Alloh taolo Odam alayhissalomni yaratib, barcha farishtalarga unga sajda qilishni buyurdi. Shayton Allohga isyon qilib, Odam Atoga qulluq qilmay, gunohkor bo‘lgani uchun Alloh uni la’natlagan, huzuridan quvgan va rahmatidan uzoq qilgan. U quvilayotgan vaqtda Allohga shunday degan:


"Ularni adashtiraman, xom xayollariga solaman, ularga amr qilsam, chorvalarning quloqlarini kesarlar va ularga amr qilsam, Allohning yaratganini o‘zgartirarlar", dedi. Kimki Allohni qo‘yib shaytonni do‘st tutsa, batahqiq, ochiqdan-ochiq ziyonga uchrabdir" («Niso», 119).

Shayton insonning, ayniqsa, mo‘minlarning ochiq dushmani bo‘lib, ularning Alloh dinidan, Qur'on axloqidan uzoqlashib, jahannamga kirishlari uchun tinmay harakat qiladi. U 24 soat ichida o‘z faoliyatini jula ustalik bilan olib borib, insonlarni boy, faqir, yosh. qari, erkak, ayol, chiroyli. xunukligiga qaramay yo‘ldan ozdirish payida bo‘ladi va buning uddasidan chiqadi ham. Shaytonning inson qalbiga ekkan urug'lari bexato unib chiqali. Uning urug‘ tashlagan ko‘ngillarida qurg‘oqchilik, hosilsizlik bo‘lmaydi. Chunki u insonga oson bo‘ladigan yo‘lni tanlaydi, ularni chiroyli qilib ko‘rsatadi. Masadan, saharda, hamma uxlab yotganda o‘qiladigan bomdod namozi. Tong uyqusini buzib, ibodatga turish iymoni zaif kimsalar uchun katta muammo, buning ustiga ularning hamrohi shayton "Turma, turma. Turib nima qilasan, yana biroz uxlab ol" deb allalaydi. Holbuki, shaytonning ko‘rsatmasiga mutlaqo zid bo‘lgan Allohning shariati kishilarning havoyi nafslariga moslashish uchun emas, ularning ustidan hokimlik qilish uchun yuborilgan.

Alloh taolo Qur’oni karimda shayton insonni dunyo va oxiratda halokat sari yetaklovchi ochiqdan-ochiq dushmanligi, unga ergashmaslik va undan qutulish yo‘llarini shunday bayon qilgan:


"Aniqki, shayton sizga dushmandir. Bas, uni dushman tutinglar! U o‘z guruhini faqat o‘ta qizigan do‘zaxga ega bo‘lishlariga chaqiradi" («Fotir», 6).


"Ey odamlar! Yer yuzidagi narsalardan halol-poklarini yenglar va shayton izidan ergashmanglar, chunki u sizlarga ochiq dushmandir. Albatta, u sizlarni yomon va fahsh ishlarga hamda Allohga qarshi bilmagan narsangizni gapirishga buyuradi" («Baqara», 168-169).


"Agar sizga shayton tomonidan sanchish sanchilsa, Allohdan panoh so‘ra. Albatga, U yaxshi eshituvchi va yaxshi ko‘ruvchi Zotdir. Taqvo qiluvchilar, agar ularga shaytondan bir sharpa yetsa, albatta, zikr qilarlar, bas, ko‘ribsanki, ular to‘g‘ri yo‘lni ko‘ruvchi bo‘lib turibdilar" («A’rof», 200-201).

Shayton insonlarga harom narsalarni chiroyli ko‘rsatib, halol yedirmaslik bilan Allohning itoatidan chiqaradi. Shu sababli Alloh taolo yuqoridagi oyatda bandalariga halol narsalardan yeyishni amr etgan. Mo‘minlar Allohning barcha amrlari qatori bu amriga ham amal qilib, halol ne’matlardan yeb, haromdan qat’iy uzoq turadilar. Ular najot halol yeyishda deb biladilar.

Inson, xususan, mo‘min kim va qanday bo‘lishidan qat’i nazar, shaytonning unga nisbatan xusumati juda kuchli. Bu xusumat inson yaratilgan vaqtdan boshlanib, to qiyomatga qadar davom etadi. Yuqorida Alloh Odam alayhissalomni yaratgandan so‘ng farishtalariga Odamga sajda qilishni buyurganligi aytilgandi. Bu sajda ibodat ma’nosidagi sajda bo‘lmay, Allohning buyuk ijodiga qulluqqilish ma’nosidagi sajda edi. Faqat shayton kibr va hasad tufayli Allohamrini bajarishdan bosh tortgan. Yaratuvchisiga qilgan odobsizligi, isyoni tufayli Uning huzuridan haydalishini Robbimiz quyidagicha bayon qilgan:


"Va batahqiq, Biz sizlarni yaratdik, keyin sizlarga suvrat berdik. So‘ngra esa, farishtalarga: "Odamga sajda qiling", — dedik. Bas, ular sajda qnldmlar. Magar iblis sajda qiluvchilardan bo‘lmadi. U zot: "Senga amr etganimda sajda qilishingdan nima to‘sdi?" — dedi. U: "Men undan yaxshiman. Meni o‘tdan yaratding va uni loydan yaratding", — dedi. U zot: "Bas, u (jannat)dan tush! Sen uchun unda mutakabbirlik qilnb yurish yo‘q. Bas, chiq! Albatta sen xoru zor bo‘lguvchilardansan!" («Arof», 11-13).

Shayton insonlarning diliga vasvasa, gumon solish, ularni qiyomat kuniga qadar haq yo‘ldan ozdirib, do‘zaxga kirishlari uchun Adlohga shunday duo qildi:


U: "Menga ular tiriladigan kungacha muhlat ber", — dedi. U zot: "Albatta, sen muhlat berilganlardansan", — dedi. U: "œMeni igvoga uchirganing sababli, albatta, men ularni to‘g‘ri yo‘lingdan to‘sib o‘tiraman. So‘ngra, ularning oldilaridan, orqalaridan, o‘ng tomonlaridan va chap tomonlaridai kelaman. Va ularning ko‘plarini shukr qiluvchi holda topmassan", — dedi. U Zot: "Undan mazammatga uchragan va quvilgan holingda chiq!!! Ulardan kim senga ergashsa, albatta, jahannamni sizlarning hammangiz bilan to‘ldirurman" («Arof» 14-18).

Shayton Allohning dinini mahkam tutganlardan boshlab, barchani o‘z nishoniga olib qo‘ygan. U Odam alayhissalom zurriyotlariga qiyomat kunigacha dushmanlik qilib, insonlarni Allohga ishonmaslikka, unga kufr keltirishga undaydi. Uning orzusi do‘stlarini ko‘paytirib, jahannamga ko‘proq odam kiritishdan iborat. Shu sababli insonlarni Allohga qalbi bilan ibodat etishga to‘sqinlik qilib, Allohning dini va Qur’ondan uzoqlashtirib, buning natijasida cheksiz azoblarga giriftor bo‘lishlari uchun tinmay harakat qiladi.

Iymon ne’matidan bahramand insonlar shaytonni o‘zlarining eng katta dushmani deb biladilar. Shu sababli Alloh amrlarini bajarish iaytida shaytonning qalblariga solayotgan vasvasa va hiylasidan doimo ogoh bo‘ladilar. Shaytonning inson qalbiga soladigan turli vasvasasini Alloh gaolo shunday bildirgan:


"Shayton sizga faqirlikni va’da qiladir va fahsh ishlarga buyuradir. Alloh sizga O‘zidan mag‘firat va fazlni va’da qiladir. Va Alloh keng qamrovli, biluvchi Zotdir" («Baqara», 268).

Alloh taoloning yuqoridagi oyatiga ko‘pgina misol keltirish mumkin. Misol uchun, ish joyidan ayrilgan odamga shayton barcha jonzotning rizqini Alloh berishini unuttiradi. Uni kambag‘al bo‘lish, och qolish singari narsalar bilan qo‘rqitib, shu kabi turli yo‘llar bilan o‘ziga og‘dirib olish uchun qulay fursat ko‘zlaydi. Shaytonning bu turdagi vasnasalaridan qutulishning yagona yo‘li Allohdan panoh so‘rashdir. Unutmaslik kerakki, shayton ham Allohning nazoratida va Alloh istamasa, hech narsa qila olmaydi. Mehribon Robbimiz bandalariga Shayton yomonligidan quyidagicha panoh tilashni bildirgan:


"œOdamlar Robbisidan, odamlar podshohidan, odamlar Ilohidan panoh so‘rayman. Berkinib, ko‘rinib turuvchi vasvasachining, odamlar qalblariga vasvasa soladiganning, jinlar va odamlardan bo‘lganning yomonligidan deb ayt" («Nas», 1-6)

Mo‘min Qur’ondagi odob-axloqqa oid hukmlarni hayotiga tatbiq etar ekan. avvalo o‘zi barchaga yaxshilik qilishga. chiroyli muomalada bo‘lishga harakat qiladi. Sababsiz janjallashish, odamlar orasini buzish, arazlash, gap tashish singari illatlar Qur’onga zid ekanini bilganlari bois, odamlar orasini isloh qilish. ularni yaxshilikda jamlash, ulardan keladigan ozorlarga sabr qilish, kechirimli bo‘lish kabi fazilatlarni o‘zlarida mujassam etishga intiladilar.

Mo‘min hayoti davomida odamlarga xushmuomalada bo‘lish bilan birga, ulardan keladigan ozorlarga chidashi, ular tarafdan yo‘l qo‘yiladigan xatolarni kechira bilishi lozim. Kayfiyat yaxshi bo‘lganda hushmuomala bo‘lish hammaning qo‘lidan keladi. Lekin xafa qilgan, zulm o‘tkazgan odamga yaxshi gapirish, uning ozorlariga chidash hamda uni kechirib yuborish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Shu sababli mo‘minning axloqi, go‘zal sifatlari ichida kechirimli bo‘lish, o‘ziga ozor yetkazgan. zulm o‘tkazganlarni avf qilish alohida o‘rin tutadi. Bu haqda Alloh taolo shunday marhamat qilgan:


"... Kim birovni afu qilsa, undan keyin isloh ishlarini qilgan bo‘lsa, uning ajrini berish Allohning zimmasidadur" («Sho‘ro», 40).

Misol uchun, kasalsiz, dardingiz bir oz yengillashib, joningiz orom topib uxlayotganingizda shovqin solib uyg'otib yuborishdi. Lekin sizning ulardan jahlingiz chiqmasligi kerak. Chunki ularning har bir harakati Allohning nazoratida. Siz Alloh belgilab qo‘ygan vaqtda uyg‘onishingiz uchun o‘sha odam sabab qilingan. Bu haqiqatni bilmaganlar g‘azablanib, o‘sha odam bilan urushib ketadi. Qur’on bilan xulqlangan mo‘min esa bilmasdan qilingan dilozorliklar  katta-kichikligidan  qat’i  nazar g‘azabini yengish bilan birga, ozor bergan kishiga yaxshi gapirib. uni kechirib yuborali. Bu bilan mo‘minlar hech ham g‘azablanmaydi. Ular doimo sabrli va kechiruvchan deya olmaymiz. Ular ham g‘azablanadilar, xafa ham bo‘ladilar. Lekin boshqalardan farqli o‘laroq, ana shunday holatlarda ular o‘zlari bilib-bilmay qilgan xato va gunohlarining kechirilishiga umidvor bo‘lib, Alloh taoloning quyidagi oyatini eslaydilar va unga amal qilishga harakat qilalilar:


"Albatta kim (o‘ziga yetgan ozor-aziyatlarga) sabr qilsa va (intiqom olmay Alloh uchun) kechirib yuborsa, shak-shubhasiz, bu ishlarning maqsadga muvofiqidir'' («Sho‘ro», 43).

Qur’onni o‘ziga rahbar qilgan mo‘min eng go‘zal xulq egasidir. Uyda, ko‘chada, ishda va umuman kun davomida kelib chiqadigan muammolarinyng yechimiga uning go‘zal xulqi, shirin so‘zi sabab bo‘ladi. U o‘zining go‘zal xulqi, chiroyli muomalasi bilan boshqalarga ibrat bo‘ladi, eng muhimi Qur’onda maqtalgan sifatlarni o‘zila mujassam etib, Allohga xush kelgan amal qilgan hisoblanadi. Islom olamida "Hujjatul islom" unvonini olgan olim Imom G’azzoliy hadis olimlarilan to‘plagan bilimlari asosida Qur’on bilan xulqlanuvchilarning eng peshqadami bo‘lgan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning yaqinlariga, bo‘lgan munosabatlarini shunlay bayon qilganlar:

"Huzurlarida o‘tirgan barchaga barobar muborak yuzlaridan nasiba berar, iltifot qilar edilar. Suhbatdoshlariga davradan o‘ziga yaraish joy ko‘rsatardilar. Yig‘inda o‘tirgan har bir kishi, Rasululloh hammadan ko‘ra mening hurmatimni joyiga qo‘ydi, degan fikr bilan ko‘ngli chog‘bo‘lardi. Uzotning o‘tirishlari, tinglashlari, so‘zlari, chiroyli latifalari suhbatdoshlari uchun ibrat, mukammallik namunasi edi. Shu bilan u zotning majlislari hayo, iffat, omonlik majlisi edi. Ikrom ko‘rsatish va ko‘nglini olish maqsadida sahobalarni kunyasi bilan, kunyasi bo‘lmaganlarga yangisini topib chaqirar edilar. U zot sollallohu alayhi vasallam g‘azablanishdan juda yiroq turuvchi, lozim o‘rinlarda murosasozlik bilan rozilik beruvchi, hamda odamlarga juda shafqatli edilar".

Albatta, har bir mo‘min ibrat olishi lozim bo‘lgan zot Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdir. Qur’on axloqiga amal qilgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam sunnatlariga ergashganlar Allohning izni bilan dunyoyu oxirat saolatiga erishish, Allohninh rahmatiga noil bo‘lishni umid qilishlari mumkin.

Sabr — har mo‘min oxirgi nafasiga qadar ehtiyoj sezgan yuksak axloqiy fazilatdir. Mo‘min nafs talabi, ko‘ngil orzularini aynan shu fazilat orqaligina chegaralay olali. Hozirgi kunda har bir jamiyatda Alloh Qur’onda ta’rif bergan go‘zal xulqning ba’zilarini o‘zida mujassam etgan insonlar bor. Ular kezi kelganda fidoyi, mehribon, hushmuomala, halim va saxiydirlar. Lekin sabr masalasiga kelganda, Qur’on xulqidan biroz chetlashish holati yuzaga keladi.

Misol uchun, qo‘shningiz eshigingizni qattiq taqillatib, zo‘rg‘a uxlatgan bolangizni uyg‘otib yuborishi yoki uyda tozalab chiqqan oyoq kiyimingizni ko‘chada birov bosib olishi kabi inson sabrini sinash uchun Alloh izni bilan ro‘y beradigan hodisalar shular jumlasidandir. Albatta, bu kabi hodisalar mol-mulk, jon singari katta narsalar bilan imtihon qilinishi oldida hech narsa emas. Lekin ular shunday kichik narsalar bilan imtihon qilinib, katta sinovlarga asta-sekinlik bilan ma’naviy tayyorlanadilar. Bu kabi holatlar har kuni, har soatda bo‘lishi mumkin.

Qur’on bilan xulqlanishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan inson faqat o‘ziga yoqqan, qila oladigan hukmlarga emas, balki Allohning barcha amr va taqiqlariga rioya etishi lozim. Axir biz Alloh halol qilgan ne’matlarning ba’zilarini yeb, ba’zilaridan voz kechmaymiz-ku.

Insonlar orasida sabr deganda, asosan, qiyinchilikka, kelgan musibatga chidash tushuniladi. Albatta musibat vaqtidagi sabr ham Alloh maqtagan buyuk fazilat. Lekin Qur’onning 70 joyida zikr qilingan sabr faqat bu bilan cheklanmaydi. Sabr Alloh amrlarini bajarish va taqiqlaridan qaytishda ham lozim bo‘ladigan ulkan fazilatdir. Bu haqta Alloh taolo shunday marhamat qilgan:


"Unga ibodat qil va uning ibodatida sabrli bo‘l" («Maryam», 65).


"O‘z yaqinlaringni namoz o‘qishga buyur va namozga sabrli bo‘l" («Toha», 132).

Odamlar bilan yaxshi muomala qilish, ularning ozorlariga chidash, kamchiliklarini kechira bilish, ularga yordam berish ham sabr namunasi bo‘lib, bu haqda Alloh taolo shunday marhamat qilgan:


"O‘zingni erta-yu kech Robbilariga duo qilib, unnng yuzini iroda qiluvchilar ila sabr etib tut'' («Kahf», 28).