Mo‘minlar o‘zlariga nisbatan qilingan haqsizlik uchun tortishmay, g‘azablanmay, aksincha, juda og‘ir-bosiqlik, muloyimlik bilan bu holatdan chiqishga harakat qiladilar. Ular g‘azabni yengish taqvodorlarga xos bo‘lgan, hamda Qur’onda maqtalgan yuksak axloqiy fazilat ekanini biladilar:


"Ular yengillikda ham, og‘irlikda ham nafaqa qiladiganlar, g‘azabni yutadiganlar va odamlarni avf qiladiganlardir. Alloh yaxshilik qiluvchilarni yoqtiradir" («Oli Imron», 134).

Hasadgo‘ylik — birovga yetgan yaxshilikning, o‘sha kishini tark etib, o‘ziga kelishini o‘ylash, istash va shuning uchun harakat qilishdir. Hasad — Islomda qattiq qoralangan illat. Shu sababli mo‘min axloqida hasadga o‘rin yo‘q. Chunki hasadgo‘ylik o‘zi bilan birga atrofdagilarga ko‘pgina zararlar keltiradigan salbiy sifatdir. Mo‘min kishi esa tili va qo‘li bilan birovga zarar yetkazmaydigan shaxsdir.

Shunday insonlar borki, o‘zlarining moddiy, jismoniy, ma’naviy holatlarini boshqalardagi shu jihatlar bilan solishtirib yashaydilar. Bu solishtirishlarning aksariyati inson fe’liga salbiy ta’sir bilan tugaydi va hasadga yo‘l ochib beradi. Ibrat nazari bilan qarovchi mo‘min uchun esa bu kabi qiyoslash faqat naf keltiradi. O‘zlaridan moddiy, jismoniy jihatdan ustun turuvchi kishilarni ko‘rsalar, darrov o‘zlaridan faqir, kasalmand, nogironlar borligini o‘ylab, Allohga shukr qiladilar. Ma’naviy jihatdan yuqori turuvchilarni qo‘rganda, ulardan ibrat oladilar. Ular hasad qilish Islom axloqiga zid ekanini biladilar. Johil kimsalar esa Qur’on bilan xulqlangan mo‘minlardan farqli holda quyidagi ulkan haqiqatdan bexabarlar:


"Alloh ba’zingiznn ba’zingizdan afzal etgan narsalarni (hasad ila) orzu etmang. Erkaklarga o‘z kasbidan nasiba bor. Ayollarga uz kasbndan nasnba bor. Allohdan fazlni so‘rang. Albatta, Alloh har bir narsann biluvchi Zotdir" («Niso», 32).

"Yoki Alloh odamlarga O‘z fazlidan bergan narsalarga hasad qilmoqdalarmi?" («Niso», 54).

Yeru osmondagi barcha narsaning sohibi bo‘lgan Alloh istagan bandasini istaganmcha rizqlantiradi, xohlaganicha aziz qiladi. Mo‘min buni bilgani uchun boshqalarda mavjud bo‘lib, uning nafsiga xush kelgan, lekin o‘zi erisha olmagan ne’matlar uchun hasad qilmaydi. O‘zidan boy va chiroyli kishini ko‘rganda go‘zallik va boylikning asl sohibini eslaydi. Alloh bandasiga O‘zi istaganicha ne’mat berishini, tanlash faqat U zotga xosligini doim yodda tutadi. Alloh nazdida mol-dunyo sohiblari emas, balki taqvodorlarning martabasi ulug‘ligi ularni mudom Allohga taqvo qilishga chorlaydi.

Hasad shunday yuqumli kasallikki, bir kishining qalbida tug‘ilib butun bir millatga shu dardni yuqtirishi mumkin. Islom tarixidan ma’lumki, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning so‘zlarini, u kishining mo‘jizalarini, u kishiga Qur’on tushayotganini ko‘rib-bilib turib, qalblaridagi hasad tufayli iymonga kirmaganlarni Qur’onda "g‘azabga duchor bo‘lganlar" va "adashganlar" deb ta’rif berilgan. "G’azabga duchor bo‘lganlar", ya’ni yahudiylar "nimaga bizdan emas, arablardan Payg‘ambar chiqdi" deb hasad qilsalar, ko‘plab arab qabilalari qurayshliklarga hasad qildilar. Qurayshning boy zodagonlari esa, "nimaga bizdan emas, kambag‘al bir yetimchadan Payg‘ambar chiqar ekan" deb hasad qilsalar, ularning rahbarlari "biz boy-badavlat odamlar nima uchun bir kambag‘alga ergashishimiz kerak" deb hasad qilib Islomga kirmaganlar. Hasad, hatto, kofirlikka ham olib keladigan ma’naviy jinoyat ekan. Shuning uchun qalbida hasadi bor odamning Islomga kirishi amri mahol.

Mo‘minlar hasad bilan birga unga yo‘l ochib beruvchi illatlardan ham uzoq turishga intiladilar. Shunday illatlardan biri baxilliqdir. Ular o‘zlari yaxshi ko‘rgan narsani boshqalar bilan baham ko‘rishlari, saxiylik bilan odamlarni siylashlari orqali ham hasad kelib chiqishining oldini oladilar, ham odamlar o‘rtasida mehr kuchayishiga erishadilar. O‘zlariga xush kelgan narsalarni boshqalar bilan baham ko‘rish yaxshilikka, najotga eltuvchi yo‘l ekanini biladilar. Chunki ular quyidagi oyatga amal qilish baxtiga muyassar bo‘lgan bandalardir:


"...Kim o‘z nafsining baxilligidan saqlansa, undoq kishilar, ha, o‘shalar yutuvchilardir" («Hashr» 9).


"O’zingiz suygan narsalardan nafaqa qilmaguningizcha, hargiz yaxshilikka erisha olmassiz. Nimani nafaqa qilganingizni Alloh biluvchidir" («Oli Imron», 92).

Mo‘min odam hasad bilan iymonning bir qalbda bo‘lmasligini va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning "Hasad egasi mendan emas"degan so‘zlarini mudom yodda tutadi.

Gumon, josuslik va g‘iybat bir-biriga bog‘liq bo‘lgan salbiy sifatlardir. O‘zaro nizolar va kelishmovchiliklar ko‘proq bir-biridan yomon gumonda bo‘lishdan kelib chiqadi. Kimning fikr-xayoliga badgumonlik o‘ralashsa, o‘sha odam gumonini tasdikdash uchun, zimdan, u odamning o‘ziga bildirmasdan, uning ayblarini, zaif tomonlarini bilib, dalil qidira boshlaydi. Dalil topilgach, o‘ziga o‘xshagan hamfikr kishi bilan baham ko‘radi va g‘iybat qilishga o‘tadi. Albatta, bu Qur’on axloqiga zid harakat. Shu sababli Alloh taolo iymon keltirgan bandalarini ulardan chetda bo‘lishga chaqirib shunday degan:


"Ey iymon keltirganlar, ko‘p gumonlardan chetda bo‘linglar, chunki ba’zi gumonlar gunohdir. Josuslik qilmanglar. Ba’zilaringiz ba’zilaringizni g‘iybat qilmanglar. Sizlardan kim o‘zining o‘lgan birodarining go‘shtini yeyishni xohlaydi, albatta buni yomon ko‘rasizlar. Allohga taqvo qiling, albatta, Alloh tavbalarni qabul qiluvchi va rahmdildir" («Hujurot», 12).

Badgumonlik, josuslik va g‘iybat taqvodor' mo‘minlar nafratlangan va undan uzoqroq turishga intilgan illatlardir. Chin mo‘min kishining qalbi bu kabi jirkanch illatlardan pok bo‘lmog‘i zarur. Chunki bu ish Islom dinining asosiy g‘oyalaridan biri — insonning izzat-ikromi, hurmat va obro‘yini himoya qilish masalasi bilan bog‘liqdir. Mo‘minlarni nafratlantirgan bu illat johil odamlarning kundalik hayoti mazmunini tashkil qiladi. Ularning deyarli barcha suhbatlari g‘iybatdan boshlanib, yana g‘iybat bilan tugaydi. G’iybat qiluvchi tomonlar bu ishning gunoh ekanligini bilganlari uchun "g‘iybatini emas, sifatini" gapiryapmiz deb   o‘zlarini    oqlashga   sabab   ham    topishadi.

Mo‘minlar esa bir odamni o‘zi yo‘q paytda, o‘sha odamga yoqmaydigan gaplar bilan eslash g‘iybat bo‘lishini, g‘iybat gunohi kabiralar sirasiga kirishini yaxshi biladilar. Shu sababli mo‘min axloqida bu kabi yomon snfatlarga o‘rin yo‘q. Mo‘minlar Qur’on oyatlarini doim eslab yurganlari bois umrlarining oxiriga qadar Allohga xush kelmagan barcha amallardan uzoq turishga intiladilar. Ular boshqalar haqida yomon gumonga borish, ular haqida ma’lumot to‘plashga intilmaydilar. Ular abadiy hayot saodati uchun mudom intilganlari bois bu kabi foydasiz ishlarga vaqtlari yo‘q. Suhbat chog‘ida o‘zi bo‘lmagan, lekin egasi eshtsa xafa bo‘ladigan so‘zlarni gapirishdan tiyiladilar. Birov haqida yomon gumonga bormay, uning yaxshi sifatlarini eslab, gumonlarini tilga chiqarishdan ehtiyot bo‘ladilar.

Mo‘min oila a’zolari, do‘stlari, yaqinlarini ham bu salbiy sifatlardan saqlanishga chaqiradi. Chunki yomon gumon ortidan kelib chiqadigan josuslik, g‘iybat va uning dahshatli oqibatlari mo‘minlarni befarq qoldirmaydi. Ular Alloh taoloning quyidagi oyatini yodda tutib unga amal qiluvchilardir:


"Ey iymon keltirganlar, o‘zingizni va ahli ayolingizni yoqilg‘isi odamlaru toshdan bo‘lgan o‘tdan qo‘rqiting. Uning tepasida qo‘pol, darg‘azab farishtalar bo‘lib, ular Allohning amriga isyon qilmaydilar va nimaga buyurilsalar, shuni qiladilar" («Tahrim», 6).

Ushbu oyat nozil bo‘lgach Hazrati Umar roziyallohu anhu: "Ey Rasululloh, o‘z nafsimizni-ku saqlaymiz, ahlimizni qanday saqlaymiz? deb so‘radilar. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ularga javoban: "Alloh sizlarni nimadan qaytargan bo‘lsa, ularni ham qaytarasizlar. Alloh sizlarni nimaga buyursa, ularni ham buyurasizlar. Ana o‘sha ularni o‘tdan saqlash bo‘ladi", deganlar.

Xayollari faqat foniy dunyo manfaati bilan band kimsalar biror foyda ko‘rmaguncha, boshqalarga yordam berishmaydi. Chunki ular qilingan yaxshiliklar uchun oxiratda cheksiz mukofotlar borligini bilmaydilar. Bilganlarning ba’zilariga esa dunyoviy hayot manfaati jozibaliroqko‘rinadi. Inson tabiatidagi xudbinlik, hasad, baxillik kabi illatlar fidoyi bo‘lishga mone’lik qiladi. Xudbin va hasadgo‘y kimsalar o‘zlarida bor ne’matlarga boshqalar ham egalik qilishini, o‘zlari erishgan mavqega o‘zgalar ham erishishini tasavvur qila olmaydilar.

Qur’onni rahbar qilgan mo‘minlar doimo o‘z nafslari ustidan nazorat o‘rnatadilar. Shu sababli so‘zlari, hatti-harakatlarida xudbinlik yoki hasadning biror alomati sezilsa, u ildiz otmay turib barham berish chorasini izlaydilar. Bunday choralardan biri nafsning bebosh orzularini chegaralay bilishdir. Nafsdagi xudbinlik, baxillik singari illatlarning davosi esa saxiylik bo‘lib, mo‘minlar ulardan xalos bo‘lish maqsadida nafsiga xush kelgan narsalarni boshqalar. bilan baham ko‘rishga intiladilar. Misol uchun, yaxshi ko‘rgan taomini och qolgan biror kishi bilan baham ko‘rish, juda yoqtirgan narsasini shunga ehtiyoji ko‘proq odamga berish, o‘z ahlidan ortganini nafaqa qilish shular jumlasidandir. Mo‘minlar qilgan yaxshiliklarining bari oxiratda ortig‘i bilan qaytishini biladilar. Shu sababli bu amallarni bajarish ularga faqat zavq bag‘ishlaydi. Ular qilgan yaxshiliklari uchun Alloh roziligidan boshqa narsa kutmaydilar. Shuning uchun ularning yaxshiligi, fidoyiligi bardavom bo‘ladi.

Alloh   Qur’onda   madinalik   musulmonlar-ansorlarning fidoyiligi haqida:


"Ulardan (muhojirlardan) avval bu joyda (Madinada) yashagan va iymonga (ixlos qilganlar). Ular yurtlariga hijrat qilib kelganlarni sevadilar va ularga (muhojirlarga) berilgan narsalarga qalblarida hasad qilmaydilar. Va gar o‘zlarining hojatlari bo‘lsa ham, (ularni) o‘zlaridan ustun qo‘yadilar. Kim o‘z nafsining baxilligidan saqlansa, undoq kishilar, ha, o‘shalar yutuvchilardir" («Hashr», 9) deb ta’rif bergan.

Madinalik musulmonlar Paygambarimiz sollallohu alayhi vasallam va muhojirlarga yordam berganlari uchun "Ansorlar" deb nomlanganlar. Qur’on bilan xulqdangan mo‘minlar ansorlarning bu kabi saxovat, fidoyiligidan ibrat olib, baxilliqdan saqlanadilar. Ular baxillik, xudbinlik mo‘min axloqiga mutlaqo zid ekanini biladilar. Chunki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam baxillik va iymon bandaning qalbida abadul-abad jam bo‘lmasligini bildirganlar.

Ko‘rib turganingizdek fidoyi bo‘lish, o‘zgalar manfaatini o‘z manfaatidan ustun qo‘yish Qur’onda maqtab zikr etilgan ulkan axloqiy sifatdir. Haqiqiy fidoyilik, haqiqiy do‘stlik mana shunday bo‘ladi. Bu axloqiy sifat faqat moddiy manfaat bilan chegaralanmaydi. "Mo‘minlar bir-birlarining og‘riqlariga sherik bo‘lishlari kerak. Bu bosh og‘riganda bamisoli butun tana og‘rigani kabidir" degan hadis talabidan kelib chiqib, mo‘minlar hayotning har sohasida din birodarlarini o‘ylaydilar. Men baxtliman-ku, boyman-ku, qolganlar bilan nima ishim bor, kabi xudbinlarcha fikrlash o‘zini mo‘min deb bilganlarga xos emas. Ular har qanday ishda ham Alloh roziligini o‘ylaydilar.

Imom Fahriddin Roziy qilgan rivoyatda Suhayb ar-Rumiy roziyallohu anhu Madinai Munavvaraga hijrat qilib jo‘naganida, quraysh mushriklaridan bir guruhi uning joniga tajovuz qilib, moliga egalik qilmoqchi, o‘zini yo‘ldan qaytarmoqchi bo‘ladilar. Suhayb ar-Rumiy roziyallohu anhu o‘qdonidagi o‘qlari tugaguncha, qo‘lidagi qilichi bilan oxirgi tomchi qoni qolguncha ular bilan olishishini aytdi. Shunda ular haqiqiy maqsadlarini bildirdilar. "Molimning qaerdaligini aytib bersam, o‘z yo‘limda ketaveramanmi?" dedilar. Ular tasdiqlagach, mollari Makkaning qaerida ekanligini aytib berdilar.

Suhayb ar-Rumiy roziyallohu anhu Madiynaga kelib Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlariga kirishlari bilan ular: "Savdo foyda keltirdi, ey Suhayb!" deb ikki marta takrorladilar. Biroz turib Alloh:


"Va odamlardan Allohning roziligini tilab jonini sotadiganlar bor. Va Alloh bandalarga mehribondir" («Baqara», 207) degan oyati karimani nozil qildi.