Ishga, o‘qishga yoki biror sabab bilan zarurat yuzasidan otlanib ko‘chaga chiqqan odam yo‘l-yo‘lakay tafakkur qilishga, fikrlashga undovchi ajoyibotlarga duch keladi. Qalblari Qur’on nuri ila munavvar bo‘lib, g‘aflatdan uyg‘onganlargina ularga ibrat nazari bilan qaraydi. Ular uchratgan bu ajoyibotlarnichg bari Alloh izni va qudrati bilan yuzaga kelgan, har birining o‘ziga yarasha hikmati bor. Bu haqiqatni doimo yodda tutgan mo‘minning nigohi osmonga qaratilganda, uming mukammal holda qodir Zot tomonidan yaratilganigi biladi, hamda "Biz osmonni qulab tushmas tom qilib qo‘ydik" oyatining yorqin dalilini ko‘radi.

Bundan tashqari, Alloh yer va osmonning yaratilishiga ibrat nazari bilan qarovchilar uchun dalillar borligi haqida quyidagi xabarni bergan:


"Axir ular ustilaridagi osmonni-Biz uni qanday bino qilib, (yulduzlar bilan) bezab qo‘yganimizni va uning teshik va yoriqlari ham yo‘q ekanligini ko‘rmadilarmi?! Yerni esa yoyiq — keng qildik va unda tog‘larni o‘rnatib qo‘ydik hamda unda (o‘simlik, mevalardan) har turli go‘zal juftlarni undirib o‘stirdik. (Parvardigorga) qaytguvchi har bir bandaga ko‘rgazma va eslatma — ibrat bo‘lsin uchun (mana shunday qildik)" («Qof», 6-8).

Nigohini osmondan uzib yerga qaratgan mo‘min Allohning qudratiga yana bir dalil ko‘radi. Hech bir hadiksiz yurishimiz uchun qulay qilingan yer Allohning qudrati bilan o‘z o‘qi va quyosh atrofida aylanadi, hamda tortish kuchiga egadir. Osmonlaru yerlardagi ajoyib mutanosiblik butun olam tortishish qonuniga muvofiq amalga oshayotganini ilm-fan tasdiqlagan. Biroq bu qonunning ijodkori kim? Bu quyidagi oyatda bildirilgan:


"Yerni tiriklarni va o‘liklarni o‘ziga tortuvchi qilib qo‘ymadikmi?!" («Mursalot», 25-26).


"Va Alloh sizlarga yerni unda siz keng yo‘llardan yurishingiz uchun (gilamdek) to‘shab qo‘ydi" («Nuh», 20).

Alloh yerni inson uchun yashashga oson qilib to‘shab qo‘ydi, yer inson hayotiga zarur barcha qulayliklarni o‘zida mujassam qilgan maskanga aylantirildi. Lekin odam bolasi bu qulayliklar ichra yashab, ko‘zi o‘rganib qolganidan, unga e’tibor bermaydi.

Hikmat nazari bilan qaragan mo‘min Alloh yaratgan har bir narsada mo‘jiza ko‘radi. Osmonda uchayotgan qushlar, yerda harakat qilayotgan qurt-qumursqalar, shoxlari mevalar bilan egilgan turli daraxtlar, bitta tuproqda o‘sib, bitta quyoshdan nur emib yetilgan mevalarning maza va ranglari , turli ekanligi, ularning barcha-barchasi mo‘minda Allohning qudratiga bo‘lgan hayratini oshiradi.

Yerdagi maxluhotlarning eng kichigi, lekin hatti-harakati bilan ayrim insonlarga ham ibrat bo‘ladigan chumolini olib ko‘ring: ular katta oila bo‘lib ahil yashashadi. Har bir chumolining qat’iy bajaradigan vazifasi bor, ya’ni ishchi chumolilar, qo‘riqchi chumolilar. Ularga hech kim qanday ish qilish haqida ko‘rsatma bermaydi. Hech kim nazorat qilmaydi, ularning na qattiqqo‘l boshlig‘i, na hukmdori bor. Insonlardagi mansab, maosh muammosi ularda yo‘q. Lekin shu zabonsiz chumolilar ham Alloh tomonidan belgilab qo‘yilgan qonunlar asosida qat’iy harakat qilib, yozi bilan tinmay, noxos bosib olinsa buzilib ketishi mumkin bo‘lgan uyiga yegulik yig‘adi. Ayrim insonlar o‘zlarining abadiy oxirat hayotlari uchun chumolichalik g‘ayrat ko‘rsatishmaydi. Ibodat u yoqda tursin, hatto oila a’zolarining eng kichik ehtiyojlari uchun ham harakat qilmaydilar. Yalqovliklari bois qashshoqlik va muhtojlik qaroqchi kabi bostirib kelayotganini bilmay qoladilar. Albatta, rizq beruvchi Alloh! Biroq Alloh beradi, deb harakat qilmay, dangasa bo‘lib yotib olgan holda yordam so‘ralmaydi. Tanballik va dangasalik mo‘minga mutlaqo yot bo‘lgan illat. Alloh yaratgan chumolida ham mo‘jiza bor, mo‘minga ibrat bor.

Ko‘chada ketayotib Allohning qudrati bilan yuzlashgan mo‘min o‘z harakatini nazorat qilib, quyidagi oyatlarni eslaydi:


"Yurganingda o‘rtacha yurgin va ovozingni past qilgin. Chunki ovozlarning eng yomoni eshaklar ovozidir" («Luqmon», 19).

Bu oyatlardan mutavoze’ bo‘lish lozimligini bilgan mo‘min Allohning bu amriga ham so‘zsiz bo‘ysunadi. Bu harakati bilan ham Alloh nazdida, ham odamlar ko‘z o‘ngida maqbul yo‘lni tutgan bo‘ladi.

Iymon keltirib, solih amallar qilishda bardavom bo‘lgan mo‘minlar o‘zlariga ato etilgan barcha yaxshiliklarni Allohdan deb biladilar. Faqat Qur’on axloqidan benasib kimsalar bu haqiqatni tan olmay, barcha yaxshiliklarga o‘zlarining harakatlari bilan erishayotgandek tuyuladi. Alloh tomonidan go‘zallik, boylik, ilm, muvaffaqiyat ato etilganda, ular bu ne’matlarning Allohdan ekanligi va bu bir imtihon bo‘lishi mumkinligini, hatto, xayollariga ham keltirmaydilar. Shu sababli o‘zlariga ato etilgan bu ne’matlar uchun kibrlanadilar. Shubhasiz, bu kibrlilarning yurish-turishiga, odamlar bilan bo‘ladigan munosabatlariga ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. Kibrlari tufayli manmanlik qilib, o‘zlarini boshqalardan ustun deb biladilar. Afsuski, ularga ato etilgan davlat, ilm, go‘zallik Allohning mulki, ilmi, qudrati oldida puch va vaqtinchalik bir narsa ekanligini bilmaydilar. Boshlariga musibat tushganda esa, buni Allohdan deb biladilar va oh-voh, nima yomonligim borki, bunday bo‘ldi deb, Yaratganga isyon qiladilar.

Har bir inson Allohning qudrati oldida ojizdir. Biroq buni hamma ham tan olavermaydi. Baxtli kunlarida eslamasalar ham, qattiq qo‘rqqanda, yoki biror narsaga erisha olmaganlarida Allohni eslab qoladiganlar talaygina. Qur’on bilan xulqlangan mo‘minlar esa ulardan farqli o‘laroq, har doim o‘zlarining ojizligi, Allohning istagi bilan yashayotganligi va erishgan barcha yaxshiliklar koinotning yolg‘iz sohibi — Allohdan ekanlig‘inibiladilar. Qur’on axloqidan bexabarlargina Allohning cheksiz qudrati, Unga bo‘lgan muxtojlikni tan olmaydilar. Alloh taolo bu ulkan haqiqatni tan olmay kibrlangan bandalarining harakatini ta’qiqlab, shunday marhamat qilgan:


"Odamlardan (mutakabbirlik bilan) yuziigni o‘girmagin va yerda kibru-havo bilan yurmagin. Chunki Alloh barcha kibr-havoli, maqtanchoq kimsalarni suymas" («Luqmon», 18).

Sog‘lom inson ko‘p o‘tirmasligi, kun davomida harakatda bo‘lishi, ko‘p piyoda yurishi hammamizga ma’lum. Yurishimiz uchun sabab qilib qo‘yilgan oyoqlarimiz qisqa masofani bosib o‘tishimiz uchun osonlik tug‘dirishi bilan, bizga Allohning buyuk ne’matini eslatib turadi. Lekin ojizligimiz tufayli uzoq yurmshga kuchimiz yetmaydi. Ma’lum masofa yurgach, vujudimiz holsizlanib, yurishga kuch topa olmaymiz. Bandalaridagi bu ojizlikni bilgan Robbimiz ko‘zlagan manzillariga osonlik bilan yetish sabablarini ham yaratib qo‘ygan. Allohning bandalariga bo‘lgan cheksiz shafqat va marhamati Qur’oni karimning ba’zi oyatlarida shunday bildirilgan:


"Shuningdek, ular sizlar jonlaringizni qiyiab, zo‘r-bazo‘r (mashaqqat bilan) yetadigan yurtlarga yuklaringnzyan eltib berur. Albatta, Parvardigoringnz mehriboi, rahmlidir. U Zot yana sizlar mnnishingiz uchun ziynat qilib otlar, xachirlar va eshaklarni (yaratdi). Yana sizlar (hali) bilmaydigan narsalarni ham yaratur" («Naxl», 7-8).


"O‘sha Zot barcha juftlarni (ya’ni bor maxluqotni) yaratdi va syzlar uchun kemalar va chorva hayvonlaridan-sizlar minadigan narsalar (paydo) qildi" («Zuxruf», 12).


"Alloh sizlarga yerdagi narsalarni va dengizda Uning amri bilan suzib ketayotgan kemalarni bo‘ysundirib qo‘yganini hamda O‘zi osmonni yerga qulab tushishdan tutib turishini, magar (osmon) Uning izni-irodasi bilangina (qulashi mumkinligini) ko‘rmadingizmi? Darhaqiqat Alloh odamlarga mehribon va rahmlidir" («Haj», 65).

Alloh taolo temir, po‘lat, ma’dan singari qazilma boyliklardan bandalari manfaati uchun xizmat qiluvchi turli naqliyot vositalari yaratib, insonlarga ulardan foydalanish zakovatini bergan. Insonlar ham Allohning izni bilan avtomobil, avtobus, tramvay, poezd, kema, samolyot singari insonning uzog‘ini yaqin qiluvchi transport vositalarini ixtiro qilganlar. Bular bilan Rahiym, Rahmon Robbimiz ularga toqatlari yetmaydigan yo‘l mashaqqatlarini oson qilib qo‘ygan. O‘zlariga ato etilgan bu ne’matlardan bahramand bo‘layotganlar, Allohni poklik ila yod etib, unga quyidagi tarzda shukr qilishlari lozim.


"Toki sizlar ularning ustiga o‘rnashgaysizlar, so‘ngra unga o‘rnashib olgach, Parvardigoringizning ne’matini eslab: "Bizlarga bu (kema yoki ot-ulov)ni bo‘ysundirib qo‘ygan zot pokdir. Bizlar o‘zimiz bunga qodir emas edik. Shak-shubhasiz bizlar (barchamiz) Parvardigorimizga qaytguvchidirmiz", degaysizlar" («Zuxruf», 13-14).

Qur’on bilan xulqlangan mo‘min Alloh unga bo‘ysundirib qo‘ygan ulovdan foydalanar ekan, mazkur oyatga amal qiladi. Shu bilan birga oyatning oxiridagi "Shubhasiz Parvardigorimizga qaytguvchidnrmiz" jumlasiga muvofiq tarzda Alloh huzuriga yorug‘ yuz bilan borishni niyat qilib, bu ne’mat uchun kibrlanmaydi.

Allohning izni-irodasi bilan fan-texnika taraqqiy etgan asrimizning transport vositalari o‘tmishdagi ibtidoiy odam tashish vositalariga nisbatan qiyoslab bo‘lmaydigan darajada qulay va shinamdir. Avvallari oylab bosib o‘tiladigan masofalarga hozir bir necha soatda yetib borish mumkin. Qur’on bilan xulqlangan mo‘minning buni tafakkur qilishi, ham Allohga yaqin bo‘lish, ham ne’mat uchun shukr etishda muhim o‘rin tutadi. Mo‘min ulardan foydalanar ekan, yana bir bor Allohni yod etishdan, unga zikr va shukr qilishdan charchamaydi. Yonidagi transportdan foydalanayotgan odam, uning rangi, modeli, atrofdagi transport vositalari, ular ichidagi odamlar, ularning hatti-harakatlari, yo‘lda qad ko‘targan osmono‘par binolar, ularning shakli, oynalari, bularning barcha-barchasi Allohning azaldan belgilab qo‘yilgan taqdiri bilan yaratilgan ne’matlardir. Alloh taolo bu haqiqatni insonlarga:

   
"Albatta, biz har bir narsani o‘lchov bilan yaratdik", oyati orqali xabar berib, bu narsalarning bari Allohga avvaldan ma’lumligini bildirgan («Qamar», 49).

Alloh faqat musulmon ummatini emas, balki yer yuzidagi milliardlab insonlarni va umuman butun insoniyatning har daqiqada duch keladigan hodisalarini oldindan belgilab qo‘ygan. Iymon keltirib, Qur’on bilan xulqlangan inson buni biladi va bu sezgi Allohning har dam, har nafas uning yonida ekanligi, hamda har bir harakatidan ogohligini eslatib, o‘z harakatlarini o‘zi nazorat qiladi. Shu sababli yo‘lda ketayotganda ular transportning kech qolishi, mashinaning loy sachratib o‘tishi, birovning bilmasdan turtib yuborishi singari mayda ko‘ngilsizliklarga jig‘ibiyron bo‘lmaydilar.

Alloh o‘z bandalarini turli sinovlar bilan imtihon qilishini biladilar va ularning katta-kichikligi, oz-ko‘pligiga qaramay sabr qiladilar. Mo‘minlargagina xos bo‘lgan bu fazilatlarni Alloh taolo:


"Ular Alloh zikr qilinganida dillari qo‘rquvga tushadigan, o‘zlariga yetgan balolarga sabr-toqat qiladigan, namozni to‘kis ado etadigan va Biz rizq qilib bergan narsalardan infoq-ehson qiladigan zotlardir" («Haj», 35) deb vasf qilgan.

Dunyoviy hayotning har sohasida Qur’onni o‘ziga dastur qilgan mo‘min yo‘lda ketayotganda xayolini kerakmas, foydasi bo‘lmagan narsalar bilan band qilmaydi. Ular tafakkur qilish ham ibodatligini bilib, butun fikr-zikrlari, diqqat-e’tiborlarini tafakkur qilishga undaydigan borLiqdagi hodisalarga qaratadilar. Misol uchun, iymon ne’matidan bebahra, Qur’on axloqidan benasib kimsalar osmonda uchib ketayotgan qushlarga e’tiborsizlik bilan, xuddi shunday bo‘lishi tabiiydek qarashadi. Qalbi Qur’on bilan nurlanganlar esa, yerdan ancha olisda, havo bo‘shlig‘ida nozik qanotlarini yoyib-yig‘ib uchayotgan qushlarga ham ibrat nazari bilan qaraydilar. Havo bo‘shlig‘ida soatlab erkin uchish, ko‘zlagan manziliga adashmay yetib borish» tahtikali holatlarda ovoz chiqarish singari ulargagina xos bo‘lgan harakatlar ham Allohning cheksiz ilm va qudratining yorqin dalilidir.


"Tepalarida (qanotlarini) yoyib va yigib (uchayotgan) qushni ko‘rmaydilarmi? Ularni Rohmandan (Allohdan) boshqa ushlab turuvchi yo‘q. Albatta, U (Alloh) barcha narsani ko‘rguvchidir" («Mulk», 19).

Voyaga yetgan insonlarning ko‘pchiligi kunning asosiy qismini bajarishlari lozim bo‘lgan muhim ishlarga ajratadilar. Qur’on bilan xulqlangan mo‘min ham ular singari ma’lum bir ishlarni bajarsalar-da, ulardan farqli o‘laroq muhim jihatlari bor. Bu ular bajarayotgan ish qanchalik og‘ir, qanchalik mas’uliyatli, ko‘p vaqt talab qilishidan qat’i nazar, Alloh oldidagi bandalik burchini undan ustun qo‘ya bilishdir. Ular ushbu oyatga amal qiluvchilarning peshqadami bo‘lishga g‘ayrat qiladilar.


"Allohning huzuridagi narsa o‘yin-kulgudan va tijoratdan   yaxshidir.   Va  Alloh  eng  yaxshi   rizq berguvchidir" («Juma», 11).