Bundan ko‘rinib turibdiki, biz hali hech bir harakat qilmay, oddiy niyatimiz bilan ham Alloh taoloning ushbu oyatiga amal qilgan va Qur’on axloqiga moslashib yashash uchun eng ulkan va muhim odimlardan birini qo‘ygan bo‘lamiz.

O‘z hayot tarzini Qur’on axloqiga moslab qurgan mo‘minlar boshqalarga nisbatan tinch, osuda xayot kechiradilar. Bu — mo‘minlarning muammosi bo‘lmaydi yoki ular musibatga uchramaydilar, degani emas. Alloh taolo insonni ulug‘lab, uni O‘zining yerdagi xalifasi qilish bilan birga, uni sinash va imtihon etishni ham iroda qilgan. Mo‘minlar, Alloh o‘z hikmati bilan musibatga uchratguvchilarning avvalgilari bo‘ladilar. Lekin ularning boshqalardan afzal, shu bilan birga, muhim tomonlari Parvardigori roziligini topish maqsadida Uning taqdiriga, hukmiga tobe’ bo‘lib, uning O‘zigagina tavakkul qilib yashashlaridir. Ular kambag‘al yoki kasal bo‘lib qolishdan qo‘rqmaydilar. Ko‘ngilsizlik, musibat, turli xil dunyoviy tashvishlar ularning irodasini sindira olmaydi. Qanday hodisaga duch kelishlaridan qat’i nazar, bunda Allohning hikmati borligini bilganlari bois, o‘zlarini Alloh xushnud bo‘ladigan tarzda tutadilar. Ko‘chada ketayotganda, ovqatlanayotganda, suhbatlashayotganda, oldi-sotdi qilayotganda, televizor ko‘rayotganda, hatto, hordiq chiqarayotganda ham ularni Qur’on axloqiga amal qilish mas’uliyati tark etmaydi. Hayotning barcha sohasi — oilaviy sharoit, bozor, ishxona, choyxona yoki boshqa jamoat muassasalari kishilarning imtihon joylaridir. Shuning uchun mo‘minlar bajarishlari lozim bo‘lgan ishlarni Qur’on hukmlari doirasida amalga oshiradilar. Dunyo hayoti oxirat saodatiga erishish vositasi ekanligini chuqur anglab yetadilar. Bunday baxtiyor bandalarga Alloh quyidagicha xushxabar bergan:


"Erkakmi yo ayolmi, kimda kim mo‘min bo‘lgani holida biron yaxshi amal qilsa, bas, biz unga pokiza hayot ato eturmiz va ularni o‘zlari qilib o‘tgan amallaridan chiroyliroq ajr-savoblar bilan mukofotlarmiz" («Nahl», 97).

Qur’on axloqini o‘zining hayotiga tatbiq etgan mo‘minlar insoniyatning guli, odamlarning eng baxtiyorlaridirlar. Ularning oddiy kundalik xatti-harakatlari, voqealarga  bo‘lgan munosabatlari, muammolarining yechimi boshqalarnikidan tubdan farq qiladi. Alloh taolo ilmli, insofli, idrokli odamlar uchun har qadamda mo‘jizalarni bayon qilib qo‘ygan, O‘z marhamati bilan ularga boshqalarga nisbatan ko‘proqaql-zakovat, tafakkur qilish, chuqur fikrlash qobiliyatini ato etgan. Ular hayotga, unda bo‘layotgan voqea-hodisalarga o‘zgacha nazar bilan qaraydilar. Alloh dunyodagi jamiki narsalarni insonga hadya etgan ekan, inson ham o‘z navbatida o‘sha ne’matlarni bergan Zotga shukr qilib yashamog‘i lozim.

Ushbu kitob muallifi mo‘minlarning yigirma to‘rt soat davomida, sharoit qanday bo‘lishidan qat’i nazar, Qur’onda bayon qilingan go‘zal xulqqa eng mukammal tarzda amal qilishlari zarurligini bildirgan. Maqsad — Qur’on axloqi bilan hidoyat topgan insonlarning baxtiyorligi, xotirjamligini namuna qilib ko‘rsatish, boshqalarni ham ana shu haq yo‘lga da’vat etishdir. Dunyoning turli tashvishlarini yengish, oxiratda abadiy saodatga erishishning yagona yo‘li Qur’onga amal qilishdir. Mo‘minlar Qur’onga amal qilishda Robbimizning


"Va, albatta, sen ulkan xulq ustidasan"( "œQalam" surasi, 4-oyat), deb vasf etgan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan ibrat oladilar. Chunki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning xulqlari Qur’on edi. Alloh bandalariga komil insonlik martabasini uning mol-davlatiga qarab emas, balki Qur’onga amal qilishiga qarab beradi. Bu orqali Alloh bandalarini jahannamga eltuvchi barcha yomonliklardan saqlab, ostidan anhorlar oqib turadigan abadiy jannatga doxil etadi va uning cheksiz ne’matlariga erishtiradi. Odamlar orasida yuz beradigan tushunmovchilik, ziddiyatlar, adolatsizlik kabi muammolarning yechimi ham Qur’on bilan xulqlanish orqali barham topadi.

Alloh nazdida foniy dunyoning qadri pashsha qanotichalik bo‘lmagani bois, kofirlar xotirjamlikda yashaydilar. Kibru havo, dabdabayu tantana bilan yurt kezadilar. Xammaga o‘zlarini ko‘z-ko‘z qiladilar. Bu holat mo‘minlarni xafa qilib, "nimaga bunday bo‘ladi" degan savolni ko‘ngilga solib, adashtirib qo‘yishi mumkin. Bunday fikrlash iymoni zaiflarga xos qusurdir. Haqiqiy mo‘min kofirlardagi ozgina matoh — dunyoning vaqtinchalik hayot ekanligini, g‘am-tashvishsiz, rohat-farog‘atga faqatgina jannatda yetishish mumkinligini, jannatga esa dunyo hayotida Qur’onga amal qilish orqaligina erishish mumkinligini yaxshi biladilar, chunki iymon keltirgan mo‘minning qalbi Allohning izmida bo‘ladi va u qalb osoyishtaligiga erishadi.

O‘z hayotiga Qur’on axloqini tatbiq etgan har bir odam yangi kunning boshlanishini — Alloh borligi va boqiy qoluvchi Zot ekanligining dalili, uning bir in’omi ekanini yaxshi biladi. Uyqudan uygonib, atrofga ibrat nazari bilan qaraydi. Unga orom olish uchun tun uyqusini bergan va ruhini jasadiga qayta joylagan kim? Albatga, bu savolda tafakkur qiluvchilar uchun juda katta ibrat bor. Aytaylik, biz charchadik, a’zoyi badanimiz orom olishi uchun uyquga ketamiz. Ruhimiz tanamizdan ayriladi. Uzun uyqumizda ko‘rgan tushlarimizdan fakat 3-4 daqiqasi esda qoladi, xolos. Insonning bu vaqt orasida dunyoviy hayot bilan aloqasi susayadi. Jism bilan ruhning ayrilishi — asli o‘limning kichik bir ko‘rinishidir. Biz o‘lgan odam oramizga qayta tirilib kelsa (bunday yuqealar juda kam) hayratdan yoqa ushlaymiz, ba’zilar, buni ko‘rsa, hatto hushidan ham ketadi. Lekin har kuni bizni o‘ldirib, qayta tiriltirgan Allohning bu buyuk qudratiga oramizda qancha insonlar e’tiborsiz qaraydi.


"Alloh jonlarni o‘lim vaqtida, o‘lmaganlarini esa uyqusi vaqtida olur. Bas, o‘lishga hukm qilganlarini ushlab qolur, qolganlarini ma’lum muddattacha qo‘yib yuborur. Albatta, bunda tafakkur qiladigan qavmlar uchun oyat-ibratlar bordir" («Zumar», 42).


"U kechasi sizni vafot ettiradir. U kunduzi qilgan kasbingizni biladir. So‘ngra, belgilangan ajal tugal bo‘lishi uchun u (kunduzi)da sizni qayta tiriltiradir. So‘ngra, qaytib borishingiz Uning o‘zigadir, So‘ngra nima qilib yurganingizning xabarini beradir" («An’om», 60).

Ushbu oyatlarni tafakkur qilgan odam uyquga yotishdan avval qayta uygonmasligi, uyg‘ongan taqtsirda ham sog‘-salomat bo‘lmasligi, uyqu vaqtida biror-bir falokat yuz berib, bu falokat uni chetlab o‘tmasligi ham mumkinligini biladi.

Bu haqiqatdan ogoh bo‘lgan mo‘min yangi kunni Allohning bir ne’mati, o‘zi uchun gunohlardan tavba qilish, Alloh va bandalari oldidagi qaralarni ado etish, Allohga yaqinlashish, Uning roziligi yo‘lida ibratli amallar qilish uchun berilgan yana bir imkoniyat deb qaraydi. Shu sababli axloqi Qur’on bo‘lgan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam singari uyquga ketishdan avval quyidagi duoni o‘qiydi:

"Robbim, Sening isming ila yonimni qo‘ydim. Sen bilan uni ko‘tarurman. Agar jonimni tutib qolsang, uni mag‘firat qilgin. Agar uni qo‘yib yuboradigan bo‘lsang, uni solihlarni muhofaza etadigan narsa ila muhofaza qilgin ".

Uyqudan uyg‘ongach esa:
"Menga ruhimni qaytarib bergan, jasadimni sog‘-salomat qilgan va O‘zini zikr qilishim uchun izn bergan Allohga hamd bo‘lsin", deb aytishi lozim.

Bu, qunni Qur’on axloqiga moslab yashash uchun qilingan dastlabki amaldir. Kunni ibrat nazari, tafakkur bilan boshlagan har bir mo‘min, uning qolgan qismini ham shu tarzda o‘tkazishga harakat qiladi. U kun davomida Alloh roziligini topish, uning amriga bo‘ysunish niyatida g‘ayrat ko‘rsatadi. Biror ko‘ngilsizlikka duch kelsa — talvasaga tushmaydi yoki sevinchli ne’matlarga juda xursand bo‘lib, o‘zidan ketmaydi, bu Allohning bir imtihoni ekanligini biladi.

Shubhasiz, orom olish uchun uyqu, uyg‘ongandan so‘ng unga o‘z ne’matlaridan ato etgan qudrat sohibi Allohdir. Bu haqiqatni bilganlar kunning dastlabki daqiqalaridanoq Allohga, bu cheksiz ne’matlarni bergan Zotga nisbatan qalblaridan yaqinlik va sevinch his qiladilar. Iymon ne’matidan bebahra insonlar hech qachon mo‘minlardagi bu sevinch, bu rozilikni his etolmaydilar. Hayotimizda oddiy holga aylanib qolgan hodisalarga mo‘minlar ibrat nazari bilan qarasa, ular uchun bu bosh qotirishga ham arzimaydigan kundalik ish bo‘lib tuyuladi. Iymon keltirmagani holda hali hanuz g‘aflat uyqusidan uyg‘onmaganlar yashab turgan kunini Allohning bergan oxirgi imkoniyati bo‘lishi mumkinligini bilmaydilar. Ular bugun kechagi kundan ko‘proq pul topish, insonlar e’tiborini tortish, ular tomonidan sevish-sevilish, o‘yin-kulgi, xursandchilik niyatida kunni boshlaydilar. Allohning ibodatini qilish, Uning roziligini topish, oxirat hayoti uchun zahira tayyorlash ularning nazdida xayolparastlarning gapi, haqiqatdan yiroqtushuncha. Har narsada isbottalab qiladilar, ojiz aqllari yetmagan hamma narsalarni inkor etadilar. Muqaddas ko‘rsatma — Qur’on hukmlari va hadis saboqlarini tatbiq qilish tabiatlariga mutloq yot tushuncha. Ulardan farqli o‘laroq mo‘minlar g‘aybga iymon keltiradilar.

Allohning kalomi — Qur’onda bayon qilingan haqiqatlarni bilganlari holda, ulardan yuz o‘giruvchi yoki ularga e’tiborsiz qarovchilarni birlashtirib turgan umumiy bir illat — kaltabinlik bor. Bu Allohning ne’matlaridan bahramand bo‘la turib, Uning oldidagi majburiyatlarini bajarmaslik, bandalik mas’uliyatining yo‘qligidir. Alloh taolo ulardagi bu holatni "Anbiyo" surasining birinchi oyatida bildirib bunday marhamat qilgan:


"Odamlarga hisob-kitoblari (ya’ni qiyomat qoyim bo‘lishi) yaqinlashib qoldi. Ular esa g‘aflatda, (iymon keltirib, yaxshi amallar qilishdan) yuz o‘girguvchidirlar". ("œAnbiyo", 1-oyat)

Unutmaslik kerakki, Alloh izni bilan ruhimiz jasadimizga qaytib, uyg‘ongan kunimiz biz uchun Robbimiz tomonidan berilgan so‘nggi imkoniyat, nonushta qilayotib ichgan choyimiz, yegan nonimiz Allohning biz uchun bu dunyoda bergan so‘nggi rizqi bo‘lishi mumkin. Ishga yoki o‘qishga ketayotganimizda mashina urib ketishi, sog‘lom urayotgan yuragimiz birdan to‘xtab qolishi yoki boshqa bir arzimas sabab bilan ajal yetib, hayotdan ko‘z yumishimiz mumkin. Shu bois, kunni bugun Alloh roziligi uchun nimalar qila olishimizni o‘ylab, yaxshi niyat bilan boshlashimiz lozim.

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam o‘z hadislarida "Alloh bandasining tavbasini joni xalqumiga kelguncha qabul qiladi" deb, bizlar uchun xushxabar berganlar. Shu sababli uyg‘onganimizda bajarishimiz shart bo‘lgan amallarning dastlabkisi — bu Allohga istig‘for aytish, bandasi bilan bog‘liq gunohlarimiz bo‘lsa, oramizni isloh qilishdir.

Inson ertalab uyg‘onganda vujudida bo‘ladigan turli o‘zgarishlarning ham o‘ziga yarasha hikmatlari bor. Uyqudan turganingizda sochlaringiz to‘zg‘igan, yuzlaringiz biroz shishgan, og‘zingizdan bilinar-bilinmas noxush hidlar keladi. Oynadagi aksingiz har kungidan ham horg‘inroq, yuzingizdagi ajinlaringiz yana ham ko‘paygandek, sochlaringiz ham asl rangini yo‘qotgandek tuyuladi. Bu sizning oddiygina, ojiz odamligingizni bildiradi. Har bir odam, u kim bo‘lishidan qat’i nazar, ertalab turganda yuz-qo‘lini yuvadi, tishlarini tozalaydi, bu qariyb hamma uchun odat tusiga kirgan. Qur’on axloqiga moslashib yashagan inson o‘zining bu holatiga ham ibrat nazari bilan qaraydi. U o‘zining boshqalardan ustun qo‘yadigan hech narsasi yo‘qligini, o‘zgarmaslik faqat Allohgagina xosligini bilib, Yaratuvchisi oldida o‘zini ojiz his etadi.

O‘zini katta tutishga, kibrlanishga arzigulik hech narsasi yo‘qligini bilgan mo‘min Allohning quyidagi so‘zini esga oladi:


"Inson nimadan yaralganiga nazar solsin! U otnlib chiquvchi suvdan yaralgandir. U suv sulb-orqa umurtqa va taroib-ko‘krak suyagi orasidan chiqqandir" («Toriq», 6-7).


"Inson Biz uni nutfa — bir tomchi suvdan yaratganimizni, endi esa banogoh u (O‘zimizga) ochiq qarshilik qiluvchi bo‘lib qolganini ko‘rmadimi?" («Yosin» 77).

أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنَى (٣٧)ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّى (٣٨)فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالأنْثَى

"(Inson) maniydan oqqan nutfa bo‘lmaganmidi? So‘ng alaq (uyugan qon) bo‘ldi. Bas, (Alloh uni) bekamu ko‘st etib yaratdi. Bas, undan (maniydan) juftni — erkak va ayolni yaratdi" («Qiyomat», 37-39).


"Sizlarni haqir suvdan yaratmadikmi? Bas, uni ma’lum vaqtgacha mustahkam qarorgohga joyladik" («Mursalot», 20).

Ushbu oyatlarni tafakkur qilgan mo‘min o‘zini maniy degan bir tomchi jirkanch suvdan yaratgan Zotning ojizgina bir bandasi ekanligini bilib, Parvardigoriga osiy bo‘lishdan qo‘rqib, kamtarin, tavoze’li bo‘lishga harakat qiladi. Samimiyat bilan Allohga yuzlangan odam oynadagi o‘z aksini, o‘zi istamagani holda jismidagi o‘zgarishlarni ko‘rib, o‘z xohishi bilan jismoniy go‘zallikka erisha olmasligini yana bir bor tan oladi. Ko‘rib turganingizdek, Alloh insonlarga ularning ojizligini eslatib turuvchi bir qancha narsalar yaratgan. U zot — benuqsondir, hikmatsiz biror ish qilishdan pokdir. U qilayotgan har bir ishning o‘ziga yarasha hikmatlari bor. Robbimiz o‘z ne’matlarini bizlarga eslatish bilan birga, noxushliklarni bartaraf etish, g‘uborlardan xalos bo‘lish sabablarini ham yaratgan. Badanimizni chang, terlardan poklash uchun — sovun, tishimiz toza bo‘lishi uchun — tish ma’juni, kiyimimiz tozaligi uchun — kir yuvish kukuni va shunga o‘xshash narsalarni ato etgan. Allohning bu ne’mati "Inshiroh" surasining


"Bas, albatta bir qiyinchilik bilan osonchilik bordir. Albatta, bir qiyinchilik bilan osonchilik bordir" oyatiga mos keladi. Shuni bilish kerakki, Alloh ato etgan narsalardagi hikmatni bilish va shukr qilish baxti — Qur’on axloqini o‘ziga dasturul amal qilib olgan insonlargagina nasib etadi.

Xoh ertalab, xoh kunduzi bo‘lsin yuvinayotgan odam Allohbizlarga pok bo‘lishimiz uchun sabab qilib ato etgan bu ne’matlarni ko‘rib, shukr qiladi. Alloh tozalikni va o‘zini mudom pok tutguvchilarni sevishini bilib, qilayotgan bu ishini ibodat deb qatiy ishonadi va Alloh roziligini topishdan umidvor bo‘ladi. Bu bilan u Alloh taoloning


"Va kiyimingni pokla" («Muddassir» ,4) amriga amal qilgan bo‘ladi.

Alloh taolo qudrat va hikmat sohibidir. U zot bandalariga oson qilish maqsadida musabbab, ya’ni sababdan sabab yaratib, pok bo‘lishimiz hamda boshqa ehtiyojlarimizni qondirishimiz uchun suvni yaratgan. Sababdan sabab ma’nosiga kelsak, masalan, tish ma’junini suvsiz ishlata olmaymiz. Suvda og‘zimizni chaysak, u toza bo‘ladi, lekin undagi noxush hid, mikroblar ketmasligi aniq. Kiyimlarimizni suvda yuvsak, u pok bo‘ladi, lekin kir yuvish kukuni, sovunsiz kiyimlarimiz toza bo‘lmaydi. Shu sababli, U zot O‘z ne’matlarini bandalari undan bahramand bo‘lib, O‘zigagina ibodat qilishi, O‘zigagina shukr qilishi uchun bir-biriga sabab qilib yaratgan.


"O‘shanda U sizni O‘zidan omonlik qilib, mudroq ila o‘ragan edi va sizni poklash, sizdan shaytonning vasvasasini ketkazish hamda qalblaringizni bog‘lash va qadamlaringizni sobit qilish uchun ustingizdan osmondan suv tushirgan edi" («Anfol», 11).

Osmondan suv tushirilishi Allohning qudrati sifatida Qur’oni karimda tez-tez takrorlanadi. Alloh bermasa, uni hech kim o‘zi yarata olmaydi. Uning vujudga kelishida insonning hech qanday xizmati yo‘q. U faqat uni ichish va bulg‘ashdan boshqasiga aralasha olmaydi. Suvni iste’mol qilish chog‘ida biror marta bo‘lsa ham uning qaerdan kelganini o‘ylab ko‘rmaydi. Agar insof bilan o‘ylab, tafakkur qilganda edi, Allohning qudratiga qoyil qolib, uning ibodatiga shoshar edi. Quyidagi oyatlar ham Alloh qudratining dalolatidir:


"O‘zingiz ichadigan suvni o‘ylab ko‘ring-a! Uni bulutlardan siz tushirasizmi yoki Biz tushirguvchimizmi? Agar xohlasak, Biz uni sho‘r qilib qo‘yamiz. Shukr qilsangiz-chi!" («Voqea», 68-70).