Birinchisi — tilda: Allohdan qo‘rqqan odam tilini g‘iybatdan, tuhmatdan, yolg‘ondan va islomda man’ qilingan boshqa illatlardan tiyadi.

Qalbda: Allohdan qo‘rqqan odam nafaqat mo‘min birodariga, balki Alloh yaratgan barcha maxluqotlarga yomonlik tilamaydi. G’iybat, tuhmat, hasad, yolg‘on va islomda man’ qilingan boshqa illatlardan qalbini mudom pok tutadi.

Ko‘zda: Allohdan qo‘rqqan odam kiyinish, yeb-ichish va boshqa kundalik hayotida uchraydigan harakatlarda ko‘zini haromdan saqlaydi, boshqalarga hasad, hirs emas, ibrat nazari bilan qaraydi.

Taomlanish a’zolarida: tomog‘idan harom luqma o‘tkazmaydi. Harom luqma-gunohlarga eltuvchi yo‘l.

Qo‘lda va oyoqda: Qo‘lini haromga uzatmaydi va oyoqlari bilan diniga manfaat keltiradigan manzillarga qadam qo‘yadi. Bu ishlarni ko‘z-ko‘z qilib bajarmay, riyoga yo‘l qo‘ymagandagina u haqiqiy mo‘min sanaladi.

Buni yaxshi bilgan mo‘min Allohdan qo‘rqish deganda qalbga dahshat soladigan, insonni aql-hushidan ayiradigan qo‘rquvni emas, balki nafsning havoyi orzulariga berilmay, Alloh qaytarganidan qaytish, amr qilganlarini qat’iy bajarish, Allohni ko‘rib turgandek ixlos bilan jahannam azobidan najot berishini so‘rab, duoi iltijo qilishni tushunadi.

Alloh marhamati bilan tafakkur qilish baxtiga erpshganlar, dasturxondagi barcha ne’matlarning ham o‘ziga yarasha hikmatlari borligini biladilar. Unda non, asal, choy, qahva, sut, tuxum va shu kabi mazasi, rangi xar xil bo‘lgan oziq-ovqatlar turibdi. O‘ylab qaralsa, bularning har biri alohida bir ne’mat. Ularning foydasi, energetik quvvati ham turlicha. Ular tanamizni yog‘, oqsil, uglevod, protein, vitamin va minerallar bilan ta’minlovchi vositadir.

Bu ne’matlarning yaratilishida ham buyuk mo‘jiza bor. Misol uchun asalni olaylik. Asal tarkibida fruktoza, glyukoza bilan bir qatorda ozroq miqdorda yod, temir, sink moddalari ham bor. Biz uni iste’mol qilayotganimizda uning bizlarga yetib kelish jarayoni bilan qiziqmaymiz. Asalning yaratilishi mo‘jiza ekanligi hech kimning xayoliga kelmaydi. Aslida og‘irligi bir necha gramm, gavdasi bir necha santimetr keladigan asalarining bizlar uchun tonnalab asal yetishtirib berishining o‘zi bir mo‘jiza. Lekin u asalni qanday qilib yetishtiradi? Bu haqda "Nahl" surasida Alloh taolo shunday marhamat qilgan:


"Parvardigoringiz asalariga vahiy qildi: "œTog‘larga, daraxtlarga va (odamlar) quradigan inlarga uya solgin. So‘ngra turli mevalardan yeb, Parvardigoring (sen uchun) oson qilib qo‘ygan yo‘llardan yurgin!" Uning qornidan odamlar uchun shifo bo‘lgan alvon rangln ichnmlik-asal chiqur. Albatta, bu ishda tafakkur qiladigan qavm uchun oyat-ibrat bordir". (Nahl, 68-69-oyatlar)

Asal ne’matidan bahramand bo‘layotgan mo‘min uning bizlarga shunchaki yetib kelmaganini, uning paydo bo‘lishi buyuk mo‘jiza ekanligini biladi. Asalarining o‘zi kichkina bo‘lgani holda, Allohga bo‘lgan cheksiz itoatidan fikr yuritadiganlar o‘zlariga kerakli xulosalar chiqaradi. Mittigina jismiga muvofiq qancha aqli borligi aniq bo‘lmagan asalari qat’iy tartibda tinmay harakat qilib, Parvardigori amrini xatosiz bajargani holda, aql, tafakkur qilish qobiliyatiga ega, yer yuzidagi hamma narsa uning xizmatiga bo‘ysundirilgan va Allohning yerdagi o‘rinbosari, xalifasi bo‘lgan inson Robbisining yaratuvchanligini tan olmasa qandoq bo‘lar ekan?

Alloh taolo bandalari bahramand bo‘lishi uchun ato etgan go‘sht, sut, pishloq, saryog‘, tuxum singari ne’matlar haqida Qur’oni karimda shunday marhamat qilingan:


"Albatta, sizlar uchun chorva mollarida ham ibrat bordir. Biz sizlarni ularning qornidagi sut bilan sug‘orurmiz, yana sizlar uchun ularda (yunglaridan kiyim to‘qish, minish kabi) ko‘p foydalar bordir. Shuningdek ular (ning go‘sht-yog‘lari) dan yeysizlar" («Mu’minun», 21).

Oyatda insonlarning hayvonlardan oladigan foydalari haqida gapirilganda, "Qornidagi sut bilan sug‘orurmiz" deyilgan. Tasavvur qiling, sigirning qornida yegan ovqati, ichgan suvi, tomirlarida aylanayotgan qoni, ichki a’zolari bo‘ladi. Shuncha aralash narsalar ichidan mazali, vitamin va oqsillarga to‘la oppoq sutning ajralib chiqishi Allohning mo‘jizasi emasmi? Alloh taoloning cheksiz ilmiga yana bir isbot: bu oppoq rangdagi sigir sutining manbai yashil o‘tlar, qurigan sariq, jigar rangdagi yem-xashaklardir.

Allohning sut beruvchi hayvonlar jismini yaratishdagi cheksiz qudrati dag‘al hashak va yashil rangdagi o‘tlardan suyuq va oppoq ne’mat — sut chiqishida ham namoyon bo‘ladi.


"Sizlar uchun chorva hayvonlarida ham ibrat bordir. Biz sizlarni ularning qorinlaridagi najosat va qon oralaridan ichuvchilar uchun o‘timli, ta’mli bo‘lib chiqqan narsa-toza sut bilan sug‘orurmiz" («Nahl», 66).

Hayvonot olami sababli bahramand bo‘linayotgan ne’matlardan yana biri, o‘zi kichik, lekin energetik quvvati kuchli bo‘lgan tuxumdir. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, bir kunda bitta tuxum iste’mol qiluvchi kishilar boshqalarga nisbatan ateroskleroz bilan kasallanmas ekanlar. Inson tanasiga bir kunda 300 mg. xolesterin kerak, ana shunda asab tolalari yaxshi ishlar ekan. Bitta tuxumda 70 mg. xolesterin bor. Bundan tashqari tuxumda xotira va aql yuritish faoliyatini mustahkamlovchi xolin moddasi mavjud ekan.

Inson uchun ana shunday muhim vitamin va minerallar manbai bo‘lgan tuxumning bizlarga yetib kelishida o‘ziga xos mo‘jiza bor. Hech qanday aqli bo‘lmagan tovuq xar kuni tuxum qo‘yadi va qo‘ygan tuxumini extiyotkorlik bilan bosib yotadi. Tuxum ichidagi suyuqlik qanday qilib uning qobig‘i atrofida to‘plangani yoki hech qanday teshigi bo‘lmagani holda qobiq ichida qanday qilib suyuqlik paydo bo‘lganini o‘ylash Allohning yaratish san’atiga bo‘lgan hayratni oshiradi.

Dasturxonimizda har kuni pishloq, yog‘ yoki tuxum bo‘lmasligi mumkin, leki choy albatta bo‘ladi. U choy o‘simligidan olinib, uning barglari qayta ishlovdan o‘tgandan so‘ng yoqimli maza beruvchi, tinchlantiruvchi ichimlik vositasiga aylanadi. Bu haqda "An’om" surasida Alloh taolo shunday marhamat qilgan:


"U (ishkomlarga) ko‘tariladigan va ko‘tarilmaydigan bog‘larni, xurmo va ekinlarni, yemagini xilma-xil qilib, zaytun va anorlarni bir-biriga o‘xshatib va o‘xshatmay paydo qilgan Zotdir" (141-oyat).

Shuni aytib o‘tish joizki, Alloh bandalarini o‘zi istaganicha rizqlantiradi. Ba’zilarning dasturxoni turli noz-ne’matlar bilan to‘kin bir paytda, boshqalarnikida sanoqli narsalargina bor. Dunyoviy hayotda Alloh insonlarni turlicha sinab ko‘radi. Shunday sinovlardan biri bandalarini boylik va faqirlik bilan sinashdir. Bu sinovlarni go‘zal xulq bilan qarshilayotgan bandalariga Alloh jannat xushxabarini bergan. Faqat mo‘mingina qanday holda bo‘lishidan qati nazar, Allohga xush keladigan tarzda harakat qiladi va Unga samimiyat bilan shukr qiladi. Badavlat bo‘lsa, uning shukrini qilib, kibrlanmaydi. Faqirlashsa, tushkunlikka tushib, xafa bo‘lmaydi.

Alloh ne’matlarining yaratilishidagi mo‘jiza va hikmatlarni bilgan inson, bu ne’matlarni iste’mol qilishda bizlarga qulay bo‘lishi uchun yordam beruvchi og‘zimizni ham yodga oladi. Ovqat yeyishda lab, tishlar, til, jag‘ suyaklari, tupuk bezlari, oshqozon-ichak va 200 ga yaqin ta’m bilish retseptorlari va millionlab hujayralar ishga tushadi. Alloh inson jismini ulkan bir fabrikaga o‘xshatib yaratgan. Ta’bir joiz bo‘lsa, har bir ish uchun mashina, g‘ildirak, parraklar yaratilgan. Bir qoshiq luqmani og‘zingizga yaqinlashtirishingiz bilan, so‘lak bezlari ishlab ketadi. Tishlar xizmatga shaylanib, luqmani maydalay boshlaydi. Bu shunday jarayonki, unda bir vaqt ichida bir qancha ishlar birdaniga bajariladi. Tish ozuqani tishlab maydalash chog‘ida, til uni takror-takror tishlar orasiga yetkazib turadi. Bu vaktda jag‘ suyaklaridagi mushaklar tishlarning chaynash faoliyatiga yordam berib, til bilan uyg‘unlikda harakat qiladi. Lablarimiz esa yeyotgan narsaning chiqib ketmasligi uchun og‘izni yopish-qo‘rg‘on vazifasini o‘taydi. Shuningdek tishlarimizning joylashgan o‘rniga qarab biriga uzib olish, boshqasiga chaynash vazifasi yuklatilgan. Tishlarimiz bajarishi lozim bo‘lgan vazifasiga mos holda uyg‘unlik bilan joylashtirilib, ularning hammasi birgalikda harakat qiladi. Luqmani chaynash jarayonida og‘izdagi bezlardan suv chiqib luqmaga aralashadi va kimyo qoidalariga binoan uning hazm bo‘lishiga yordam beradi. Til bu luqmani yig‘ib olib, qizilo‘ngach orqali oshqozonga yuboradi.

Oshqozonda ham uning devorlaridan boshqacha suv chiqib aralashadi, bu suv tibbiy tilda oshqozon ishqori deyiladi. Bu suv taomni batamom o‘zgartiradi. Keyin taom oshqozondan ichaklarga o‘tadi. Badanga kerak bo‘lmagan taom chiqish yo‘llari bilan oshqozondan chiqib ketadi. Badan uchun zarur bo‘lgan bir qism taom so‘rilib qonga o‘tadi, nafas yo‘llari bilan kirgan havoga aralashib, tana haroratini tashkil qiladi. Albatta, tanamizdagi til, tish, lab, jag‘, oshqozon, ichak kabi bu a’zolarga hech qanday aql berilmagan. Inson vujudining yaratilishi ham Allohning mukammal ijod sohibi ekanligiga yaqqol dalildir. Bu o‘ta tadbirli Zot Alloh tomonidan bizlar uchun ato etilgan ulkan hidoyatdir. Alloh —


"...Barcha narsani yaratib (aniq) o‘lchov bilan ulchab quygan Zotdir" («Furqon», 2).

Alloh bularning barchasini insonga oson bo‘lishi uchun mukammal, benuqson qilib yaratib qo‘ygan. Birgina misol, og‘zimizdagi tishlarni olaylik: ularning qadrini yoshi o‘tib, tishi to‘kilib, kuni sun’iy tishlarga qolgan qariyalardan so‘rang. E’tibor bergan bo‘lsangiz, yoshi ulug‘ insonlartaomni uzoq chaynab o‘tirishadi, ovqatlanish qo‘p vaqtni egallaydi. Chala chaynab yutilgan taom turli oshqozon-ichak kasalliklarini keltirib chiqaradi. Zamonaviy stomatolog — tish shifokorlari yasagan birorta yasama tish o‘z vazifasini Alloh ijod etgan tishlar darajasida to‘liq bajara olmaydi.

Ovqatlanganda mo‘minning diqqatini o‘ziga tortadigan mo‘jizalardan yana biri hid va maza bilish mo‘jizasidir. Inson vujudidagi turli a’zolarga Alloh hidlash, ko‘rish, his qilish hidoyatini ato etgan. Albatta, insonlarning ko‘pchilik qismi taomning hidi va mazasini hech qanday qiyinchiliksiz biladi. Hid va maza bilish xususiyati inson umrining oxiriga qadar xatosiz, dam olmasdan inson manfaati uchun xizmat qilishi ko‘zda tutilgan. Agar Alloh hid va maza bilish hidoyatini bermaganda, iste’mol qilinayotgan go‘sht, tuxum, meva-sabzavot, shirinlik va hokazo nozu ne’matlarning biz uchun hech qanday ahamiyati qolmasdi. Ahamiyati bo‘lmagach, ularni yeyish istagi ham yo‘qoladi. Oqibatda tanamiz ehtiyoj sezgan vitamin va oqsillarning kundalik ehtiyoji qondirilmay, kasalikka chalinishimiz mumkin. Shubhasiz, Alloh ne’matlarining har birining o‘ziga xos hidi va mazasini xatosiz bilish, U Zotga bo‘lgan shukrning kuchayishiga sabab bo‘ladi.

Qur’on bilan xulqlanganlar, albatta, bu holda ham Alloh taoloning quyidagi kalomini mudom yodda tutguvchi va shukr qilguvchilardan bo‘lishga harakat qiladilar:


"O‘lik-quruq yer ular uchun (qayta tirilish haq ekaniga) bir oyat-alomatdir — Biz uni suv bilan tiriltirdik va undan (turli) don-dunni undirib chiqardik. Bas, ular o‘sha (don)dan yerlar. Yana Biz u (er)da xurmozor va uzumzor bog‘larni (paydo) qildik va undan buloqlarni oqizib qo‘ydik. Toki odamlar (o‘sha bog‘larning) mevasidan yesinlar uchun (shunday qildik). Holbuki, u (mevalar)ni ular (qo‘llari bilan) qilmagan-yasab olmagan edilar. Axir shukr qilmaydilarmi?!" («Yosin», 33-35).


"Axir ular, Biz uchun O‘z (qudrat) qo‘limiz bilan qilgan narsalarni-chorva hayvonlarini yaratib qo‘yganimizni-ko‘rmadilarmi?! Mana ular o‘sha (hayvon)larga egadirlar. Biz o‘sha (hayvon)larni ularga bo‘ysundirib qo‘yganmiz. Ana ularning minadigan narsalari ham o‘sha (hayvon)lardandir, yeydigan (taom)lari ham o‘shalardandir. Yana ular uchun o‘sha (hayvon)larda (turli) foydalar va ichimlik(sut-qaymoq)lar bordir. Axir shukr qilmaslarmi?!" («Yosin», 71-73).

Mo‘jiza istasang, vujudingga boq deydilar. Hozirgi zamon olimlarining aniqlashlaricha, odam oddiy ko‘z bilan zim-ziyo qorong‘u tunda osmonga tikilib, olti mingtacha yulduzni ko‘ra olar ekan. Insonga ko‘rish hidoyatini ato etgan Alloh, —


«Daryo-dengizlarni bir-biri bilan uchrashadigan qilib qo‘ydi. O‘rtalaridagi to‘siqdan oshib o‘tolmaydilar» («Rohman». 19-20) oyati orqali kurrai zamindagi ikki dengiz yonma-yon oqishi, birining suvi chuchuk, biriniki sho‘r bo‘lib, ular yonma-yon oqsalar ham qo‘shilib ketmasligini bildirgan.

Inson vujudida ham ikki dengiz bor. Biri ko‘z yoshi — sho‘r. Ikkinchisi ko‘z qorachig‘ining suvi — shirin. Bularning ikkisi ham bir joyda, ammo ular bir-biriga sira qo‘shilmas. Chunki ko‘zning asli yog‘ bo‘lib, tuzga muhtojdir. Ko‘z qorachig‘ining suvi shirin. Agar ko‘z yoshi sho‘r bo‘lmasa, ko‘z hidlanib ketardi. Ko‘z qorachig‘ining suvi shirin bo‘lmasa, ko‘z ko‘rmas edi.

Darvoqe, ko‘z yoshi haqida: jahannam olovi juda shiddatli. Unda tosh ham, bir parcha qog‘oz ham, odam ham bir xil yonadi. U yerning o‘t o‘chiruvchilari yo‘q, olovni so‘ndira oladigan suv ham topilmaydi. Faqat... faqat bir tomchi ko‘z yoshi, bu dunyoda Allohdan qo‘rqib, hech kimga bildirmasdan to‘kilgan bir tomchi yosh... Shu suvgina do‘zax olovini so‘ndira oladi.

Ma’lumki, qariyb barcha insonlarning jamiyatda, oilada o‘z o‘rni, bajarishi lozim bo‘lgan vazifasi bor. Nonushta qilib yo‘lga otlanganlarning oqshomga qadar bajarishlari lozim bo‘lgan ishlari bo‘lib, Qur’oni karimda aytilganidek:


"Albatta, kunduzi sening uzoq ishlashing bor" («Muzzammil», 7).


"Kunduzni esa tirikchilik (uchun belgilangan vaqt) qildik" («Naba’», 11).


"...Kunduzni esa (sizlar uchun) qayta tirilish qilgan zotdir" («Furqon», 47).