Mo‘minlar uchun kun davomida ketma-ket kelayotgan mashaqqatlar, ko‘ngilsizliklar uning imtihon dunyosida ekanligini eslashga, Allohga yanada yaqin bo‘lish uchun harakatining mukammalashuviga, hamda Qur’on axloqiga qat’iy amal qilishiga sabab bo‘ladi. Alloh uni bu yo‘l bilan tarbiya qilishini, unga oxiratda cheksiz ne’matlar tayyorlanganligini bildiradi.

Qur’on bilan xulqlangan mo‘min kasallik vaqtida ham nihoyatda sabrli va itoatli bo‘ladi. Sabr deganda ko‘pchilik insonning boshiga biror bir baxtsizlik, musibat tushganda salbiy ma’noda, ya’ni nima bo‘lsa ham sabr qilyapman deb, jim, harakatsiz yurishni tushunadi.

Islom ta’limotiga ko‘ra sabr — Allohning aytganini bajarish, Allohdan kelgan musibatlar jarayonida uchraydigan mashaqqatlarni yengishdagi sabr demakdir. U kasallik ham Allohning imtihoni bo‘lishi bilan birga, avvalgi gunohlarining kafforati ekanligini ham biladi. Shu sababli dardi qanchalik og‘ir bo‘lmasin, xafa bo‘lmaydi va Allohdan sabr va shifo so‘rab duo qiladi. U dardni ham, shifosini ham Alloh berishini biladi.

Mo‘minning kasallik vaqtidagi shiddatli og‘riqlarga qilgan sabriga Alloh "yaxshilik" deb ta’rif bergan:


"...Lekin yaxshilik kim Allohga, oxirat kuniga, farishtalarga, kitobga, Payg‘ambarlarga iymon keltirsa va yaxshi ko‘rgan molini qarindoshlarga, yetimlarga, miskinlarga, vatangadolarga, tilanchilarga, qul ozod qilishga bersa, namozni qoim qilsa, zakot bersa; Ahd qilganda ahdiga vafo qiluvchilar, kambag‘allik, qiyinchilik paytida va shiddat vaqtida ham sabr qiluvchilarga xosdir. Ana o‘shalar sodiq bo‘lganlardir. Ana o‘shalar taqvodorlardir" («Baqara», 177).

Mo‘min kasallik vaqtida sabr qilish bilan birga, shifo topish uchun sabab ham axtaradi. Tuyg‘ulariga berilib, bolalarcha harakat bilan yaqinlari e’tiborini tortishga intilmaydi. Ular sog‘ayib ketish uchun chora qidirish bilan birga, haqiqiy shifo beruvchi Zotdan sog‘liq so‘rab duo qilishadi. Alloh Qur’onda iymon keltirganlarga Ayyub alayhissalomni ibrat qilib ko‘rsatib, u zotning kasallik vaqtida Allohga shunday duo qilganini bildirgan:


"Ayyubning Parvardigoriga nido qilib: "Parvardigorim, meni balo ushladi. O‘zing marhamatlilarning eng marhamatlisisan" («Anbiyo», 83).

Shuni ham yaxshi bilish kerakki, foydalanayotgan dorilarning bari shifo topish uchun faqat sabab xolos. Alloh istasagina dorini sabab qilib, shifo topishga izn beradi. Qisqasi, shifo beruvchi yolg‘iz Allohdir. Alloh Qur’onda bu haqiqatni Ibrohim alayhissalomning quyidagi so‘zlari bilan bayon qilgan:


"Kasal bo‘lgan vaqtimda uning O‘zi menga shifo berur" («Shuaro», 80).

Johil kimsalarning mo‘minlardan farqli jihatlari, xastalanganda darrov isyon qilishida bilinadi. Ular "Nega aynan men kasal bo‘ldim?", "falonchi doim otdek soppa-sog‘" degan nojo‘ya savollar bilan, Allohning taqdiridan norozi bo‘ladilar. Bunday noto‘g‘ri mantiq asosida yashayotganlar kasallik vaqtida sabr qilish kerak, unda ham biror yaxshilik bordir, degan tushunchalardan yiroqlar. Mo‘minlar ulardan farqli holda, xastalik Allohga yanada yaqin bo‘lish uchun qulay imkoniyat ekanligini, unda ham yaxshilik va hikmat borligini biladilar. Kasallik sabab ular sog‘liqning qanday buyuk ne’mat va insonnqng kibrlanishga arzimaydigan ojiz bir banda ekanligiga yana bir bor amin bo‘ladilar.

Umrbod yoki vaqtinchalik to‘shakka mixlanib qolishga sabab bo‘luvchi shunday kasalliklar borki, inson qanchalik kuchli, qanchalik boy va mag‘rur bo‘lmasin, Alloh bergan dard oldida bo‘yin egib, to‘shakda yotishga majbur bo‘ladi. Bu insonning ojiz va zaif maxluq ekanligini bildiradi. Har ishni O‘zigagina ayon bo‘lgan hikmat asosida qiluvchi Robbimiz, istagan bandalarini salomatlik, boylik, go‘zallik yoki kasallik, faqirlik singari turli yo‘llar bilan O‘ziga yaqinlashtiradi. Mo‘min bunday hodda dunyoning o‘tkinchiligini, o‘lim haq va oxirat abadiyligini yana bir bor eslaydi.

Kundalik turmushimizda tez-tez insonlarga ozor yetkazuvchi, noxushlik keltirib chiqaruvchi yoki qo‘rqinchli hodisalarga duch kelamiz. Kutilmaganda havo bulutlanib, momaqaldiroq gumburlab, chaqmoq chaqishi, osmonni zulmat qoplab, qattiq yomg‘ir yog‘ishi, kuchli shamol esib, yeru ko‘kka chang-to‘zon ko‘tarilishi, yarim tunda zilzila bo‘lib yerning silkinishi, sel kelishi, kuchli yong‘in, kuyib kulga aylangan bino, xaroba va tashlandiq joy, jamoat hojatxonasidagi ifloslik, ko‘chaning qoq o‘rtasidagi axlat uyumi va undan kelayotgan badbo‘y hid shular jumlasidandir. Mo‘minlar boshqa narsalar singari bu kabi ozor yetkazuvchi va qo‘rqituvchi voqea, hodisa va ko‘rinishlarning ham o‘ziga yarasha hikmati borligini biladilar. Bunday narsalar ularga qiyomat kunini, jahannamni, dunyodagi jirkanch, ozor beruvchi va qo‘rqinchli narsalarga qiyoslab bo‘lmaydigan muhitda mudom davom etadigan azob va qo‘rquv dahshatini eslatadi.

Alloh taolo Qur’oni karimda qiyomat kuni dahshatlarini birma-bir bildirgan. Qiyomat kuni yetti qavat osmon parcha-parcha bo‘lib yoriladi, bahaybat tog‘lar titilgan uvadadek uchib yuradi. Yer dahshatli silkinib o‘zidagi barcha inson jasadlarini yuzaga chiqarib tashlaydi. U kuni tog‘lar o‘z joylaridan jildiriladi, vahshiy hayvonlar bir joyga to‘planib qoladi, dengizlar tandir kabi qizitilib, suv o‘rniga olov bilan to‘ldiriladi, jonlar qaytadan badanlarga juftlanadi. U kuni yerlar qattiq larzaga keladi, hamda yoyilib tep-tekis bo‘ladi. U kuni tarozilar quriladi, daftarlar ochiladi, jahannam ko‘rinadi, qaynaydi, bo‘kiradi, olov sachratib yonadi. Qiyomat kunidagi dahshatli voqealar faqat bu bilan chegaralanmaydi. (Ko‘proq ma’lumot olish uchun «Voqe’a», «Hud», «Mursalot», «Takvir» suralarini va ularning tafsir-tarjimalarini o‘qing)

Allohning rahmati ila ibrat nazari bilan qarovchi mo‘minlar zilzila, momaqaldiroq, chaqmoq, kuchli shamol, sel, yong‘in, vulqon kabi nafaqat ongli insonga, balki ongsiz hayvonlarga ham dahshat soluvchi, ularni bo‘kirtirib, tum-taraqay qiluvchi bu tabiat hodisalaridan o‘zlariga tegishli xulosalar chiqarishadi. Bandalariga eslatma sifatida Allohning izni bilan ro‘y beradigan, qiyomat dahshatlarining juda ham kichik bir ko‘rinishini o‘zida aks ettirgan bu kabi tabiat hodisalarida Allohning juda buyuk marhamati bor. Agar bu kabi qo‘rqinchli hodisalar bo‘lmaganda, odamlarda qiyomat kuni haqida tasavvur bo‘lmas edi. Tasavvurga ega bo‘lmasdan turib, Allohning azobidan qo‘rqish, qiyomat dahshatlaridan najot istash, ulardan xalos bo‘lish uchun duo qilishga mudom intilish bo‘lmas edi. Qiyomat, jahannam haqida juda oz bo‘lsa ham tasavvurga ega bo‘lgandan so‘ng, Allohga ibodat uchun shoshiluvchilarning soni ko‘paysa ajab emas.

Alloh taolo bandasiga eslatma uchun yer yuzida bir qancha ozor yetkazuvchi, ko‘rganda irgantiruvchi holatlarni yuzaga keltirgan. Yuqorida aytib o‘tilganidek yonayotgan uy, kuyib kulga aylangan imorat, tashlandiq va xaroba joy, o‘zidan badbo‘y hid tarqatuvchi axlat uyumi, kuchli kuyish natijasida' tanada yuzaga kelgan chanchiq, avtohalokat oqibatida badandagi ayrim a’zolarning jarohatlanishi kabi noxush narsalar shular jumlasidandir. Odam, ayniqsa, ibrat nazari bilan qarovchi mo‘min bularni ko‘rganda, jahannam dahshati va uning ahlini o‘ylaydi.

Alloh Qur’onda bandalari ogoh bo‘lib, jahannamga eltuvchi gunohlardan saqlanishi uchun, uning juda yomon makon ekanligini bir necha bor eslatgan. Shuningdek jahannam azobidan panoh so‘rab duo qiluvchilarni O‘zining suyukli bandalari qatoriga kiritib, shunday marhamat qilgan:


"Rahmonning (suyukli) bandalari yerda tavozu’ bilan yuradigan, johil kimsalar (bema’ni) xitoblar qilgan vaqtida ham "Omon bo‘lintlar", deb javob qiladigan kishilardir. Ular kechalarni Robbilariga sajda qilib va (joynamozlarida tik turib) bedor o‘tkazadigan kishilardir. Ular "Parvardigoro, O‘zing bizlardan jahannam azobini daf’ qilgin. Darhaqiqat uning azobi ketmas-mangu (azobdir). Darhaqiqat u eng yomon qarorgoh va eng yomon joydir", deydigan kishilardir" («Furqon», 63-66).

Yer yuzidagi qo‘rqinchli va ozor beruvchi narsalar jahannamdagi dahshatli manzara, zulmat, ifloslikning juda ham kichik bir ko‘rinishidir. Jahannam azobi, qo‘rqinchi ko‘pgina oyatlarda quyidagi tarzda bildirilgan:


"(Do‘zax) ularni uzoq joydan ko‘rgan vaqtidayoq uning hayqiriq va bo‘kirigini eshiturlar. Qachon ular kishanlangan hollarida (do‘zaxdan) tor bir joyga tashlanganlarida o‘sha joyda (o‘zlariga) o‘lim tilab qolurlar" («Furqon», 12-13).


"Ular (kofirlar) jahannamga tashlangan chog‘larida uning mudhish ovozini eshitadilar, jahannam esa (qozonday) qaynab turgan bo‘ladi. U jahannam g‘azabdan yorilib ketay deydi" («Mulk», 7-8).

Bu oyatlarni eslagan odam jahannam azobidan najot berishini tilab, Allohga duo qiladi, gunohlari uchun istig‘for aytib, mag‘firat so‘rashda bardavom bo‘ladi.

Alloh Qur’onda bergan tasvirlarga ko‘ra, jahannam o‘zidan badbo‘y hid tarqatuvchi, tor, sershovqin, qorong‘u, tutunga to‘la azob beruvchi maskandir. Uzoq va shiddatli davom etadigan azob, olovdan bichilgan kiyimlar, to‘shaklar, eng jirkanch taom va ichimliklar jahannamda bo‘lib, buni Alloh taolo shu tarzda bildirgan:


"...Bas kofir bo‘lgan kimsalar uchun o‘tdan bo‘lgan kiyimlar bichildi, (endi) ularning boshlaridan qaynoq suv quyilib, u suv bilan ularning ichlaridagi narsalar ham, terilari ham eritib yuborilur. Ular uchun temir gurzilar bordir. Har qachon ular (do‘zax) ham-azobidan (qochib) chiqmoqchi bo‘lsalar (gurzilar bilan) yana unga qaytarilurlar va (ularga): "O‘t azobini totib ko‘ringiz", (deyilur)" («Haj», 19-22).


"O‘ta qizib turgan olovga kiradir. Ular qaynab turgan buloqdan sug‘oriladilar. Ularga tikandan boshqa taom yo‘qdir. U na semirtirmas va na ochlikni ketkazmasdir" («G’oshiya», 4-7).

"So‘ngra, siz ey (qayta tirilishni) yolg‘on deyuvchi adashganlar, albatta, siz zaqqum daraxtidan yeyuvchisiz. Bas undan qorinlarni to‘ydiruvchisiz. Bas, ustidan o‘ta qaynoq suvdan ichuvchisizlar. Bas, chanqoq tuyadek ichuvchisizlar. Ularning qiyomat kunidagi ziyofatlari mana shu!!!" («Voqea», 52-56).


"Bas, bugungi kunda unga bu yerda biron do‘st, birodar yo‘q. Va unga g‘isliyndan (do‘zax axli jasadidan oqadigan yiring va qaytdan) o‘zga taom yo‘q. Uni (taomini) xatokorlardan boshqa hech kim yemaydi" («Al Haaqqa», 35-37).

Jahannam yer yuzida ko‘rib irganadigan, qo‘rqadigan eng yomo I joylardan ham yomon va qo‘rqinchlidir. Jahannam ahli tortadigan azob esa dunyodagi eng og‘ir azobga ham tenglashtirib bo‘lmaydigan darajada shiddatlidir.


"....Albatta u (jahannam) kuchli alangadur. Boshniig terisini sidirib oluvchidir" («Ma’orij», 15-16).

"Va chap taraf egalari. Chap taraf egalari ne (badbaxtlar)dir?! Ular samum-kishining badanini teshib o‘tuvchi shamol va hamim-o‘ta qaynoq suvdadirlar. Na salqin va na foydali bo‘lgan qora tutun soyasidadirlar" («Voqea», 41-44).


"Tutinglar uni va kishanlanglar! So‘ngra jahannamga solinglar uni! So‘ngra yetmish qulochli zanjirga kiriting uni!" («Al-Haqqa», 30-32).


"Qachonki terilari kuyib bitishi bilan haqiqiy azobni totib ko‘rishlari uchun o‘rniga boshqa terilarni almashtiramiz" («Niso», 56).