi. Uning yozgan tafsiri boshqa tafsirlardan bir necha jihatlari bilan ustun edi.
Yoqut "Mo‘‘jamul udabo" kitobida shunday deydi: "Abu Ishoq As-Sa’labiy muqri’, adib, vo’iz va ishonchli roviy bo‘lib, juda ko‘p tasnifotlarning sohibidir".

Uning yozgan mashhur asarlaridan biri "Al-Arois fiy qisasil anbiyo"dir. Uni As-Sa’dabiy yoki As-Sa’olibiy deyish mumkin, bu nom unga nasabini emas, laqabini bildiradi.

As-Sa’labiydan juda ko‘p rivoyatlar mavjud bo‘lishiga qaramasdan, ba’zi olimlar uning rivoyatiga ishonchsizlik bildirganlar.

As-Sa’labiy to‘rt yuz yigirma yettinchi hijriyda vafot etgan.

As-Sa’labiy "Al-Kashf val-bayon an tafsiril-Qur’on" tafsirining muqaddimasida o‘zining tafsir qilish uslubi haqida bayon qiladi.

4. U o‘zining yoshlik chog‘larini va ozgina ilmning g‘ururi bilan ijtihod haqida ulamolarga yetkazgan ta’nalari, ularning ko‘ngillarini ranjitganini eslaydi. Keyinchalik esa Alloh Ta’olo uning qalbini ochib, haq bilan botilning, qadim bilan yangining, sunnat bilan bid’atning, hujjat bilan shubhaning farqini ajrata olgani uchun shukr etadi. Endi u yetuk mufassir bo‘lib, tafsir yozuvchilarning turli toifa, turli daraja, turli e’tiqod sohiblari ekanini tushundi va o‘z tafsiri muqaddimasida bu olimlarni guruhlarga ajratib, farqlab berdi.

Mufassirlar orasida bid’atchi toifalar bo‘lib, ular qatoriga Al-Jubboiy va Ar-Rummoniylarni kiritdi.

Ikkinchi toifaning tafsirlari juda ma’qul, go‘zal uslub bilan yozilgan, biroq salaf ulamolarining bebaho fikrlariga bid’atchi olimlarning botil gaplari aralashtirib yuborilganini ta’kidlaydi. Bunday "aralash" tafsirchi olimlar qatoriga Abu Bakr Al-Qaffolni kiritgan.

Uchinchi toifa o‘z tafsirida rivoyatlarni qalashtirib tashlagan, ammo mazmunga e’tibor bermagan, iqtibos va ijtihoddan uzoq bo‘lgan olimlardan Abu Ya’qub Ishoq ibn Ibrohim Al-Hanzaliy singarilardir.

To‘rtinchi toifa olimlar tafsir va hadisning asosiy rukni va ustuni bo‘lgan sanadni tark qilib, rivoyatning manbaini ko‘rsatmagan, gapning "oriq-semizini" ajratmaganlardir. Ular haqida: "Mufassirlarning bu toifasi olim sanalmaydi. Shuning uchun men ular haqida yozishdan o‘zimni tiydim",— deydi.

Beshinchi toifa mufassirlar eng komil insonlar bo‘lib, ular tafsir qilishning hadisini egallagan, barcha shartlar mujassam bo‘lgan yetuk olimlardir. Faqat ular tafsirda ziddiyatlarni juda cho‘zib yuborganlar, rivoyatlar sanadini va yo‘lini haddan ortiq keng berganlar. Ular sirasiga birinchi bo‘lib Ibn Jarir At-Tabariyni qo‘shish mumkin.

Oltinchi toifa mufassirlar oyatlardan chiqariladigan hukmlar qolib, halol za harom to‘g‘risidagi fiqhiy masalalar bayoni, ba’zi oyatlardagi maxfiylik va mushkulotlarni yechishga ahamiyatni qaratganlar. Ular safidan salaf olimlari Mujohid, As-Sadiy va Al-Kalbiylar o‘rin olganlar.

As-Sa’labiyning yozishicha, odamlar unga yuqorida aytib o‘tilgan "ayblar"dan xoli bo‘lgan, tafsirning hamma sohasini o‘zida jamlagan, lekin cho‘zilib ketmagan bir tafsir yozishni taklif etishardi.

As-Sa’labiy o‘z tafsirini iloji boricha mo'jaz qilib yozgan. Bu tafsirning qo‘lyozmasi Al-Azhar kutubxonasida mavjud bo‘lib, mukammal emas.

Tafsirning 1 — 4- jildlari saqlangan bo‘lib, uning oxiri "Furqon" surasining oxirgi oyatlari bilan yakunlangan, tafsirning qolgan qismi esa yo‘qotilgan.

5. Tafsir to‘laligicha salaf ulamolarining rivoyatiga asoslanib yozilgan. Lekin sanad muqaddimada zikr etilganligiga suyanib, tafsir asnosida tark etilgan. Mufassir hamma narsadan ko‘ra nahviy tahlilga ko‘p ahamiyat bergan. Masalan: "Baqara" surasining 90-oyati


"O’zlarini sotgan bu narsalari na qadar yomon?!" tafsirida arab tilidagi "madh va mazammat" fe’llari sanalgan "ni’ma va bi’sa" fellarini juda uzoq tushuntirgan.

"Baqara" surasining 171-oyati


"Haqiqatan ham kufr yo‘lidagi kimsalar xuddi hayvonlarga qichqirayotgan kishining ovozidan va hayqirig‘idan o‘zga narsani eshitmayotgani kabidir" tafsirida "yan’iqu" fe’lining tahliliga qattiq kirishib, uni morfologik tahlilini batafsil qilgan.

Mazkur suraning 173-oyati


"Ammo zulmkor va tajovuzkor bo‘lmagan odam uchun..." tafsirida "bog‘iy" so‘zining asli kelib chiqishidan boshlab, juda uzoq tushuntirilgan.