O’tilganlarni takrorlash uchun savollar

1. Ar-Roziyning tarjimai holini bilasizmi?
2. "Mafotiyhul-g‘ayb" tafsiri qaysi olim tomonidan nihoyasiga yetkazilgan?
3. Ar-Roziy tafsirida matematika, astronomiya, fiqh, usul, nahv va balog‘at ilmlariga qanday ahamiyat berilgan?.
4. Qoziy Al-Bayzoviyning tarjimai holi borasida nimalarni bilasiz?
5.  "Anvorut-tanzil va asrorut-ta’vil" tafsiri, uning uslubi haqida nima deya olasiz?

Tavsiya etiluvchi va foydalanilgan   adabiyotlar ro‘yxati

1. Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi. T. 2001.
2. Tafsiri Ibn Kasir. Bayrut. 1969. 1-j.
3. Yoqut. Mo‘‘jamul-udabo, 1-8-j. Bayrut. 1999.
4. Fatovo Ibn Taymiyya, 2-j. Bayrut. 1996.
5. Muhammad Tohir Ibn Ashur. At-tahrir vat-tanvir. Tunis. 1-15-t.
6. Al-Itqon. As-Suyutiy, 2-j.
7. Al-Hofiz ibn Hajar. Lisonul-mezon. 4-j.
8. Abu Hayyon. Tafsiri Al-Bahrul muhit. 1-j.
9. Ar-Rog‘ib Al-Isfahoniy. Muqaddimatut-tafsir.
10. Az-Zamaxshariy. Al-Kashshof.
11. Imom Al-Buxoriy. Al-Jome’ As-Sahih. 1-4-jildlar. T. 1998.
12. Ar-Roziy. Mafotiyhul-g‘ayb.
13. Al-Bayzoviy. Anvorut-tanzil.
14. Muhammad Husayn Az-Zahabiy. "œAt-tafsir val-mufassirun". Qohira. 1381-hijriy. 1-juz’

1.  An-Nasafiyning tarjimai holi.
2. "Madorikut-tanzil va haqoiqut-ta’vil" tafsirining yozilishi va uslubi. Bu tafsirda nahv, qiroat, fiqh masalalariga juda katta o‘rin berilganligi. Unda isroiliyotlardan foydalanmaslik.
3.  Al-Xozinning tarjimai holi.
4. "Lubobut-ta’vil fiy ma’onit-tanzil" tafsirining ta’rifi va uslubi. Uning Al-Bag‘aviyning "Ma’olimut-tanzil" tafsiridan muxtasar qilinganligi. Isroiliyotlarga keng o‘rin berilganligi. Tarixiy axborlarga keng o‘rin berilganligi. Unda fiqhiy masalalar keng yoritilgani.
5.  Mazkur tafsir mav’iza uchun yozilgani va tarhib-targ‘ib hadislari keng sharhlangani.

1. An-Nasafiyning to‘liq nomi Abul Barakot Abdulloh ibn Ahmad ibn Mahmud An-Nasafiy Al-Hanafiy bo‘lib, mutaaxxir zohidlardan va mo‘‘tabar imomlardan biridir. Uning benazir faqih va hadis hamda Qur’on ilmlarida mohir bo‘lganligi kitoblarda zikr etilgan. Ko‘pchilik olimlar singari An-Nasafiy ham fiqq va usulul-fiqh ilmlarida asarlar yozgan. U tasnif etgan kitoblar orasida far’iy masalalar borasidagi "Matnul-vofiy" va uning sharhi "Al-Kofiy", fiqh haqidagi "Kanzud-daqoiq", usuli fiqh borasida "Al-Manor", usulud-dinni yoritgan "Al-Umda" kitoblari va "Madorikut-tanzil va haqoiqut-ta’vil" nomli tafsiri eng muhim va mo‘‘tabar asarlaridir. Uning tafsiri ulamolar orasida mashhur va qo‘lma-qo‘l bo‘lib o‘rganiladi. An-Nasafiyning shogirdlaridan Shamsul-aimma Al-Kurdiy ustozidan fiqh ilmini, Ahmad ibn Muhammad Al-Itobiy esa rivoyat-hadis ilmini o‘rgangan.

An-Nasafiy yetti yuz birinchi hijriy yilida vafot etdi va Bakristonning Ayzaj shahrida dafn etildi.

2. An-Nasafiyning "Madorikut-tanzil va haqoiqut-ta’vil" nomli tafsiri Al-Bayzoviy va Az-Zamaxshariyning tafsirlaridan qisqartirib olingan. Lekin muallif "Kashshof"dagi mo‘tazila e’tiqodiga muvofiq masalalarni chiqarib tashlab, ularni "ahli sunna"  e’tiqodiga mos ravishda yozgan. Bu tafsir o‘rtacha hajmda bo‘lib, unda qiroatlar, e’rob yo‘nalishlari bilan birga "Kashshof"dagi balog‘iy nuqtalar, go‘zal iboralar, nozik ma’nolarni kashf qilish kabi fazilatlar jamlangan.

Tafsirning uslubi "Kashshof"dagidek savol-javob uslubidadir. Biroq unda "agar unday so‘ralsa, bunday javob beriladi" qabilida emas, oyatning tafsiri asnosida go‘yo yashirin savol paydo bo‘lgan-u, yozayotgan tafsir o‘shanga javob bo‘layotgandek uslub tanlangan. Shuningdek, "Kashshof" muallifi singari bu tafsirda har bir suraning oxirida, uning fazilatini bildiruvchi mavzu’ hadislardan foydalanilmagan.

"Kashfuz-zunun" sohibining yozishicha, An-Nasafiy tafsirini Ash-Shayx Zayniddin Abu Muhammad Abdurrahmon ibn Abu Bakr ibn Al-Ayniy muxtasar qilgan va unga ba’zi narsalarni qo‘shgan". (Kashfuz-zunun. 2-j. 248-b.) Lekin bu muxtasar tafsir hozir mavjud emas. An-Nasafiy tafsirida ba’zi oyatlarning nahviy qoidasiga ham unchalik chuqur bo‘lmasa-da, to‘xtalgan. Masalan, "Baqara" surasining 217-oyati


"Sizdan "Shahri harom"da jang qilish hukmi haqida so‘raydilar. Ayting: "Unda jang qilish katta gunohdir. (Odamlarni) Alloh yo‘lidan qaytarish, Unga kufr keltirish va (hojilarni) Masjidi Haromdan to‘sish hamda aholisini quvib chikarish Alloh nazdida yana ham kattaroq gunohdir" (Baqara, 217) tafsirida muallif shunday yozadi: "Al-masjidul harom" so‘zi "sabilillah"ga ma’tuf bo‘lib, oyatning ma’nosi "Alloh yo‘lidan qaytarish va Masjidi Haromdan to‘sish",— deb tafsir qilinadi.

Al-Farro (Nahviy olimlardan biri) esa: "Al-masjidul harom" "bihi" so‘zidagi zamirga ma’tuf bo‘ladi va oyatning ma’nosi: "Unga va Masjidi Haromga kufr keltirishdir" — deb tafsir qilinadi",— deydi. Holbuki, Basra nahviy olimlari nazdida majrur bo‘lgan zamirga ismni ma’tuf qilish joiz emas. Joiz qilish uchun "harfi jor"ni takror keltirish kerak bo‘ladi. Masalan: "Marartu bihi va zaydin",— deyish joiz emas, "Marartu bihi va bizaydin",— deyishlik joiz.

Agar Al-Farroning so‘zi to‘g‘ri bo‘lganda, oyatning tarkibi ham "Va kufrun bihi va bil-masjidil harom" bo‘lishi kerak edi". (An-Nasafiy. Madorikut-tanzil va haqoiqut-ta’vil. 1-j.)

Muallif o‘z tafsirida mutavotir yetti qiroat va ularning qurrolari haqida batafsil bayon qilgan.

Shuningdek, fiqhga oid oyatlarning tafsirida ham hanafiy mazhab nuqtai nazaridan hukmlar chiqarib, boshqa mazhab hukmlariga raddiyalar bergan.

Ammo isroiliyotlar masalasiga kelsak, ulardan juda kam foydalangan. Ba’zisiga o‘z munosabatini bildirgan, ba’zisiga esa yo‘q. Masalan: "An-Naml" surasining 16-oyati


"Sulaymon (payg‘ambarlik va podsholikda) Dovudga voris bo‘ldi va aytdi: "Ey odamlar, bizga qush tili bilirildi" (Naml, 16) — tafsirida shunday yozadi: "Rivoyat qilinishicha, yovvoyi kaptar: "Koshkiydi, mana shu xalq yaratilmagan bo‘lsa", tovus: "Har kim qilmishiga yarasha oladi", popishak: "Ey gunohkorlar, Allohga istig‘for aytinglar!", xattof (qaldirg‘och singari qanoti uzun qush): "Yaxshilik qilinglar, foydasini topasizlar", kaklik: "Osmonlar va Yer to‘lguncha rabbimga tasbeh aytaman", qumri: "Ey poko parvardigor, sen buyuksan", lochin: "hamma narsa halok bo‘ladi, yolg‘iz Alloh qoladi", qatot (chumchukdan kattaroq bo‘lgan cho‘l qushi): "Kim sukut saklasa, salomat bo‘ladi", xo‘roz: "Ey g‘ofillar, Allohni eslanglar", burgut: "Ey odamzod, qanday yashasang ham, oxiring o‘limdir", hakka: "Odamlardan uzoq bo‘lish Alloqga yaqinlikdir", qurbaqa: "Buyuk rabbim pokdir"— deb sayrar ekan". (An-Nasafiy. Madorikut-tanzil va haqoiqut-ta’vil. 3-j. 156-b.)

Parrandalar haqidagi ushbu rivoyatga An-Nasafiy hech qanday munosabat bildirmagan.

Mazkur suraning yana bir oyati (35) tafsirida Bilqisning yuboradigan hadyasi haqida hudhud Sulaymon (a.s.)ga xabar berishi, Bilqis o‘z hadyasi bilan Allohning payg‘ambarini sinab ko‘rishi haqidagi rivoyatlar ham kimningdir xayolan to‘qigan yolg‘on rivoyati bo‘lishiga qaramasdan An-Nasafiy u rivoyatlarga nisbatan o‘z raddiyasini bermagan.

"Sod" surasining 21-22-oyatlari tafsirida Dovud (a.s.) o‘z lashkarboshisi Uriyoni, uning xotinini tortib olish va unga uylanish uchun Balqo urushiga qayta-qayta yuborib, go‘yo o‘limga mahkum etishi haqidagi rivoyatni keltirib, unga biroz bo‘lsa-da o‘z munosabatini bildiradi: "Bunday tuhmat Allohning payg‘ambari u yoqda tursin, solixlik bilan nom qozongan oddiy odamga ham munosib emas. (An-Nasafiy. Madorikut-tanzil va haqoiqut-ta’vil. 4-j. 293-b.) Bu haqda hazrat Ali (r.a.)dan rivoyat qilingan hadisda, u kishi shunday deganlar: "Agar kim sizlarga Dovud (a.s.) haqidagi to‘qilgan bo‘hton qissani rivoyat qilsa, uni bir yuz oltmish darra urdiraman. Payg‘ambarlarga tuhmat qilgan kishining jazosi shunday bo‘ladi". (An-Nasafiy. Madorikut-tanzil va haqoiqut-ta’vil. 4-j. 293-b.)

"Sod"' surasining 34-oyati


"Sulaymonni imtihon qildik va uning taxti ustiga bir (jonsiz) jasadni tashladik. Keyin u tavba qildi..." (Sod, 34.) tafsirida Sulaymon (a.s.)ning obro‘lariga putur yetkazmaydigyn rivoyatlarni keltirib, keyin shunday yozadi: "Ammo uzuk va shayton hamda Sulaymon (a.s.) ning uylarida qandaydir narsaga ibodat qilinishi haqidagi rivoyatlar yahudiylar tomonidan to‘qilgan botil rivoyatlardir." (O’sha manba, 4-j. 32-b.)

Ushbu oyatning tafsiridan so‘ng, An-Nasafiy tolibning e’tiborini payg‘ambarlar obro‘sining ketishiga sabab bo‘ladigan yolg‘on rivoyatlarga qaratadi va ularni rad qilib, tanbeh beradi.

An-Nasafiyning mazkur tafsiri to‘rt jildli qilib nashr etilgan va hozirda u ulamolar orasida qo‘lma-qo‘ldir. Alloh Ta’olo muallifning boshqa asarlaridek, bu tafsirni ham odamlarga nofe’ qilgan bo‘lsin!

3. Al-Xozinning to‘liq nomi Alouddin Abul Hasan Ali ibn Muhammad ibn Ibrohim ibn Umar ibn Xalil Ash-Shayhiy (Halab atrofidagi Shayha nomli shaharga nisbat berilgan) Al-Bag‘dodiy Ash-Shofi’iy As-Sufiy bo‘lib, ulamolar orasida Al-Xozin laqabi bilan mashhur. U uzoq vaqt Damashqdagi "As-Sumaysotiyya" kutubxonasida ishlagan.

U olti yuz yetmish sakkizinchi hijriy yilda Bag‘dodda tug‘iddi. Bag‘dodda unga birinchi ustozlik qilgan olim Ibn Ad-Davolibiydir. Keyin Damashqqa kelib, Al-Qosim ibn Muzaffar va Vazira binti Umardan ilm o‘rgandi.

Qozi Ibn Abu Shahbaning yozishicha, Al-Xozin haqiqiy ahli ilmlardan sanaladi. U nimaiki o‘rgangan bo‘lsa, uni ta’lif ham qilgan, muallafotlarini ma’ruzalarida gapirib ham bergan.

Al-Xozindan juda ko‘p asarlar qolgan. Ularning eng muhimlari: "Lubobut-ta’vil fiy ma’onit-tanzil" Qur’oni Karimning tafsiridir. "Umdatul-ahkom" kitobining sharhi va o‘n jildli "Maqbulul-manqul" ham Al-Xozin qalamiga mansub. Muallif bu kitobda Ash-Shofi’iyning va Ahmadning musnadlari, "Sihohi sitta", Muvatto va Ad-Doruqutniyning sunanidan hadislarni terib olib, uni boblarga ajratib, Payg‘ambarimizning siyratlarini jam qilgan. (Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning hayot va faoliyatlari to‘la aks etshrilgan tarix kitobini yozgan)

Ulamolarning guvohlik berishlaricha, Al-Xozin ochiq yuzli, qomatlari kelishgan, odamlarni do‘st tutgan, so‘fiy kishi edi. Yetti yuz qirq birinchi hijriy yilda Halab shaxrida vafot etgan. (Ad-Dovudiy. Tabaqotul-mufassirin. 178-b.)

4. Al-Xozin o‘zining "Lubobut-ta’vil fiy ma’onit-tanzil" nomli tafsirini Al-Bag‘aviyning "Ma’olimut-tanzil" tafsiridan muxtasar qilgan va undan avval yozilgan tafsirlardan ham iqgiboslar olib ko‘shgan. Al-Xozin iqtiboslarning ko‘pini naqliy tafsirlardan olgan, biroq rivoyatlarning sanadi tark qilingan. Bulardan tashqari tafsirda tarixiy xabarlar va isroiliyotlar juda ko‘p.

Muallif ushbu tafsirning muqaddimasida shunday deydi: "Zamonasining tengsiz olimi, ulug‘ mufassir Abu Muhammad Al-Husayn ibn Mas’ud Al-Bag‘aviy tomonidan ta’lif etilgan "Ma’olimmut-tanzil" tafsiri boshqa tafsirlar orasida eng komili, shubha va tabdillardan xoli bo‘lgani uchun men u tafsirning eng kerakli joyini ajratib olib, unga boshqa tafsirlarda ko‘rganlarimdan ham iqtiboslar qilib, asarning asl ma’nosini saqlab qolgan holda muxtasar qilishni niyat qildim. Asosiy maqsad ixchamlashtirish bo‘lgani uchun, sanadlarni ham qisqartirdim. Oyatlarning ma’nosini ochib berish uchun Payg‘ambar hadislaridan ham keltirdim, chunki oyatlar ma’nolarining ravshanlashuvi, shar’iy hukmlar bayoni hadislarga bog‘liq.

Hadislarni keltirganda tolibga oson bo‘lsin uchun noqilning ismidan bir harfini ramz sifatida yozib, noqilga ishora qildim. Masalan: Imom Buxoriyning "sahih"idan olingan hadisni rivoyat qilishda, sahobiyning nomidan avval خ harfini Imom Buxoriyga, Imom Muslimning "sahih"idan olingan hadis oldidan م harfini Imom Muslimga, ikkovlari ittifoq qilgan hadis oldidan ق harfini ikkovlariga alomat qildim.

Agar Abu Dovuddan, At-Termiziydan, An-Nasaiydan hadis rivoyat qilsam, ularga alomat qilmasdan noqilning ismini to‘liq yozdim.

Agar boshqa hadis kitoblarida topilmagan, faqat Al-Bag‘aviyning o‘zigina rivoyat qilgan hadisni keltirsam: "Al-Bag‘aviy o‘z sanadi bilan rivoyat qilgan", agar Al-Bag‘aviy As-Sa’labiy sanadi bilan rivoyat qilgan hadisni keltirsam: "Al-Bag‘aviy As-Sa’labiy sanadi bilan rivoyat qilgan",— degan ogohlantirish jumlalarini yozdim. Hadislarning sanadini tark qilganim evaziga, g‘arib hadislarni va ularga aloqador narsalarni sharh qildim". (Muallifning gapi qisqartirib berildi).