Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam zamonlarida bu oyatda vasf qilingan sifatlarga ega odamlar bisyor edi. Ular johiliyat botqog‘idan chiqib, Islom deb atalmish yangi ilohyy ummatga a’zo bo‘layotganlarini anglab yetdilar. Musulmon degan buyuk nomga munosib bo‘lish, Alloh roziligini topish uchun nainki mol-davlati, balki jonlaridan kechishga ham tayyor turganlari bois, qisqa muddatda dunyoda adolat o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldilar. Siz bilan biz yashab turgan bugungi kunda Suhayb ar-Rumiy roziyallohu anhuga o‘xshagan fidoyilar suv bilan havodek zarur!

Qilayotgan ishi, gapirayotgan so‘zi atrofdagilarga qanday ta’sir qilishini chuqur mushohada qilmaslik, o‘zgalar fikrini inobatga olmaslik iymonning kamolga yetmaganini bildiradi. Faqat o‘ziga ma’qul kelganini qilish Alloh Qur’onda vasf etgan mo‘minlik talablariga javob bermaydi. O‘zgalar xohishini, manfaatini ustun qo‘yish mo‘minlarga xos tabiiy fazilat bo‘lib, bu fazilatlar Qur’oni karimda vasf qilingan:
 

"O‘zlari biror taomni yaxshi ko‘rib (tanovul qilgilari kelib tursa ham), uni miskin, yetim va asirlarga beradilar" («Inson», 8-oyat) oyatiga javob bo‘ladi.

Ular bu fazilatlari bilan kibrlanmaydilar, hech kimdan e’tibor kutmaydilar, balki buni tabiiy bir hol deb, uni ato etgan Allohga qalbdan shukr qiladilar. Bizning davrimizga kelib g‘oyat tanqis bo‘lgan bu fazilat saodat asri odamlari hayotida o‘ziga xos bellashuv shaklida mavjud bo‘lgan.

Abu Bakr roziyallohu anhu barcha mol-davlatini, Umar roziyallohu anhu esa davlatining yarmini Alloh roziligi yo‘lida sarf qilishgan. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam davlatining yarmini sadaqa qilgan Umardan farzandlariga nima qoldirganini so‘raganlarida, u zot molining yarmini qoldirganini aytdilar. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam shu savolni barcha davlatini Alloh yo‘lida sadaqa qilgan Abu Bakrga berganlarida u zot: «Farzandlarimga Alloh va uning Rasulini qoldirdim», dedilar.

Islom tarixida Badr urushi, Uhud urushi kabi musulmon ummatiga katta saboq bo‘lgan, insoniyatni eng mukammal din yo‘liga tayyorlash jarayonida poklash bosqichi bo‘lib xizmat qilgan urushlar bor. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam hayot, ularga Allohdan vahiy kelib turgan, odamlar Alloh roziligi uchun o‘limga tayyor turganlaridan yeb turgan xurmolarini ham ortiqcha ko‘rganlar bor. Uhud urushi chog‘ida o‘zining to‘rt nafar o‘g‘illari g‘azotda ishtirok etayotgani va ular otalarining urushda qatnashishiga qarshilik qilishlariga, o‘zlarining qattiq oqsoq bo‘lishlariga qaramay, jangga otlanib Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlariga kelgan Amr ibn-Jamuh roziyallohu anhu : "Ey Allohning Rasuli, Allohga qasamki, men urushda shahid bo‘lishni va mana shu cho‘loq oyog‘im bilan jannatni bosishni orzu qilaman" dedilar. Ruxsat bo‘lgach, u kishi jihodga chiqib, Uhudda shahid bo‘ldilar.

Mo‘minlar guvohi bo‘lgan, eshitgan va hatto ko‘chada mutlaqo notanish odamlar orasida yuz bergan biror adolatsiz hodisaga ham jimgina, loqayd qarab tura olmaydilar. Qur’on axloqiga amal qilish ularni har qanday haqsizlikning oldini olish, mazlum haqqini undirish, adolatsizlikning juda kichik ko‘rinishini ham bartaraf etishga undaydi. Mo‘minlar adolat tantanasi uchun o‘zlarining butun imkoniyatlarini ishga soladilar. Ular oxiratda o‘zlari guvoh bo‘lgan adolatsizlikka barham berish uchun nima qilganliklari haqida so‘ralishini biladilar. Shu sababli ular doimo turli nohaqliklarni adolat tarozisida bartaraf etish mas’uliyati bilan yashaydilar. Ko‘pchilik kabi "ko‘rmadim", "bilmadim" deb mas’uliyatdan, javobgarlikdan qochish mo‘minlarga xos emas.

Qur’on axloqi nafsning havoyi orzulariga zid kelishiga qaramay, o‘z yaqinlarining zarariga bo‘lsa ham, odamlarni ota-ona, tanish-notanish, boy-kambag‘alga ajratmay adolat qonunlariga rioya qilish shart. Chunki Alloh bizdan shuni talab qiladi.

Misol uchun, qaynona-kelin munosabatlaridagi haqsizlik ko‘p oilalarda yozilmagan qonun darajasiga ko‘tarilgan, ya’ni odatiy holga aylangan. E’tibor bersak, qizi bor qaynonalar qizlari zimmasidagi o‘z kirini o‘zi yuvish, dazmollash, xonasini tozalash kabi vazifalarni yoki ro‘zg‘orning kundalik boshqa yumushlarini ham to‘laligicha kelinlari zimmasiga yuklab qo‘yadilar. Yaxshi ovqatlanish, yangi kiyim kiyish, dam olish, davolanish masalalarida esa ko‘proq qizlariga e’tibor beradilar. Natijada juda katta haqsizlik va zulm yuzaga keladi. Bu kabi achinarli holatdan kelinning eri ham, qaynota ham, oilaning boshqa a’zolari ham xabardor. Lekin ularning birortasi adolat nuqtai nazaridan ish tutib, bu kabi masalalarga   aralashishni   lozim  topmaydilar.

Er onasining yuzidan o‘tib, xotiniga yon bosa olmasa, qaynotaga o‘z qizi sevimli ko‘rinadi. Holbuki, oiladagi adolat tarozisining muvozanatini saqlash ko‘proq erkaklar zimmasiga tushadi.

Oila miqyosida kelib chiqib, ko‘pchilikka odatiy holdek tuyulgan bu muammo jamiyatga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. Qilinayotgan haqsizlikka osonlikcha ko‘z yumgan, uning oldini olish yo‘llarini qidirmagan odamlar orasida tug‘ilib, tarbiya topayotgan farzanddan adolat bobida nima kutish mumkin? Oilada boshlangan adolatsizlik davlat miqyosidagi muammo darajasiga ko‘tarilishi va jamiyat ma’naviy inqirozga yuz tutishi mumkin. Barcha muammolarning yechimini o‘zida aks ettirgan Qur’onda bu masalaning muolajasi quyidagicha belgilangan:


"Ey, iymon keltirganlar! Adolat ila turing hamda agar o‘zingiz, ota-onangiz va qarindoshlaringiz ziddiga bo‘lsa ham, Alloh uchun to‘g‘ri guvohlik beruvchi bo‘ling. Agar u boy bo‘lsa ham, kambag‘al bo‘lsa ham, Alloh unga yaqinroqdir. Havoi nafsga ergashib, adolaqizlik qilmang. Agar tilingizni bursangiz yoki yuz o‘girib keqangiz, albatta, Alloh nima qilayotganingizdan xabardordir" («Niso», 135).

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam zamonlarida Bani Mahzumdan bo‘lgan bir ayol o‘g‘irlik qildi. Jazosi tayinlanishi uchun uni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam huzurlariga keltirishdi. Bu hol Qurayshni xafa qildi va: "Rasulullohdan uning gunohini so‘rab beradigan kim bor?" deyishdi. Shunda Rasulullohning qalblariga mahbub bo‘lgan Usoma ibn Zayd roziyallohu anhuni esladilar. Undan Rasulullohning huzurlarida o‘sha ayolga shafe’ bo‘lishini so‘rashdi. Usoma roziyallohu anhu u zotning huzurlariga kirib, ayolning gunohini o‘tishlarini so‘raganida, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam  qattiq g‘azablandilar va unga:

"Sen Allohning hadlaridan bo‘lgan hadga shafe’ bo‘lasanmi?!" dedilar. Sungra turib odamlarga qarata shunday xitob qildilar: "Darhaqiqat, sizlardan oldin o‘tgan ummatlar agar o‘zlaridan bir obro‘li kishi o‘g‘irlik qilsa, kechirishar, ammo zaif va nochor odam o‘g‘irlik qilsa, unga hadni ijro etishar edi va ular shu sababdan halokatga uchrashdi. Allohga qasamki, agar Muhammadning qizi Fotima o‘g‘irlik qilganida ham, uning qo‘lini kesgan bo‘lardim".

Oramizda shunday odamlar borki, xatolarini yashirish, manfaat ko‘rish, qiyin ahvoldan chiqish yoki boshqalarni o‘z istaklariga bo‘ysundirish maqsadida yolg‘on gapirishdan uyalmaydilar. Qilayotgan ishlari noto‘g‘ri ekanligi va har daqiqada yolg‘onlari fosh bo‘lib qolishi mumkinligini bilganlari holda, yolg‘onchilikni kasb qilib oladilar. Ular Ulug‘ hisob kunida aytilgan har bir gap va qilingan har bir amal uchun so‘roq-javoblar borligini bilmaydilar yoki shaytonga bo‘ysungan aql-idroklari bu haqiqatni bilishga yo‘l qo‘ymaydi.
Qur’on ilmini chuqur bilgan mo‘minlarga rostgo‘ylik doimiy hamroh bo‘lib, bu yuksak axloqiy fazilat ularning har bir amalini bezab turadi. Alloh taoloning


"Ey iymon keltirganlar Allohga taqvo qiling va to‘g‘ri so‘zni so‘zlanglar" («Ahzob», 70) oyatiga amal qilish mas’uliyati ularni bir zum ham tark etmaydi.

Hayotda shunday murakkab sharoitlar bo‘ladiki, yolg‘on gapirish najot bo‘lib ko‘rinadi. Bu yo‘l bilan qiyin ahvoldan chiqish mumkin, lekin haqiqiy najot unda emas. Chunki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam shunday deganlar:

"Sadoqatli bo‘linglar, chunki sadoqat yaxshilik va jannatga boshlaydi. Agar kishi sadoqatni o‘ziga lozim tuqa, bardavom bo‘lsa, Allohning huzurida "Sadoqatli" banda deb yoziladi. Yolg‘onchilikdan hazar qilinglar, chunki yolg‘onchilik yomon ishga boshlaydi, yomon ish esa do‘zaxga boshlaydi. Bir kishi yolg‘on gapiraversa, shu ishda bardavom bo‘lsa, Allohning huzurida "Yolg‘onchi" deb yoziladi".

Mo‘minlar o‘zlarining solih amallari bilan xotirjam hayot kechirishga zamin tayyorlaydilar. Yolg‘onim ochilib qolmasmikan degan tahlika ular uchun mutlaqo begona tuyg‘u. Rostgo‘ylikni hayotlariga shior qilib olgan baxtiyor bandalarga Alloh taoloning quyidagi xushxabari bor:


"Alloh: "Bu kun rostgo‘ylarga rostgo‘yliklari manfaat beradigan kun. Ularga ostidan suvlar oqib turgan jannatlar bor, unda abadiy-boqiy bo‘lurlar. Alloh ulardan rozi bo‘ldi. Ular Allohdan rozi bo‘ldi. Bu esa, ulug‘ yutuqdir" — dedi («Moida», 119).

Mazah qilib o‘zgalarni kamsitish odob-axloq qoidalariga zid amal ekanligi hammaga ma’lum. Mo‘minlar xulqida mazah qilish illati yo‘qligini Alloh taolo quyidagi tarzda bildirgan:


"Ey, imon keltirganlar, bir qavm ikkinchi bir qavmni masxara qilmasin. Ehtimol, ular bulardan yaxshidir. Shuningdek, ayollar ham bir-birlarini masxara qilmasin. Ehtimol, masxara qilinganlar masxara qiluvchilardan yaxshiroqdir. O‘zlaringizni ayblamanglar, bir-birlaringizga laqab to‘qimanglar. Iymonli bo‘lgandan so‘ng, fosiqlik ismlari qandoq ham yomon. Kim tavba qilmasa, unday kishilar zolimdur" («Hujurot», 11).

Johil kimsalar kundalik hayotining deyarli har daqiqasida o‘zgalarni kamsitib, mazah qilish holatlarini ko‘ramiz. Ular odamlarning jismoniy nuqsonlari, kiyimi, moddiy ahvoli, gaplashish tarzi, muomalasi kabi boshqalarga daxli yo‘q xato va kamchiliklarini nishonga oladilar. Ba’zan esa ulardagi yutuqlarni ko‘rolmaslik oqibatida yaxshi narsalardan ham mazah qilish uchun mavzu topadilar. Mazah qilish deganda, ba’zi odamlar bir yoki bir necha kishining zaif tomonini nishonga olib, boshqalarning   ular   ustidan   qah-qaha   otib kulishlari tushuniladi.  Shuningdek, so‘z bilan birga, ko‘z qarashi, yuz ifodasi, istehzoli tabassum, ayrim tana a’zolarining notabiiy harakati bilan ham mazah qilinadi.

Mazah qilayotgan odam uchun mazah qilinayotgan kishining dili og‘rishi, kayfiyati buzilishi, xafa bo‘lib yig‘lashi muhim emas. Bu kabi johil kimsalar uchun eng muhimi, o‘zini katta tutib, odamlar e’tiborini qaratish va mazah qilingan kishini kamsitib, obro‘sini to‘kishdir. Ular Alloh taolo boshqalarning obro‘sini to‘kib, dilozorlik qilishni qat’iy man’ etganini bilmaydigan, qalblari qulflangan johil kimsalardir. Qur’on xulqidan bexabar, hisob kuni va oxirat hayotini o‘ylamay bunday nobop harakat qiluvchilar haqida:


"Har bir obro‘ to‘kuvchi va ayblovchiga vayl bo‘lsin" («Humaza», 1) deyilgan.

Islomda mo‘minning qonini to‘kish qanchalik gunoh bo‘lsa, obro‘sini to‘kish ham shunchalik gunoh hisoblanadi. Odamlar obro‘sini to‘kish, ularni xafa qilish egasini do‘zax sari yetaklovchi illatdir. Shu sababli mo‘minlar orasida o‘zgalarni kamsitish, mazah qilishning har qanday ko‘rinishi ta’qiqlangan.
Ular bir-birlariga juda mehribon, tavoze’lidirlar.

Odamlarning kamsitilishi, ularning ojiz tomonini eslatib, oshkor qilinishi-mazah bo‘lib tuyulishi mumkin bo‘lgan har qanday harakatdan uzoq turadilar. Ular yaqinlari, do‘st-birodarlarining harakati, gap-so‘zida kamchilik sezsalar, odamlar orasida uni oshkor qilmay, juda chiroyli usul bilan xatolarini tuzatadilar. Islom dini ta’limoti bo‘yicha bir odamni mazah qilish, obro‘yini to‘kish-uni o‘ldirish va mol-mulkini tortib olish bilan teng jinoyat hisoblanadi. Alloh taolo O‘zining haqqiga bandasi tajovuz qilsa kechiradi. Biroq banda bilan banda o‘rasidagi tajovuzlarni zulm ko‘rgan banda kechirmaguncha, Alloh taolo ham kechirmaydi.

Qur’on bilan xulqlanish baxtidan benasib shunday kimsalar borki, ularning tabiatida qo‘pollik, loqaydlik, manmanlik kabi salbiy sifatlar hukmron bo‘ladi. Buning asosiy sabablaridan biri xudbinlikdir. Xudbinlik — o‘zgalarning fikri, tuyg‘ulari, manfaatlariga ikkinchi darajali deb qarash, yoki umuman ahamiyat bermaslik kasalidir. Qur’onni rahbar qilgan mo‘minlar jamoasida bu kabi holatlar kuzatilmaydi. Nafslaridagi Islom axloqiga zid bo‘lgan kamchiliklarni tuzatishga bo‘lgan intilish, ularga xos afzalliklardan biridir. Nafsning cheksiz orzularini yenga olgan mo‘min boshqa mo‘minlarga nisbatan fidoyi va farosatli bo‘la oladi.

Ayni vaqtda farosatli bo‘lish Allohning Rasullariga xos fazilat bo‘lib, Qur’onda bayon qilingan Muso alayhissalomning quyidagi harakati barchaga ibrat:


"Qachonki Madyanning suvi-qudug‘iga yetib kelgach, u yerda bir to‘p odamlar (chorvalarini) sug‘orayottanlarini ko‘rdi va ulardan quyiroqda ikki ayol (o‘z qo‘ylarini quduqtsan) to‘sib turganlarini ko‘rib: "Sizlarga ne bo‘ldi (Ya’ni nega qo‘ylaringizni sug‘ormay turibsiz)?" — dedi.
Ular "Biz to podachilar (mollarini) qaytarmaguncha sugora olmaymiz. Otamiz esa qari chol (ya’ni qo‘ylarimizni sug‘organi kela olmas)", dedilar. Shunda (Muso) ularga (qo‘ylarini) sug‘orib berdi" («Qasos», 23-24).

Muso alayhissalom ziyrak tortib, yordamga muhtoj bo‘lgan ayollarga vaqt o‘tkazmasdan ko‘maklashishida mo‘minlar uchun buyuk ibrat bor. Iymon keltirganlar Muso alayhissalomning Qur’on oyatlarida maqtalgan bu fazilatini bir umr o‘zlariga namuna qilib olishlari foydadan xoli emas. Qiyin ahvolda qolgan odamni ko‘rganda, u xoh tanish, xoh notanish bo‘lsin — qo‘lidan kelgan yordamini ayamaslik, ruhiy iztirob chekayotgan yaqinlariga bisotlaridagi eng shirin so‘zlar bilan tasalli berish, ko‘nglini ko‘tarish, yaxshi niyat yo‘lida qilingan kichik harakatni ham rag‘batlantirib, maqtov so‘zlar aytish insonning nozik ta’b, buyuk farosat egasi ekanligiga dalildir.