O’tilganlarni takrorlash uchun savollar

1. Abu Hayyonning tarjimai holi. Uning fazilati to‘g‘risida ulamolarning fikrlari qanday?
2. "Al-Bahrul muhiyt" tafsirining ta’rifi va yozilish uslubi. Bu tafsirni kim muxtasar qilganini bilasizmi?
3. An-Naysoburiyning tarjimai holi. Uning yozgan asarlaridan qaysilarini bilasiz?
4. "G’aroibul-Qur’on va Rag‘oibul-Furqon" tafsiri qaysi tafsirdan muxtasar qilingan?
5. An-Naysoburiy iqgibos olib o‘z tafsirida foydalangan boshqa tafsirlarning mualliflariga qanday munosabat bildirgan?

Tavsiya etiluvchi va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. T. 2001.
2. Ad-Dovudiy. Tabaqotul-mufassirin.
3. An-Naysoburiy. G’aroibul-Qur’on va Rag‘oibul-Furqon 30-j.
4. Al-Bag‘aviy. Ma’olimut-tanzil.
5. Al-Itqon. As-Suyutiy, 2-j.
6. Al-Hofiz ibn Hajar. Lisonul-mezon. 4-j.
7. Al-Xozin. Lubobut-ta’vil fiy ma’onit-tanzil.
8. Ar-Rog‘ib Al-Isfahoniy. Muqaddimatut-tafsir.
9.  Imom Al-Buxoriy. Al-Jome’ As-Sahih. 1-4-jildlar. T. 1998.
10. Muhammad Husayn Az-Zahabiy. "œAt-tafsir val-mufassirun". Qohira. 1381-hijriy. 1-juz’.

1. Jaloliddin atTaftazoniyning tarjimai holi.
2. "Tafsiruljalolayn" tafsirining ta’rifi.
3. Al-Xatib Ash-Sharbiyniyning tarjimai holi.
4. "As-Sirojul munir" tafsirining ta’rifi. Tafsirda qiroat, lug‘at va hadis sohasida muallifning tutgan o‘rni.
5. Fiqhiy masalalarga ahamiyat berganligi. Isroiliyotlarga munosabati. Muallif o‘z tafsirida Ar-Roziy tafsiridan ko‘p naql qilgani.

1. Jaloliddin Al-Mahalliyning to‘liq nomi Jaloliddin Muhammad ibn Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim Al-Mahalliy Ash-Shofiiy At-Taftazoniy (Taftazon Xuroson shaharlaridan biri. Ilm olamiga mashhur bo‘lgan ikki Taftazoniy o‘tgan. Biri Jaloliddin Al-Mahalliy At-Taftazoniy, ulug‘ mufassir. Ikkinchisi Sa’diddin Mas’ud ibn Umar, 1312— 1389 yillarda yashagan, lug‘aviy olim, mantiq, balog‘at, sarf ilmlari bo‘yicha kitoblar yozgan, Samarqandda vafot etgan (Al-Munjid, entsiklopediya, 189-b.)Al-Imom Al-Allomadir.

"Husnul muhozara" kitobida yozilishicha, Al-Mahalliy yetti yuz to‘qson birinchi yilda Misrda tavallud topgan. Yoshligidan boshlab tahsilga kirishgan va turli ilm-fan sohalari: fihq, usul, kalom, nahv, mantiqni egallay boshlagan. Uning ustozlari Al-Badr Mahmud Al-Oqsaroiy, Al-Burhon Al-Bayjuriy, Ash-Shams Al-Bisotiy, Al-Alo Al-Buxoriy bo‘lganlar.

Al-Mahalliy zakovat va fahm-farosatda benazir bo‘lgan. Hatto hamasrlaridan biri u haqda: "Al-Mahalliyning zehni olmosdan ham o‘tkirroq",— deb ta’rif bergan.

Al-Mahalliyning o‘zi esa: "Mening yodlash qobiliyatim pastroq bo‘lsa ham, zakovatim xatoni qabul qilmaydi",— degan edi.

Al-Mahalliy o‘z asrining allomasi, o‘ta taqvodor, jamoat yig‘ilgan joyni g‘animat bilib, darhol odamlarni yaxshi amallar qilishga da’vat qilar, yomon va noloyiq ishlardan qaytarar, tez-tez yomon va zo‘ravon hokimlar huzuriga borib, haq gapni aytishda hech kimni ri’oya qilib o‘tirmas, qattiq tabiatli kishi edi. Unga bir necha bor qozilikni taklif etishgan, u qabul qilmagan. Uzoq yillar davomida "Al-Muayyadiyya" va "Al-Barquqiyya" madrasalarida fiqxdan dars bergan, tirikchilik uchun tijorat bilan shug‘ullangan.

Al-Mahalliydan bir necha asar meros qolgan. Ulardan usulda "Sharhu jam’ul-javomi’", "Sharhul-varaqot", fiqqda "Sharhul-minhoj" va tafsirda biz o‘rganayotgan "Tafsirul-jalolayn" kitoblari iboralarining o‘ta qisqaligi va pishiqligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi.

Al-Mahalliy sakkiz yuz oltmish to‘rtinchi hijriy yilda vafot etgan.

2. Ulamolar o‘rtasida maqbul va mashhur bo‘lgan "Tafsirul Jalolayn" kitobi ikki ulug‘ mufassir imom: Jaloliddin Al-Mahalliy va Jaloliddin As-Suyutiy qalamiga mansubdir. Jaloliddin As-Suyutiy va uning "Ad-durrul mansur" nomli tafsiri haqida avvalgi mavzularning birida  batafsil aytib o‘tildi.

Mazkur tafsirni avval Jaloliddin Al-Mahalliy "Al-Kahf" surasidan boshlab, "An-Nos" surasigacha yetkazgan. Keyin "Al-Fotiha" surasidan boshlab, uni tafsir qilgan, qolganini oxirigacha yetkaza olmasdan olamdan o‘tgan.

Oradan yarim asr o‘tib, ulug‘ olim Jaloliddin As-Suyutiy "Al-Baqara" surasidan "Al-Isro" surasigacha tafsir qilib, Al-Mahalliyning tafsirini nihoyasiga yetkazgan. As-Suyutiy "Al-Fotiha" surasini Al-Mahalliy tafsir qilganiga ishora sifatida kitobning oxiriga mulhaq qilgan.

Ammo "Kashfuz-zunun" sohibi aksincha ta’rif beradi: "Tafsirul-Jalolayn"ning avvalidan to "Al-Isro" surasigacha alloma Jaloliddin Al-Mahalliy (vafoti 864) qalamiga mansub. Uning vafotidan so‘ng Jaloliddin Abdurrahmon As-Suyutiy (vafoti 911) tafsirni nihoyasiga yetkazgan. "Al-Fotiha" surasini ham Al-Mahalliy emas, As-SSuyutiy tafsir qilgan". (Kashfuz-zunun, 1-j. 236-b.)

Bu fikrda "Kashfuz-zunun" sohibi xato qilgan ehtimoli bor. Chunki, As-Suyutiy tafsirning muqaddimasida, "Al-Baqara" surasi haqida gapirishdan avval shunday deydi: "Ulug‘ imom Jaloliddin Al-Mahalliy yozgan Qur’oni Karimning tafsiridan qolib ketgan joyini to‘ldirib qo‘yishga rog‘iblarning ehtiyoji meni majbur etdi".

Muallifning "tafsirning oxirini" demasdan "tafsirning qolib ketgan joyini" deyishi, "Al-Baqara" surasidan "Al-Isro" surasigacha oraliqni bildiradi.

Muallif "Al-Isro" surasining oxirida: Jaloliddin Al-Mahalliy tomonidan ta’lif etilgan "Qur’oni Karimning tafsiri" nihoyasiga yetdi",— deyishi ham "Kashfuz-zunun"dagi ma’lumot xato ekanligini ko‘rsatadi.

"Kashfuz-zunun"da iddio qilinishicha, Al-Mahalliy "Al-Fotiha" surasini ham tafsir qilmagan, balki uni As-Suyutiy qilgan.

Ammo Ash-Shayx Sulaymon Al-Jamal "Tafsirul Jalolayn"ning hoshiyasi (1-j.7-b.)da bayon qilishicha, "Al-Fotiha" surasini Al-Mahalliy tafsir qilgan. As-Suyutiy "Al-Fotiha" surasini Al-Mahalliy tafsir qilganiga ishora sifatida kitobning oxiriga qo‘shib qo‘ygan. Keyin "Al-Baqara" surasidan tafsirni boshlagan.

Mazkur hoshiya (4-j.626-b.)da yana shunday deyiladi: "Al-Jalol Al-Mahalliy tafsirning avvalgi yarmini ham boshlagan edi. "Al-Fotiha" surasining tafsirini tugatib, "Al-Baqara" surasining tafsiriga kirishmasdan uni o‘lim olib ketdi".

Demak, "Kashfuz-zunun" sohibi "Al-Fotiha" surasini tafsir qilgan olim haqida ham xatoga yo‘l qo‘ygan. Lekin uning: "Ikki Jalol ham "basmala" haqida biror so‘z aytmagan, balki u haqda olimlardan Zubayd tomonidan kitobning hoshiyasida qisqacha yozilgan",— degan ma’lumoti to‘g‘ri.

"Tafsirul Jalolayn" kitobini Al-Mahalliy o‘ziga xos qisqa va aniq iboralar bilan tafsir qilgan. As-Suyutiy ham ana shu andozadan chiqmagan hodda, tafsirni komil qilgan. Muallif "Al-Isro" surasining yakunida ta’kidlashicha, tafsirni Muso (a.s.) Alloh bilan va’dalashgan muddat — qirq kunda yozib tugatgan.

"Tafsirul Jalolayn"ni boshidan oxirigacha o‘qib chiqqan kishi As-Suyutiyning mahoratiga qoyil qoladi. Chunki, ikki Jalolning yozgan tafsiri hamma ko‘rinishda bir xil bo‘lib, bitta olim yozganga o‘xshaydi. Masalan: Al-Mahalliy "Sod" surasida Ruhning latif jism ekanligini, u bilangina inson hayot bo‘lishini tafsir qilgan.

As-Suyutiy ham "Al-Hijr" surasida shu gapni takrorlash bilan birga "Al-Isro" surasining 85-oyati


"Ey Muhammad, Sizdan ruh haqida so‘raydilar. Ayting: "Ruh faqat Rabbimning ishidandir". Sizlarga esa oz ilm berilgandir" (Al-Isro, 85) ni dalil sifatida keltirib, Ruh haqiqatan Allohning ilmiga xos narsa, uni ta’rif etishdan saqlanish avlo ekanligini aytadi.

Al-Mahalliy "Al-Haj" surasida: "Sobiiylar (Farishtalarga sig‘inuvchilar) yahudiylarning bir firqasidir", deydi. As-Suyutiy ham "Al-Baqara" surasida shu gapni takrorlab, unga qo‘shimcha tarzda: "Nasroniylarning ham",— degan so‘zni qo‘shadi va uning qo‘shimchasi bayon o‘rnida o‘tadi.

"Tafsirul Jalolayn"ning iborasi shunday qisqaki, bu haqda "Kashfuz-zunun"da shunday deyiladi: "Yamanlik ba’zi olimlar Qur’on harflari bilan Jalolayn tafsirining harflarini solishtirib sanab chiqqanlar. "Al-Muzzammil" surasigacha Qur’on harflari bilan tafsir harflari tengma-teng kelgan va "Al-Muddassir" surasidan boshlab tafsirning harflari biroz ko‘paytirilgan".

Ushbu tafsir shunchalik qisqa bo‘lishiga qaramasdan, juda keng tarqalgan tafsirlardan biridir.

3. Al-Xatib Ash-Sharbiyniyning to‘liq ismi Al-Imom Al-Alloma Shamsiddin Muhammad ibn Muhammad Ash-Sharbiniy Al-Qohiriy Ash-Shofiiy Al-Xatibdir. U zamonasining mashhur olimlari Ash-Shayx Ahmad Al-Barlasiy, An-Nur Al-Mahalliy, Al-Badr Al-Mashhadiy, Ash-Shihob Ar-Ramliydan ilm tahsil olgan. Uning iste’dodi va yetukligini ko‘rgan ustozlar unga tadris va fatvoga ijozat berganlar. Ustozlari hayot bo‘la turib, ta’lim va fatvo bilan shug‘ullangan, juda ko‘p odam uning ilmidan manfaat topgan.

Misr ahli Ash-Sharbiyniyni zuhdu taqvoda, ilmu amalda va ko‘p ibodat qilishda yuksak martaba sohibi ekanini eslaydilar. Har yil Ramazon oyi kelishi bilan masjidda e’tikof o‘tirardi va hayit namozini o‘qimasdan turib masjiddan chiqmas edi. Agar hajga yo‘l olsa, piyoda yurar, toki toliqmaguncha markabga minmas edi. Qur’on ilmida Allohning bir oyati va hujjati bo‘lishiga qaramasdan, dunyo ishlaridan yuz o‘girgan hamda butunlay gumnomlikni (Mashhurlikning ziddi)  istagan edi.

Ash-Sharbiyniy to‘qqiz yuz yetmish yettinchi hij.riyda, payshanba kuni asrda vafot etgan. Uning muallafotlari orasida tafsirdan tashqari "Sharhul-minhoj" va "Kitobut-tanbih" nomli ikki asari bo‘lib, bu ikki asar ulamolar e’tiborini jalb etgan.

4. Ash-Sharbiyniy o‘zining "As-Sirojul munir" tafsirining yozilish sabablari haqida hikoya qilishicha, mufassirlar tomonidan yozilgan ko‘p tafsirlar muallifning ilmi darajasiga, Qur’on oyatlarining qay darajada tushunishiga qarab yozilgan. Ularga havas qilib u ham bir tafsir yozishni o‘ylaydi, ammo Qur’onni o‘z ra’yicha beilm tafsir qilganlar haqida Payg‘ambarimiz (s.a.v.) aytgan va’id qatoriga kirib qolishdan qo‘rqib jur’at qilmaydi. Keyin istixora (Niyat qilgan ishining amalga oshishini Allohdan so‘rab o‘qiladigan namoz va duo) qilib, Allohdan qalbining ochilishini va muvaffaqiyat ato etishini so‘raydi. Alloh uning duosini ijobat etib, qalbini ochadi, lekin niyatini sir tutadi. U safardan qaytib kelganda, shogirdlaridan biri unga tush ko‘rganini, tushida Payg‘ambarimiz (s.a.v.) yoki Imom Shofe’iy kelib: "Falonchiga ayt, Qur’on tafsiriga kirishsin!"—deb amr etganlarini aytadi.

Ash-Sharbiyniy bu bashoratdan keyin ham ishga kirisholmay qiynaladi. Ammo ko‘p o‘tmay u Baymiristonda tafsir shayxi lavozimiga saylanadi. Shu asnoda odamlar undan "Minhojut-tolibin" kitobini tugatgandan keyin tafsir yozib berishni iltimos qiladilar.

Ash-Sharbiyniy Payg‘ambarimizning vasiyatlariga amal qilgan holda, salaf ulamolarining izidan borib tafsir yozishga kirishadi. Aytishlaricha, Ash-Sharbiyniy boshqa mufassirlardan ortiqroq va afzalroq tafsir yozgani yo‘q. Lekin har bir zamonning odamlari uchun avvalgi yozilgan tafsirlar qadimiy sanalib qoladi. Ularning ilmga bo‘lgan nashotini qo‘zg‘ab turish uchun o‘sha zamonda yashovchilarning tabiatiga muvofiq, zamon ruhiga mos bo‘lgan tafsir bo‘lishi kerak. Ash-Sharbiyniy ana shu zarurat va ehtiyojni qondirdi.