Insonning tabiatida his-tuyg‘ularga berilish, o‘ziga yoqqan narsalarni tezroq qilish istagi kuchli bo‘lganligi bois. tez-tez turli xatolar ham qilib turadi. Alloh bandalarini shoshqaloqlikdan qaytarib, sabrli bo‘lishga chaqirgan. Mo‘minlar Alloh va’da qilgan cheksiz ne’matlar va najotga aynan sabr orqali erishish mumkinligini biladilar. Alloh amrlarini bajarish va ta’qiqlaridan qaytishda qilingan sabr iborat bo‘lib. unda bardavom bo‘lganlar Alloh taoloning


 "Va Robbing yo‘lida sabr qil" («Muddassir», 7) amrini bajargan bo‘ladilar.

Islom ummatini yer yuzida ulug‘ vazifani ado etish uchun chiqargan buyuk Zot mo‘minlarni munofiqlar bilan aralash holda qo‘ymaydi. Saflarni tozalash uchun turli sinov usullari qo‘llaniladi va haqiqiy tilla zanglardan olovda tozalangani kabi, haqiqiy mo‘min ham qiyinchiliklarda toblanadi. Bu yerda "tillani zanglardan tozalagan olov" ramziy ma’noda ijobiy talqin qilingan. Hanuzgacha bu haqiqatni bilmaganlar, bilgandan so‘ng, keyingi hayotlarini sezilarli darajada o‘zgartirsalar ajab emas.

Shuningdek, odamlarni Alloh yo‘lida sabr qilishga chaqirish ham oxiri xayrli bo‘lib, abadiy saodatga yetaklovchi amaldir.


"Asr bilan qasam. Albatta, inson xusrondadnr. Magar iymon keltirganlar va solih amallar qilganlar, bir-birlarini haq yo‘lga chaqirganlar va bir-birlarini sabrga chaqirganlar undoq emasdur" («Val Asr»,   1-3).

Sabr mo‘minga xos barcha sifatlarni o‘ziga jamlovchi buyuk fazilatdir. Bir inson tavoze’li, fidoyi, itoatgo‘y, saxiy bo‘lishi mumkin, lekin bu fazilatlarda sabrli bo‘lsagina ulkan yutuqlarga erisha oladi. Mo‘min Alloh taoloning "Va Robbing yo‘lida sabr qil" amriga itoat etar ekan, umrining oxiriga qadar sabrli bo‘lishga harakat qiladi. Umri nihoyasiga yetgach, Alloh uning jonini olib, evaziga abadiy jannat va uning cheksiz ne’matlari bilan taqdirlaydi. Jannat eshiklaridan farishtalar kirib, ularga shunday deydilar:


"(Alloh yo‘lida mehnat-mashaqqatlarga) sabr-toqat qilib o‘tganlaringiz sababli (endi bu jannatlarda) sizlarga tinchlik-osoyishtalik bo‘lgay. Bu oxirat diyori naqadar yaxshi" («Ra’d», 24).

Insonlar orasida ro‘y beradigan turli kelishmovchilik, janjallarning asosiy sabablaridan biri — qo‘pol muomaladir. Muammoning yechimi esa juda oson. Bu Qur’on xulqiga amal qilib shirin so‘z, xushmuomala bo‘lishdir. Shirin so‘z orqali ozor chekkan qalb orom topadi. Odamlar orasida o‘zaro hurmat hamda tinch, osuda hayot kechirishga sabab bo‘ladi. Ba’zilarning vijdoni insof yuzasidan uni xafa qilgan odamni kechirib, unga nisbatan shirin so‘z, xushmuomala bo‘lishni buyursa, ular o‘zboshimcha nafslariga bo‘ysunib, kechirish u yoqda tursin, eshitgan qo‘pol so‘zlariga ortig‘i bilan javob qaytaradilar.

Noto‘g‘ri fikrlash oqibatida kelib chiqadigan mazah qilish, kamsitish singari illatlar o‘zini boshqalardan katta tutish, kibrlanishga borib taqaladi. Albatta bularning bari Islom axloqiga zid bo‘lib, ular Qur’on ilmidan bexabarlik yoki bila turib, e’tiborsizlik qilish oqibatida kelib chiqadi.

Alloh taolo Qur’onda shirin so‘zning qanchalik fayzu barakali ekanligi va har doim insonlarga yaxshilik keltirishini shu tarzda bildirgan:


"(Ey inson), Alloh yaxshi so‘zga (ya’ni iymon kalimasiga) qanday misol keltirganini ko‘ring: u so‘z xuddi bir asil daraxtga o‘xshaydiki, uning ildizi (er ostiga) mahkam o‘rnashgan, shoxlari esa osmonda bo‘lib, Parvardigorning izni-irodasi bilan mudom meva berur. Alloh odamlarga eslatma-ibrat olishlari uchun mana shunday misollar keltirur" («Ibrohim», 24-25).

Bu oyatlarda yaxshi so‘z insonga dunyo va oxiratda yaxshiliklar olib kelishi bildirilgan bo‘lib, uning aksi bo‘lgan yomon so‘z egasining haq yo‘ldan adashishiga sabab bo‘lishi haqida shunday deyilgan:

وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الأرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ

"Yomon so‘zning misoli esa yerdan (ildizi) uzilib qolgan, bir joyda (o‘rnashib) qo‘nim topmaydigan nopok daraxtga o‘xshar" («Ibrohim», 26).

Darhaqiqat, e’tibor bersak, qo‘pol odamlarning do‘stlari juda kam bo‘ladi. Ular o‘zlarining yomon muomalasi bilan bor do‘stlarini ham yo‘qotadilar.

"Mening bandalarimga ayt, (o‘zaro so‘zlashganda) yaxshi so‘zlarni so‘zlasinlar. Albatta, shayton ularning orasiga dushmanlik solib turadi" («Isro», 53).

Yuqoridagi oyatga ko‘ra shayton insonlarni shirinso‘z bo‘lishdan uzoqlashtirib, shu yo‘l bilan ularning orasiga dushmanlik solishi bildirilgan. Yomon so‘z gapirilganda shayton ikki taraf orasini buzish uchun, qalblariga bir-birlariga nisbatan vasvasa soladi.

Natijada ular bir-birlarini kamsituvchi, tahqirlovchi so‘zlar bilan haqoratlaydilar. Shaytonning makru hiylasiga aldanib, tomonlar bir-biridan past ketmaslikka harakat qilishlari oqibatida, munosabatlari buziladi, hatto butunlay barham topadi.

Oyatda yaxshi so‘z tomiri yerga mustahkam o‘rnashgan asil daraxtga o‘xshatilgan. Mo‘minlar xoh g‘azabnok, xoh qayg‘uga botgan holda bo‘lsin, shirinso‘z bo‘lishga harakat qilsalar, shaytonning oralarini buzish uchun qilgan barcha harakati zoe ketadi. Daraxtning ildizlari qancha mustahkam bo‘lsa, shirinso‘z ham shayton yomonligidan saqlovchi mustahkam qo‘rg‘ondir. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ummatlarini go‘zal xulqli bo‘lishga chaqirib, shunday deganlar:

"Senga zulm qilganni kechir, sendan uzilganga bog‘lan. Yomonlik qilganga yaxshilik qil. Yaqinlaring zarariga bo‘lsa-da rost so‘zla".

Mo‘min Qur’onni hayotiga rahbar etishni ahd qilgan ekan, kun davomida kayfiyati qanday bo‘lishidan qat’i nazar muomala qiladigan insonlarga yaxshi gapirishi, chiroyli munosabatda bo‘lishi lozim. O‘zining chiroyli xulqi, shirin so‘zi, xushmuomalasi bilan insonlarga ibrat bo‘lib, bu bilan Islom axloqining naqadar go‘zalligini yana bir bor amalda ko‘rsatadi. Ular insonlarni Islomga, Qur’on axloqi bilan yashashga da’vat etishda shirin so‘zning ahamiyati katta ekanligini, Alloh taoloning Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga qarata aytgan quyidagi so‘zlaridan biladilar:


"Allohning rahmati ila ularga muloyim bo‘lding. Agar qo‘pol, qalbi qattiq bo‘lganingda atrofingdan tarqab ketar edilar" («Oli Imron», 159).

Insonlar bilan xushmuomala, shirinso‘z, muloyim bo‘lish baxtiga erishgan bandalar Allohga shukr qilishlari lozim. Chunki oyatda muloyimlik faqat Allohning rahmati ila bo‘lishligi bildirilgan.

"Salom" Alloh taoloning 99 go‘zal ismlaridan biri bo‘lib, nuqsonlardan salomat, shuningdek tinchlik-xotirjamlik va rohat beruvchi Zot ma’nosini bildiradi. As-Salamu alaykum deb salom berishning tarixi yer yuzidagi birinchi odam — Odam alayhissalom bilan bog‘liq. Birinchi bo‘lib "As-Salamu alaykum" deb salom bergan zot Odam alayhissalom bo‘lib, farishtalar u kishiga "As Salamu alayka va rohmatullohi" deb "rohmatullohi"ni ziyoda qilganlar. Shundan beri salomlashish joriy bo‘lgan. Bir-birlariga tinchlik tilab salomlashish kundalik oddiy odatga aylangan bo‘lsa ham, uning zamirida ulkan fazilat mujassam.

Bizlarga salomlashishni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam buyurganlar va uning mukofotini: "Rahmonga ibodat qilinglar, odamlarga taom beringlar, salomni keng yoyinglar, jannatlarga kirasizlar" deb e’lon qilganlar.

Islom tinchlik, osoyishtalik dinidir. Shuning uchun har bir mo‘min-musulmon bir-biri bilan ko‘rishganda o‘zaro tinchlik, osoyishtalik tilaydilar. Salomni ko‘p aytish, kishilar har ko‘rganlarida bir-birlari bilan salomlashish, tinchlik omonlikning', salomatdikning ommalashuviga sabab bo‘ladigan, odamlar o‘rtasida o‘zaro muhabbatni yoyadigan,, mustahkamlaydigan, gina-kudurat, adovatni yo‘qotadigan amaldir. Shuning uchun Islomda go‘zal so‘zlar bilan salomlashish va uni keng yoyishga chaqirilgan.

Salomlashishga qarab odamning madaniyati, odob-axloqi haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Islom madaniyati har zamon va har makonda juda yuksak cho‘qqilarga ko‘tarilgan. Shu sababli Islomdagi salomlashish eng go‘zal va eng ma’noli salomlashishdir. Mo‘minlar buni bilganlari uchun yangi kunni bir-birlariga yaxshi tilaklar bilan boshlab, Alloh taoloning quyidagi amrini bajaradilar:


"Qachonki sizga bir salomlashish ila salom berilsa, siz undan ko‘ra yaxshiroq alik oling yoki xuddi o‘zidek javob bering. Albatta, Alloh har bir narsaning hisobini oluvchi Zotdir" («Niso», 86).

Ushbu oyat talabidan kelib chiqib, mo‘minlar salomga afzalroq qilib javob qaytaradilar. Bu "œAs-Salamu alaykum", ya’ni sizga tinchlik bo‘lsin uchun "œVa alaykumus Salam va rohmatulloh" — sizga ham tinchlik va Allohning rahmati bo‘lsin" yoki "œva barokatuhu", ya’ni barokati bo‘lsin jumlasini ziyoda qilish bilan amalga oshadi. Salom xayrli, barakali amal bo‘lgani uchun kim birinchi salom bersa ana o‘sha fazlga ega bo‘ladi.
Musulmonchilikda taniganga ham, tanimaganga ham salom berishlik sunnat, salomga javob qaytarish esa vojibdir. Lekin javob qaytarilmasa, salom bergan odamga afzalroq zotlar, ya’ni farishtalar alik oladilar.

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam salom berish tartibini quyidagicha joriy etganlar: kichik kattaga, ketayotgan o‘tirganga, ozchilik ko‘pchilikka, suvoriy piyodaga salom berishi lozim. Lekin Rasululloh sollallohu alayhi vasallam avval salom bergan kishini Allohga itoatliroq deb aytganlar. U zot sollallohu alayhi vasallam ummatlarini "œSalomni yoyinglar, ko‘p salom beringlar, salomat bo‘lasizlar", deb salomni keng yoyishga da’vat qilib, O‘zlari doimo odamlarning katta-kichik, yoshu qari, boy-kambag‘alligiga qaramay birinchi bo‘lib salom berar edilar. Hech kim u zotdan avval salom berishga ulgurmagan. Chunki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam insonlarning eng itoatlisi edilar. Bizlar ham u zotdan ibrat olsak, aslo kam bo‘lmaymiz.

Alloh taolo "Kahf" surasida inson tabiatiga xos tortishuvchilikni
 

"Inson o‘zi ko‘p tortishuvchi bo‘lgan edi",(54-oyat) deb bayon qilgan. Shu sababli Qur’on xulqidan xabardor bo‘lib, unga amal qiluvchi mo‘minlar birodarlik va do‘stlikning zaiflashuviga yo‘l ochib beradigan behuda tortishuv va janjallardan uzoq turadilar. Chunki Alloh taolo bunday qilishni qat’iy man’ etgan:


"Allohga va Uning Rasuliiga itoat qiling. O‘zaro nizo qilmang, u hodda tushkunlikka uchraysiz va kuch-quvvatingiz ketadir. Va sabr qiling. Albatta, Alloh sabr qilguvchilar bilandir" («Anfol», 46).

Bo‘lar-bo‘lmasga talashib-tortishish mo‘minning quvvatini sindiruvchidir, shaytonning gij-gijlashlariga aldanib, befoyda narsa ketidan quvishdir. Insonning vijdoni yo‘l bermay, janjallashishni xush ko‘rmasa ham, nafsi shunday qilishga chorlaydi. Shu sababli Qur’onni rahbar qilganlar vijdonlariga quloq tutib, behuda bahsga tortadigan sabablarga ham yaqinlashmaslikka harakat qiladilar.

Oniy g‘aflat tufayli bahs bog‘lash, uncha ahamiyatli bo‘lmagan masala xususida tortishish holati yuzaga kelsa, darrov diqqatlarini to‘plab Allohning oyatini eslaydilar, hamda xatolarini tuzatishga harakat qiladilar. Johil kimsalardan farqli o‘laroq Qur’on bilan xulqlangan mo‘minlarningtortishuvi ma’naviy manfaat topish, ilmini boyitish bilan tugab, unda tortishuvchi taraflar bilmagan narsalarini o‘rganadilar. O‘z fikrini isbotlash, uni boshqalarga uqtirish, ularga xos emas. Ular biror masala yuzasidan totishgudek bo‘lsalar, o‘z ustunliklarini ko‘rsatish uchun emas, balki bosiqlik bilan masalaning chin mohiyatini topishga harakat qiladidar.

Mo‘min kun davomida turli odamlar bilan uchrashadi, gaplashadi. Ular suhbatdoshlari, suhbatlashish sharoitlari qanday bo‘lishidan qat’i nazar, behuda tortishuvdan uzoq turadilar. Misol uchun xarid vaqtida belgilangan narx xususida, haydovchisi kech kelgan avtobusning yo‘nalish jadvali haqida, xizmat ko‘rsatuvchi soha xodimlarining sustkashligi va shu kabi din uchun foydasi bo‘lmagan ahamiyatsiz narsalar haqida bahslashmaydilar.