"œKashfuz-zunun"da aytilishicha, bu tafsirning nusxalari butun olamga tarqalgan, ulamolar huzurida yaxshi qabul qilingan, tili yengil. Shu sababdan ulamolar tafsir muallifini (Abus-Sa’udni) "œmufassirlarning xatibi" deb nomlaganlar. Qur’on oyatlarining ma’nolarini tushuntirishda juda oson yo‘lni tanlagani uchun, biror oyatning tafsirida mujmallik va maxfiylik yo‘q. O’z navbatida hoshiyaga ham ehtiyoj yo‘q.

Ammo "œKashfuz-zunun"da aytilishicha, Abus-Sa’udning tafsiriga ikki kishi: Ash-Shayx Ahmad Ar-Rumiy Al-Oq  Hisoriy (vafoti 1041) "œAr-Rum" surasidan "œAd-Duxon" surasigacha, Ash-Shayx Roziyyuddin ibn Yusuf Al-Quddusiy tafsirning salkam yarmiga ta’liq-ilova yozgan.
 
Abus-Sa’ud o‘z tafsirining muqaddimasida Az-Zamaxshariy va Al-Bayzoviy tafsirlariga qattiq ehtimom qo‘yib, ularni qayta-qayta mutolaa qilganligi, ulardan ilhomlanib, tafsir yozishga kirishganligini aytadi. Shuning uchun ham u tafsirlardagidek, har bir suraning oxirida keltirilgan, ulamolar tomonidan bil-ittifoq yolg‘on va mavzu’ligiga qaror qilingan hadislarni Abus-Sa’ud ham rivoyat qilgan.

Lekin muallif tafsir uslubida mazkur ikki tafsirni asos qilib olgan bo‘lsa-da, Az-Zamaxshariyning tafsiridagi mo‘‘taziliy fikrlardan juda uzoq bo‘lgan, undan kitobxonni ham tahzir (tahzir-ehtiyot bo‘lishga chaqirish, ogohlantirish) qilgan va tafsirini to‘laligicha "œahli sunna" e’tiqodida yakunlagan.

Har bir oyatning tafsirini boshlashdan avval oyatlarning bog‘lanishi va o‘zaro munosabatlarining bayoniga to‘xtaladi. Ahyon-ahyonda munosabatdan avval qiroatlar  haqida ham gapirilgan.

Tafsirda isroiliyotlarnipg ko‘p emasligi ham e’tiborga molik. Isroiliy rivoyat keltirilganda ham jazm va qat’iylik bilan emas, zarurat tug‘ilganda uning zaifligiga ishora qilib: "œrivoyat qilinishicha", "œaytilishicha" degan so‘zlar bilan boshlangan.

Abus-Sa’udning tafsiridagi yana bir kamchilik, u ham bo‘lsa, ulamolar bil-ittifoq "œkazzob" deb hukm qilgan Al-Kalbiy va Abu Solihdan hadis rivoyat qilishidir. Maslan, "œSaba’" surasining 15-oyati:


"œSaba’ qabilasi uchun o‘z maskanlarida (Allohninrg fazliga doir) bir alomat bor edi — o‘ng tomon ham, so‘l tomon ham bog‘-rog‘ edi" ("œSaba’", 15) tafsirida oyat mazmunidagi qissani keltirib, shunday deydi: "œAl-Kalbiy Abu Solihdan rivoyat qilishicha, ularning asli qissalari shunday bo‘lgan edi: "œAmr ibn Omir Saba’ avlodlaridan edi. Ikkovining orasida o‘n ikki avldod o‘tgan. Saba’ning nomi Maziqiyo ibn Mou’-samo edi. Unga kohinlar Ma’rab qo‘rg‘onining xarob bo‘lishi va Eram seli ikki tarafi jannat misol bo‘lgan yerni g‘arq qilishini xabar qilgan edi", - deb u qissani va boshqa rivoyatlarni bemalol keltiravergan. Holbuki, Al-Kalbiyning kazzobligi barchaga ma’lum.

As-Suyutiy o‘zining "Ad-durrul mansur" tafsiri xotimasida shunday yozadi: "Ulamolar Al-Kalbiyni yolg‘onchi sanaganlar. U kasal bo‘lganda: "Men Abu Solih nomidan keltirgan hadislarimning barchasi yolg‘ondir", — deb e’tirof etgan.

Lekin Abus-Sa’ud mazkur va boshqa hadislarning so‘nggida "Alloh Ta’olo biluvchiroq" deb qo‘yishi o‘sha hadisning sahihligi yoki zaifligida shubha qilishining alomatidir.

Abus-Sa’ud fiqhiy masalalarda oyatning ma’nosidan chiqadigan hukmlarda mazhablarning yo‘nalishini, xususan, hanafiy va shofe’iy mazhab fikrlarini shunchaki keltirish bilan kifoyalanadi.

Shuningdek, nahviy masalalarda ham unchalik chuqur ketmagan. Agar bir oyat bir necha e’robiy ko‘rinishlarga ega bo‘lsa, muallif ulardan birini tarjih qiladi va tarjihiga dalil keltiradi.

Shunday qilib, Abus-Sa’udning ushbu tafsiri g‘oyat nozik did bilan, behuda gap aralashtirmasdan, lo‘nda va ochiq iboralar bilan yozilgan asar bo‘lib, keyingi mufassirlarning ko‘pchiligi ham unga murojaat qiladilar.

Tafsir o‘rtacha hajmda besh juzdan iborat qilib nashr etilgan.

3. Al-Olusiyning to‘liq ismi Abus-Sano Shahobiddin As-Sayyid Mahmud Afandi Al-Olusiy (Olus—Shom va Bag‘dod oralig‘ida Furot sohilida joylashgan shahar) Al-Bag‘dodiy bo‘lib, bir ming ikki yuz o‘n yettinchi hijriy yilda Bag‘dodning Al-Karx viloyatida dunyoga kelgan.

U Bag‘dod ulamolarining shayxi edi. Uning ilmiy zahirasi juda ko‘p bo‘lib, ham naqliy, ham aqliy ilmlarni o‘zida jamlagan, usul va furu’da zakovati o‘tkir, tengsiz muhaddis va mufassir edi. Unga ta’lim bergan ustozlari ham turli ilm ustunlari bo‘lganlar. Ular o‘zining alloma otasi, Ash-Shayx Xolid An-Naqshbandiy, Ash-Shayx Ali As-Suvaydiy edilar.

Al-Olusiy yoshligidan ilmga chanqoqlik bilan kirishdi. U ko‘pincha ushbu she’rni xirgoyi qilib yurardi:

Saharlar ilm o‘rganib bedor bo‘lish yaxshiroq,
Xushbo‘y xonanda qizlar vaslidan lazzatliroq.

Al-Olusiyning yoshligidan ilmga bo‘lgan qiziqishi va sa’yu harakati unga o‘n uch yoshidayoq kitob ta’lif etish va shogirdlarga ilm berish baxtini nasib etdi. U juda ko‘p madrasalarda ustozlik qildi. Qachonki unga hanafiy mazhabi bo‘yicha fatvo berish vazifasi yuklatilgandan keyin, Ash-Shayx Abdulloh Al-Oquliy jome’iga yaqin bo‘lgan o‘z uyida turli fanlardan dars bera boshladi. Undan juda ko‘p odamlar ilm o‘rgandi. U o‘z shogirdlariga bir xil taom yedirar, bir xil libos kiydirar, ularning istiqomat qiladigan joyini o‘zi yashaydigan joydan balandroq qilib berar edi. Unga hammaning mehri tushdi, shogirdlariga bergan ilmi nofe’ bo‘ldi, shuhrati ortdi, butun Iroqda u yagona olim deb tan olindi, natijada riyosat (Iroqda ta’lim ishlari riyosati) uning qo‘liga o‘tdi. Chunki, u shunga munosib olim edi.

U o‘zining zehni, zakovati va fahmining o‘tkirligiga ishonardi: "Men zehnimga biror narsani omonat qo‘ysam, u menga xiyonat qilgan emas. Qachon o‘z fahm-farosatimni yordamga chaqirsam, u o‘sha onda javob bergan".

Al-Olusiy hijriy sananing bir ming ikki yuz qirq sakkizinchi yilida hanafiy mazhabi bo‘yicha muftiylikka tayinlangan. Undan oldin bir necha oy Marjoniyya madrasasi vaqf ishlariga rahbar bo‘lgan edi. Hijriy sananing bir ming ikki yuz oltmish uchinchi yili muftiylik vazifasidan ozod etildi va shu kundan boshlab Qur’on tafsirini yozishga kirishdi. Uni nihoyasiga yetkazib, bir ming ikki yuz oltmish yettinchi yilda Qustantaniyaga safar qildi va yozgan tafsirini Sulton Abdulmajidxon huzuriga taqdim etdi. Sultonga tafsir juda ma’qul bo‘ldi va u muallifga ko‘p in’omlar berdi. Hijriy bir ming ikki yuz oltmish to‘qqizinchi yilda Al-Olusiy Qustantaniyadan Bag‘dodga qaytib ketdi.

Al-Olusiy barcha mazhab yo‘nalishlariga olim, millatlar va firqalar e’tiqodini yaxshi tushungan, salaf ulamolari e’tiqodiga itoatli, o‘zi shofe’iy mazhabda bo‘lsa ham, ko‘p masalalarda Abu Hanifa mazhablariga taqlid qiluvchi kishi edi. Umrining oxirgi davrlarida o‘zi ham ijtihod bilan shug‘ullandi.

Undan juda katta ilmiy meros qolgan. Ulardan biri biz o‘rganmoqchi bo‘lgan tafsir kitobidyr. "Al-Qitr" kitobiga yozgan sharhi, mantiq ilmida yozilgan "Sharhus-sullam", "Lohuriy savollariga iroqiyning javoblari", "Eroniy savollariga iroqiyning javoblari", "G’avvoslar duri xoslar fahmida", "An-Nafaxotul qudsiyya fil mabohisil-imomiyya", "Al-favoidus saniyya" kitoblari ham shular jumlasidandir.

Al-Olusiy hijriy sananing bir ming ikki yuz yetmishinchi yilida Al-Karx shahrida vafot etdi va oilasi bilan Ash-Shayx Ma’ruf Al-Karxiy (Abu Mahfuz Ma’ruf ibn Feruz Al-Karxiy (vafoti 815 mil.) mashhur tasavvuf shayxi, ko‘p piri murshidlarning ustozi) maqbarasiga dafn etildi.

4. "Ruhul-ma’oniy" muallifi o‘z tafsirining muqaddimasida yozishicha, u yoshligidan Qur’oni Karim oyatlarida yashiringan sirlarni kashf qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi. Shuning uchun boshqa yoshlar berilgan o‘yin-kulgidan o‘zini uzoq tutib, qimmatli umrining har bir daqiqasini g‘animat bilib ilm qidirdi. Alloh Ta’olo uning niyatini amalga oshishiga tavfiq ato etdi. U hali yigirma yoshga yetmagan bo‘lsa ham, Qur’oni Karimning zohiriy ma’nosidan paydo bo‘ladigan mushkulotlarni hal qilishga kirisha boshladi. Buning uchun esa ulamoi kiromlarning tafsirlarini varaqlash, bilmaganini ulamolar huzuriga erinmay borib so‘rash, o‘rganish, shu yo‘l bilan ustozlar ilmini qalbiga joylash zarur edi.

Nihoyat, bir ming ikki yuz ellik ikkinchi hijriy yilning Rajab oyi juma kechasida tush ko‘rdi. Alloh Ta’olo unga Yeru osmonlarni qo‘liga olish va yoriq joylarini tuzatishni amr qildi. Bir qo‘lini osmonga, ikkinchi qo‘lini Yerni ko‘tarib turgan suv ostiga uzatgancha uyg‘onib ketdi. Ko‘rgan tushidan hayron bo‘lib, tush ta’birini qidirdi. Ba’zi ta’birnomalarda yozilishicha, bunday tush Qur’on tafsiriga ishora ekan. Shu yilning Sha’bon oyi o‘n oltinchi kechasida tafsir yozishni boshladi. Bu davrda Sulton Mahmudxon ibn Abdulhamidxon hukmron bo‘lib, muallif o‘ttiz to‘rt yoshda edi.

Muallif tafsirning xotimasida bergan ma’lumotga qaraganda, bir ming ikki yuz oltmish yettinchi hijriy yilda tafsir nihoyasiga yetgan.

Tafsir komil bo‘lgan bo‘lsada, uni nima deb atashni muallif hanuzgacha o‘ylamagan edi. Bu haqda bosh vazir Ali Rizo poshshodan maslahat so‘radi. Bosh vazir esa hech o‘ylab o‘tirmay tafsirga "Ruhul-ma’oniy fiy tafsiril Qur’onil azim vas-sab’ul masoniy" deb nom qo‘yib berdi.

Al-Olusiyning mazkur tafsiri boshqa hamma tafsirlardan ulug‘ va mo‘‘tabar sanaladi. Chunki, u tarixan oxirgi yozilgan tafsirlardan bo‘lib, barcha tafsirlarning mag‘zini o‘zida mujassam etgan.

Qaysi tafsirdan naql qilayotgan bo‘lsa, o‘sha tafsir muallifining sifati bilan boshlaydi. Masalan Abus-Sa’ud tafsiridan naql qilsa, "Shayxul Islom" deb, Al-Bayzoviydan naql qilsa, "Al-Qoziy" deb, Ar-Roziydan naql qilsa, "Al-Imom" deb boshlaydi. Qaysi mufassirning ra’yiga e’tiroz bildirar ekan, albatta Abu Hanifa mazhablarini himoya qiladi.

Al-Olusiyning e’tiqodi "ahli sunna" ga muvofiq bo‘lgani uchun, tafsirda mo‘‘tazila, shia va boshqa muxolif mazhablarning ra’ylarini qattiq rad etadi. Masalan: "Al-Jum’a" surasining 11-oyati:


"Qachonki ular biror tijoratni yoki o‘yin-kulgini ko‘rib qolsalar, o‘shanga qarab tarqalib ketib, Sizni minbarda tik turgan holingizda tark eturlar. Ayting: "Alloh huzuridagi narsa o‘yin-kulgidan ham, tijoratdan ham yaxshiroqdir. Alloh rizq beruvchilarning yaxshirog‘idir" (Jum’a, 11) tafsirida shunday deydi: "Ushbu oyatni dalil qilib shialar sahobalarga: "Ular dunyoni oxiratdan afzal bilganlar, chunki Rasulullohni tark etib, tijorat va lahvga berilib, dinning ustuni bo‘lgan namozdan e’roz qilganlar. Bu namoz oddiy namoz ham emas, balki Rasululloh (s.a.v.) bilan birga o‘qiladigan faxrli namoz edi",— deb ta’na qiladilar. Rivoyat qilinishicha, bu ish bir necha bor takror bo‘lgan va ular orasida ulug‘ sahobalar — Abu Bakr, Umar, jannat bashorati berilgan o‘n sahoba bo‘lishmagan.

Bu voqea hijratning dastlabki yillarida bo‘lgan. U paytda qavm endi johiliyatni tark etishib, musulmonlikni yangi qabul qilishgan, Islom odob-axloqini, musulmonchilikni, ibodat qoidalarini to‘la o‘zlashtirmagan edilar. Buning ustiga Madinada qurg‘oqchilik bo‘lib, oziq-ovqat narxi oshib borayotgan edi. Shuning uchun madinaliklar kelgan oziq-ovqatni boshqalar xarid qilib qo‘ysa, ularning yashash sharoitlari yanada qiyinchilikka tushib qolishidan qo‘rqib, karvon kelganini eshitishlari bilan masjiddan chiqib, bozorga yugurgan edilar. Alloh Ta’olo ularni darhol kofirga hukm qilib, do‘zaxni va’id qilmadi, balki ularni xato qilganlikda ayblab, tanbeh berdi, xolos.

Ba’zi sahobalarning qilmishlariga yarasha Allohning ogohlantirishini imon, ixlos va ibodatda namuna bo‘ladigan hamma sahobalarga ommatan zajr deb ta’na yetkazishlik jaholat va aqli pastlikdan boshqa narsa emas". (Al-Olusiy. Ruhul-ma’oniy. 28-j. 94-b.)

Al-Olusiy o‘z tafsirida dunyoning yaratilishi borasida faylasuflar va astronomlarning fikrlarini ham keltirib, o‘ziga ma’qul bo‘lganini tasdiqlab, ma’qul bo‘lmaganlarini rad etgan.

Shuningdek, tafsirda nahviy, fiqhiy masalalar ham keng yoritilgan. Isroiliyotlarga butunlay qarshi bo‘lgan va ularni o‘z tafsirida keltirgan mufassirlarga ta’nalar yetkazgan, ularni ehtiyotsizlikda ayblagan.

Qiroatlar to‘g‘risida ham gapirilgan, lekin mutavotirlari alohida qayd etilmagan. Suralar va oyatlarning munosabatlari, nozil bo‘lish sabablari aytilgan. Lug‘atni ifoda qilish uchun arab she’rlaridan juda ko‘p istifoda etgan.

Al-Olusiy tafsirida oyatlarning zohiriy ma’nolarini tafsir qilib bo‘lgandan keyin, ishoriy ma’nolari haqida ham fikr bildirgan. Shuning uchun, ba’zi olimlar bu tafsirni ishoriy tafsirlar jumlasiga qo‘shganlar. Lekin tafsirning asosiy uslubini e’tiborga olgan holda aytish mumkinki, bu tafsir ra’y bilan qilingan tafsirlarning mahmudidir. Chunki, unda asosiy maqsad ishoriy tafsir emas.

Xulosa qiladigan bo‘lsak, yuqorida biz bayon etgan o‘nta tafsir ra’y bilan qilingan tafsirlar orasida eng ahamiyatga moliklaridir. Bulardan tashqari yana ko‘plab tafsirlar borki, ular ulamolar orasida qo‘lma-qo‘l, mashhur, toliblar huzurida mo‘‘tabar. Lekin ularning har birining alohida fazilatini gapirib o‘tish ko‘p vaqtni oladi. Agar tolibda boshqa tafsirlar haqida ham bilish ishtiyoqi tug‘ilsa, o‘zlari topib mutolaa qilishlarini tavsiya etamiz.