Qur’on bilan xulqlangan mo‘min buni biladi va hech bir ish uni Allohni zikr qilishdan, ibodatlarini o‘z vaqtida ado etishdan chalg‘ita olmaydi. Ular moddiy manfaatni ko‘zlab shariat hukmlariga beparvolik qilishdan qat’iyan uzoqturadilar. Ular Alloh taoloning quyidagi amrini sidqidildan bajaruvchilardir:


"Ey iymon keltirganlar, Allohning zikridan chalg‘ib, mollaringiz va bolalaringiz bilan mashg‘ul bo‘lib qolmang, kim shunday qilsa, bas, ular yutqazganlardir" («Munofiqun», 9).

Ularga xos bo‘lgan bu fazilatlar haqida Alloh taolo:


"...Ularni na tijorat va na oldi-sotdi Allohni zikr qilishdan, namozni to‘kis ado etishdan va zakotni (haqdorlarga) ado etishdan mashg‘ul qila olmas. Ular dillar va ko‘zlar iztirobga tushib qoladigan (qiyomat) kunidan qo‘rqurlar", deb marhamat qilgan («Nur»,37).

Albatta, dunyo ishlari deb, rizq orqasidan quvib ibodatni tark etish yaxshi emas. Rizq beruvchi, uning sabablarini yaratuvchi Allohning o‘zi. Qancha yugurib-elmasin, hech kim Alloh bergan rizqdan ortiqchasini ololmaydi.  Ibodatini o‘z vaqtida ado etib yursa, Allohning rizq beruvchi Razzoq ekanligiga amin bo‘ladi. Lekin bu degani ertayu kech ibodat qilib, dunyo ishlarlni tark et, degani emas. Mo‘min odam hammasini bir me’yorda olib borishi lozim. Bajaryodigan ishi qanchalik og‘ir va mas’uliyatli bo‘lmasin, u Alloh ibodatini bajarmaslikka, shar’iy hukmlarg’ e’tiborsiz qarashga sabab bo‘la olmaydi.

Yuqoridagi oyatda tijorat, oldi-sotdiga e’tibor qaratilishi-sabablaridan biri — moddiy manfaatdorlidir. U ko‘pchilykning zaif tomoni. Inson yanada ko‘proq pul topish, ko‘proq mol-mulkka ega bo‘lish istagining quliga aylanib qoladi. Shu sababli shar’iy hukmlarga bo‘ysunish ularga qiyinchilik tug‘diradi. Shunday insonlar borki, ular ertayu kech tinmasdan ishlashadi, obro‘, shuhrat, boylik orqasidan quvlashadi. Lekin Allohga itoat etishga, uning amrini bajarishga kelganda ularda mol-dunyo to‘plashdagi g‘ayratdan asar ham qolmaydi. Albatta, mo‘minlar ham badavlat bo‘lishni istaydilar. Harakat qilib, pul topib, badavlat ham bo‘ladilar, lekin ularning boshqalardan afzal jihatlari boylikni qaysi yo‘l bilan topish va uni qanday sarflashga juda e’tiborli bo‘lishlaridir.

Ular ko‘p pul topish mumkin ekan deb, har qanday ishga qo‘l urib ketavermaydilar. Yoki Alloh O‘zi davlat beribdi, hohlaganimcha sarf qilaman deb, bo‘lar-bo‘lmasga pul ham sarflamaydilar. Ular boylik yig‘ishga mukkasidan ketib, shariat hukmlariga e’tiborsizlik bilan qarashdan mutlaqo yiroq turguvchilardir. Ular Alloh bandasini faqirlik bilan imtihon qilishini bilgani kabi, davlat bilan ham sinashi mumkinligini bilishadi. Shu sababli har qanday holda Allohning imtihonidan muvaffaqiyat bilan o‘tishga g‘ayrat qilishadi. Har qanday holatda ham, ular Allohga xush keladigan amalni dastlabki o‘ringa qo‘yadilar.

 Qur’on axloqi bilan yashagan mo‘min nafsi ustidan hokimlik o‘rnatadi. Ular har doim Alloh taoloning mana shu oyatini yodda tutadilar va unga amal qiladilar:


"Ey Payg‘ambarlar, toza va halol narsalardan yenglar va solih amallarni qilinglar. Albatta, Men sizlarning barcha harakatlaringizdan xabardorman" («Mu’minun»,51).

Halol tijorat oxirat yaxshiliklariga erishishga, Allohning huzurida darajaning ko‘tarilishiga sabab bo‘lgan solih amaldir. Tijorat qilishda to‘g‘ri bo‘lish, odamlarga nisbatan haqsizlik qilmaslik Alloh roziligini topishda muhim o‘rin tutishini Alloh taolo shunday biddirgan:


"(O‘rtalaringizdagi oldi-berdi, savdo-sotiqdan biron narsani) o‘lchagan vaqtingizda o‘lchovni to‘la-to‘kis qiling va to‘g‘ri tarozi bilan torting. Mana shu eng yaxshi va chiroyli yechimdir" («Isro», 35).

Termiziydan rivoyat qilingan bir hadisda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: "Rostgo‘y, omonatli tojir nabiylar, siddiqlar va shahidlar bilan birgadir", deganlar.

Alloh taolo Qur’oni karimning bir qancha oyatlarida tijoratni halol qilganini quyidagicha ma’lum qilgan:


"Alloh tijoratni halol, riboni harom qilgan" («Baqara», 275).


"(Haj safarida tijorat qilish bilan) Sizga o‘z Robbingizdan fazl istashingizda gunoh yo‘qdir" («Baqara», 198).


"Ey, iymon keltirganlar! Bir-birlaringizning mollaringizni botil yo‘l bilan yemang. Magar o‘zaro rozilik ila tijorat bo‘lsa, mayli" («Niso», 29).

Tijorat, moddiy manfaatni shar’iy hukmlardan ustun qo‘yish fosiqlarga xos ekanligini bildirib, Alloh taolo shunday marhamat qilgan:


(Ey Muhammad), ayting: "Agar ota-onalaringiz, bolalaringiz, aka-ukalaringiz, juftlaringiz, qarindosh-urug‘laringiz, kasb qilgan mollaringiz, kasod bo‘lishidan qo‘rqqan tijoratlaringiz va xush ko‘rgan maskanlaringiz sizga Allohdan, Uning Rasuli va uning yo‘lida jihod qilishdan mahbubroq bo‘lsa, u holda Alloh O‘z amrini keltirgunicha kutib turing. Alloh fosiq qavmni hidoyat qilmaydi" («Tavba», 24).

Mo‘min ehtiyoj chegaralarini tan olmaydigan bebosh nafsning tuzog‘iga tushmaslikka harakat qilib, Allohning amr etgan yuksak axloq talablariga javob berishga intiladi. Ular barcha harakatlarida Alloh roziligini ko‘zlab, halol bilan haromning chegarasini qat’iy belgilaydilar. Qanday ish bajarmasinlar, barchasida haqiqatgo‘y, adolatli, g‘ayratli, tavoze’li bo‘ladilar.

Inson hayotining barcha tomonlarini qamrab olgan Qur’oni karimda tijorat va oldi-sotdi qoidalari ham bayon qilingan. Tijorat faoliyatidagi moliyaviy munosabatlarda ribo va uning sarqitlarini tark etish, foyda ko‘rishda haddan oshmaslik, rostgo‘y bo‘lish, qarz oldi-berdi qilganda uni yozib qo‘yish, hujjatlashtirish va unga shohid qilish, rost bo‘lsa-da, qasam ichishdan tiyilish, o‘lchagan vaqtda to‘kis o‘lchash, to‘g‘ri tarozu bilan tortish bu borada amal qilinishi zarur bo‘lgan shartlardir.

Hozirgi kunda deyarli barcha oldi-sotdi qiladi. Hatto, bu ish ko‘pchilikning kundalik yumushiga ham aylanib qolgan. Shunday odamlar borki, do‘stlari orasida raqobat qilib ehtiyoji bo‘lmagani holda turli kiyim-kechaklar, uy-ro‘zg‘or buyumlari sotib oladilar. Ular ehtiyoj yuzasidan emas, balki ortiqcha pulni qaerga sarflashni bilmay xarid qiladilar. Ular soatlab, hatto bir necha kunlab do‘konma-do‘kon izg‘ishadi. Kiyimlari ko‘pligidan, hatto, aniq bir narsa olish kerakligini o‘zlari ham bilmaydilar. Albatta, yangi narsa xarid qilish, u xoh kiyim, xoh uy jihozi bo‘lsin, odamga zavq bag‘ishlaydi. Lekin bu zavq ehtiyojidan tashqari narsalarni xarid qilishga, oxiratni unutib dunyoga hirs qo‘yishga sabab bo‘lmasligi kerak.

Shunday insonlar borki, oldi-sotdi qilish ular hayotining mazmuniga aylanib qolgan. Ular uchun go‘yo dunyoda bundan muhimroq ish yo‘q. Afsuski ular Alloh tomonidan bir marta beriladigan yashash ne’matini, umr soatini shu kabi arzimas narsalarga sarflab, Alloh roziligini topish u yoqtsa tursin, oddiy bandalik burchini ham unutib qo‘yadilar. Qur’on bilan xulqlanganlarning xaridlari hayotiy ehtiyojdan kelib chiqsa-da, Alloh oldidagi burchlarini bajarishga mone’lik qilmaydi.

Xarid uchun bozorga chiqqan odam quyidagi ulkan haqiqatni yodda tutishi lozim: Alloh bandalari uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak singari turli-tuman ne’matlar yaratgan. Faqat ba’zi o‘lkalarda hukm surayotgan ishsizlik, qashshoqlik, ocharchilik, turli ziddiyatlar, tabiiy ofatlar tufayli, aholining katta qismi bunday ne’matlardan bebahra. Bularning barchasi Allohning izni-irodasi bilan yuzaga kelib, bu haqda Qur’oni karimda shunday marhamat qilingan:


"Axir ular Alloh O‘zi xohlagan kishining rizqini keng va (O‘zi xohlagan kishining rizqini) tang qilishini bilmadilarmi?! Albatta, bunda iymon keltiradigan qavm uchun oyat-ibratlar bordir"   («Zumar», 52).


".... Biz sizlarni (sabr-toqatlaringizni sinash uchun) yomonlik bilan ham (shukr qilishingizni bilish uchun) yaxshilik bilan ham "aldab" imtihon qilurmiz" («Anbiyo», 35).

Yuqoridagi oyatga ko‘ra, Alloh insonlarga turli-tuman sinovlar yuboradi. Faqat mo‘min qanday holatda bo‘lishidan qat’i nazar, o‘ziga berilgan ne’matlar uchun shukr qiladi, hamda sinov etilayotganini bilib Alloh xushnud bo‘ladigan tarzda yo‘l tutadi. Uning shukrini qalbi, tili, harakatlari ifoda etadi. Alloh tomonidan ato etilgan ne’matlarni xayrli yo‘lda ishlatadi. Agar Alloh rizqini qissa, bunday holatda ham go‘zal sabr qilib, Allohga qalbi bilan shukr qiladi. Alloh faqirlik bilan imtihon qilayotganini bilib, O‘zidan yordam so‘rab duo qiladi. Ular har qanday holda ham Allohdan rozi bo‘ladilar va Alloh roziligini topish umidi bilan yashaydilar.

Qur’on axloqidan benasib kimsalar zig‘irdek musibat oldida ham o‘zlarini yo‘qotib qo‘yib, Allohga isyon qiladilar. Ulardagi bu holatni Parvardigori olam shunday bildirgan:


"Bas, qachon Robbisi insonni sinash uchun ikrom qilsa va ne’mat bersa: "Meni Robbim ikrom qildi", deydur. Bas, qachon Robbisi sinash uchun rizqini tor qilib qo‘ysa, u: "Robbim meni xorladi", deydir" («Fajr», 15-16).

Yer yuzidagi barcha ne’matlarning yaratuvchisi Allohdir. Buni bilmaganlar sotib olgan kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy jihozlari singari ne’matlarga Allohning izni-irodasi bilan yetishganlarini unutadilar. Xarid qilish chog‘ida asosiy maqsadlari odamlar orasida obro‘ orttirishdan iborat bo‘ladi.

Xayollarini mudom band etgan mavzu — yilning eng so‘nggi urfi, urf bo‘lgan rang, nima, qaerda, necha pulga sotilishi singari ahamiyatsiz narsalardir. O‘zlariga ato etilgan ne’matlarga qanoat qilmay, noshukrlik qilgan kimsalarning bu harakatini Alloh shunday bayon etgan:


"Shuningdek, sizlarga barcha so‘ragan narsalaringizdan ato etdi. Agar Allohning ne’matlarini sanasangizlar, sanog‘iga yetolmaysizlar. Haqiqatan, inson zoti o‘ta zolim va juda noshukrdir" («Ibrohim», 34).

Qur’on bilan xulqlanish baxtiga muyassar bo‘lgan mo‘min foydasiz, ehtiyojidan tashqari bo‘lgan narsalar uchun vaqt ham, pul ham sarflamaslikka harakat qiladi. Xarid qilish chog‘ida isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymay, ushbu oyatga amal qiladilar:


"Ey odam bolalari, har bir ibodat chog‘ida o‘z ziynatingizni oling. Yeb-iching va isrof qilmang. Chunki, U isrof qilguvchilarni sevmas" («A’rof», 31).

Shuningdek ular "Isrof qiluvchilar shaytonning do‘stlari bo‘lgan kimsalardir. Shayton esa Parvardigoriga butunlay kofir bo‘lgandir" oyatini mudom yodda tutadilar.

Alloh taolo Zoriyot surasining 56-oyatida:


"Jin va insonni faqat menga ibodat qilish uchungina yaratdim" oyati bilan jinlar qatori insonlarni ham O‘ziga bandalik qilishlari uchun yaratgani haqida xabar bergan.

Boshqacha qilib aytganda, insonning yaratilishidan maqsad, har narsaning Xoliqi bo‘lgan Robbimizga, Qur’onda bildirilganidek, bandadik burchlarini bajarishdir. Shuni bilib, Qur’onni o‘zlzdyaga rahbar qilganlar Allohga ibodat qilishni hamma narsadan ustun qo‘yishadi, hamda o‘rtacha 60-70 yillik qisqa umrlarida abadiy bo‘lgan oxirat hayoti uchun jiddiy tayyorgarlik ko‘rib, Alloh roziligini topishga harakat qilishadi.