Hikoya qilinadi: "Oriflardan biri balchiq yo‘lda ehtiyot bo‘lib, to‘nining etagini yig‘ishtirib ketayotgan edi. Qo‘qqisdan oyog‘i toyib yiqildi. Keyin o‘rnidan turdi va to‘gri balchiqning o‘rtasidan yurib ketdi, so‘ng yig‘lab, "Mening‘ bu holatim doimo gunohlardan saqlanib, kutilmaganda bir yo ikkita gunohni sodir etib, keyin gunohlar deng‘iziga sho‘ng‘ig‘an bandaning‘ ahvoliga o‘xshaydi", - dedi. Bu voqea g‘unohning jazosi boshqa gunohg‘a tortilish bilan ham hosil bo‘lishiga ishoradir. Shuniig uchun Fuzayl aytadi: "Zamonning evrilishldan, do‘stlarning bevafoligidan qilayotgan shikoyating gunohlaringning seng‘a qoldirgan merosidir".

O’tganlardan biri aytgan ekan: "Eshagimning qaysarligini gunohimga jazo deb bilaman".

Yana biri degan: "Uyimdagi sichqonlar gunohimga jazodir".

Shomlik so‘fiylardan biri hikoya qiladi: "Bir kuni ketayotib, chiroyli nasroniy bolaga ko‘zim tushdi. To‘xtab, unga ajablanib qarab turgan edim, yonimdan damashqlik Ibn Jalo o‘tib qoldi. U mening‘ qo‘limdan tortdi, sal xijolat bo‘ldim. Keyin dedim: "Ey Abu Abdulloh! Subhonalloh! Shunday chiroyli yuz, shunday mukammal san’atning qanday qilib jahannam uchun yaratilg‘aniga ajablanyapman?" Shunda Ibn Jalo qo‘limni siqib, - dedi: "Bu ishingning jazosini sal keyinroq, albatta, ko‘rasan". Darhaqiqat, o‘ttiz yildan so‘ng‘ bu qilmishimning jazosini oldim".

Abu Sulaymon Doroniy deydi: "Ihtilom ham jazodir". Yana aytadi: "Kishi gunohi tufayligina jamoat namozini o‘tkazib yuboradi".

Xabarda keladi: "Zamondan nolishingizning sababi amallaringizning buzilganidir" (Bayhaqiy rivoyati).

Yana aytiladi: "Alloh taolo deydi: "Agar banda shahvatini toatimdan yuqori qo‘ysa, unga beradiganim eng kichik jazo — munojotim lazzatidan uni mahrum qilaman" (G’arib hadis, roviyi noma’lum).

Abu Amr ibn Ulvon hikoya qiladi: "Bir kuni namoz o‘qiyotib, qiyom holatida turganimda qalbimni dunyo istaklari chulg‘ab oldi, orzu-havaslarga berildim. Shunda daf’atan tizzalarim bukilib, joynamoz ustiga o‘tirib qoldim. Qarasam, badanimning hamma yog‘i qoraygan. Uch kungacha a’zoi badanim yonib, ko‘chaga qadam bosmadim. Shu uch kun ichida hammomdan chiqmasdan, qoraygan badanimni yuvish bilan mashg‘ul bo‘ldim. Lekin yuvganim sayin badanim battar qorayar edi. To‘rtinchi kuni Junayd Bag‘dodiy meni huzuriga chorladi. Men o‘shanda Iroqning Riqha shahrida, Junayd esa Bag‘dodda edi. Uning huzuriga bordim. Junayd meni ko‘rib dedi: "Allohning oldida turib, nafsingni shahvat bilan quvontirishga uyalmadingmi? Hatto, shahvat seni to‘la egalladi, Allohdan uzoqlashding. Agar sen uchun Allohga yolvorib, gunohingni kechirishini so‘ramaganimda, Qiyomatda mana shu qora yuz bilan Allohga ro‘baro‘ bo‘lar eding".

Bilgilki, banda gunoh qilsa, qalb yuzi qorayadi. Agar u saodatmand bo‘lsa, gunohdan tezroq tiyilishi uchun ichdagi qoralik tashiga chiqadi. Agar u badbaxt bo‘lsa, qoralik ichida yashirin bo‘lib, o‘zi ham uni sezmaydi. Natijada gunohga beriladi, jahannamga tushishi muqarrar bo‘ladi.

Gunohlarning bu dunyoda qashshoqlik, xastalik va boshqa ofatlarga sabab bo’lishi haqida kelgan xabarlar ko’p. Kishi gunoh sodir etganidan so’ng shu gunohning sifatiga ega bo’lishi ham gunohning bu dunyodagi musibatidandir. Negaki, kishi nimaga mubtalo bo’lsa, bu unga jazo va shu narsa uni go’zal rizqdan mahrum qiladi, badbaxtlik ustiga badbaxtlik keltiradi. Agar bir pe’matga yetishsa, bu ne’mat unga tuzoq vazifasini o‘taydi. Tuzoqqa ilinib, shukr ne’matidan mahrum bo‘ladi, hatto nonko‘rligi uchun jazolanadi.

Allohga itoat etgan kishi esa toatning barakotidan ko‘p ne’matlarga erishadi. Bu uning ibodati va shukronasiga berilgan mukofot. Unga yuzlangan har bir balo gunohlariga kafforat va yuksak maqomlarga sababdir.

Gunohlarni tark etishga undashning to‘rtinchi yo‘li mast qiluvchi ichkilik ichish, zino, o‘g‘irlik, odam o‘ldirish, g‘iybat, kibr, hasad kabi gunohlarning har biri uchun beriladigan jazolarni alohida-alohida eslatishdir. Chunki, egasiga aytilmagan gap, bamisoli, malhamni jarohatdan boshqa joyga surish bilan barobardir. Olim go‘yoki hoziq tabib. Avvalo, u bemorning tomir urishini o‘lchaydi. Tashqi holatini kuzatib, ichdagi illatlarning harakatini tekshiradi. Keyin dardning muolajasiga kirishadi. Olim ham inson holatining alomatlariga qarab, uning yashirin sifatlariga nazar soladi. Kuzatgan narsalarining illatini aniqlashda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga ergashadi.

Bir kishi Payg‘ambar alayhissalom huzurlariga kelib: "Ey Allohning rasuli, menga muxtasargina nasihat qilnng", - dedi. "G’azablanma!" dedilar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam.

Yana biri dedi: "Ey Allohning rasuli, menga nasihat qiling". "Odamlarning qo‘lidagi boylikdan umidingni uz. Asl boylik shudir! Tama’dan saqlan! Chunki tama’ tayyor qashshoqlikdir. Ado qilayotg‘an namozing vidolashayotgan odamning namoziga o‘xshasin. Ortidan uzr so‘raladigan ishlardan saqlan", - dedilar Nabiy alayhissalom (Ibn Moja, Hakim rivoyati).

Bir kishi Muhammad ibn Vosi’ga: "Menga nasihat qiling", - dedi. "Dunyo va oxiratning podshohi bo‘lishga harakat qil!" deb maslahat berdi. "Bunga qanday erishaman?" deb so‘ragan edi, "Bu dunyoda zuhd bilan mashg‘ul bo‘l", - dedi Ibn Vosi’.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam avvalgi so‘rovchida g‘azab alomatlarini ko‘rib, uni g‘azabdan kaytarganlari yoki keyingi so‘rovchida odamlardan ta’ma qilish va orzu-havasga moyillikni ko‘rib, bu illatlardan ogohlantirganlari kabi, Muhammad ibn Vosi’ ham so‘rovchi kishida dunyoga harislikni ko‘rib, uni zuxdga undadi.

Muozga: "Menga nasihat eting", - dedi bir kishi. "Rahmli bo‘lsang, jannatiy bo‘lishinggga kafilman", - dedi Muoz. Chunki u kishi so‘rovchida qo‘pollik va dilozorlik alomatlarini sezganday edi.

So‘rovchining holatidan kelib chiqib javob berish javob beruvchining holiga ko‘ra gapirishdan afzaldir.

Alloh rahmatiga olsin, Muoviya: "Menga qisqagina nasihat qiling", deb Oisha onamiz roziyallohu anhoga maktub jo‘natdi. Oisha onamiz roziyallohu anho maktubida dedilar: "Oishadan Muoviyaga. Senga Allohning salomi bo‘lsin. Amma ba’d. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning shunday deganlarini eshitganman: "Kimki odamlarning nafratiga sabab bo‘lsa ham, Alloh roziligini istasa, Alloh uni odamlarga muhtoj qilmaydi. Kimki odamlarning roziligi yo‘lida Allohning g‘azabi keladigan ishni xohlasa, Alloh uni o‘sha odamlarga topshirib qo‘yadi. Vassalom!" (Termiziy, Hakim rivoyati).

Qara, Alloh rozi bo‘lsin, Oyisha onamiz xalqni boshqaruvchi hokimlarga yuzma-yuz bo‘ladigan ofatni qanday bildiryaptilar! Bu ofat nima? Xalqning rioyasini qilaman deb, ularning roziligini istash.

Yana bir maktubda Oisha onamiz roziyallohu anho yozib yuborgan edilar: "Allohdan qo‘rq! Chunki, Allohdan qo‘rqsanggina, Alloh seni odamlarning yomonligidan saqlaydi. Agar sen odamlardan qo‘rqsang, odamlar seni Allohdan yetadigan bironta balodan qutqara olmas. Vassalom".

Demak, har bir nasihatgo‘y nasihat so‘rayotgan kishining yashirin sifatlariga, uning ahvoli ruhiyasiga jiddiy e’tibor qilmog‘i lozim. Ana shunda uning diqqati munosib va muhim nuqtaga qaratilgan bo‘ladi. Chunki, shariatning barcha jihatlarini har bir kishiga tushuntirishning imkoni yo‘q. Qolaversa, nasihat so‘ragan kishiga hojati bo‘lmagan narsalarni gapirish vaktni zoe’ qilishdan boshqa narsa emas.

Agar voiz butun jamoatga gapirsa yoki kimdir undan mav’iza qilishni so‘rasa-yu, u esa so‘rovchining botiniy holatini ilg‘ab ololmasa, nima qiladi?

Bilgilki, bunday vaziyatda butun xalq yoki ko‘pchilik ehtiyoj sezadigan umumiy mavzuda mav’iza qilinadi.

Shariat ilmida oziqlar ham, dori-darmonlar ham bor. Oziqlar hamma uchun, doridarmonlar illat egalari uchun. Bitta misol:

Bir kishi Abu Said Xudriyga:

— Menga nasihat qiling, — dedi.

— Ulug‘ va qudratli zot Allohga taqvo qil! Taqvo barcha xayrning boshi. Nafsga qarshi jihodni mahkam tut! Jihod islomdagi rohiblikdir. Qur’on o‘qi! Tilovat sen uchun zamin ahli orasida nur, samo ahli orasida zikrdir. Faqat xayrni gapir, yo‘qsa, sukut qil! Shundagina shaytonni mag‘lub etasan, - dedi Abu Said Xudriy.

Bir kishi Hasan Basriyga: "Menga nasihat qiling", - dedi. Shunda Hasan Basriy aytdi: "Allohning amrini aziz bil, Alloh seni aziz qiladi".

Luqmon o‘g‘liga dedi: "Ey o‘glim! Tizzangni olimlar tizzasiga yaqin tut, ularning majlislarida bo‘l! Ular bilan mujodala qilma, nafratiga yo‘liqasan. Dunyodan nasibangni ol. Kasb etib topgan narsangaing ko‘prog‘ini oxirating uchun sarfla. Dunyodan butunlay yuz o‘girib, kimlargadir va kimlarningdir bo‘ynida yuk bo‘lib qolishdan saqlan. Tutgan ro‘zang shahvatingni sindirsin. Agar namozingga zarar yetkazsa, ro‘za tutma. Chunki, namoz ro‘zadan afzaldir. Ahmoqlar bilan hamsuhbat bo‘lma, ikkiyuzlamachilarga aralashma".

Yana dedi: "Ey o‘g‘lim! Sababsiz kulma, maqsadsiz yurma, o‘zing uchun ahamiyati bo‘lmagan narsa haqida savol berma. O‘z molingni zoe’ etma, o‘zganing molini isloh et. Oxirat uchun hozirlagan amaling — o‘z moling, e’tiborsiz tark etgan amaling o‘zganing molidir. Ey o‘g‘lim! Kim rahmli bo‘lsa, rahmatga sazovor. Kim xomush bo‘lsa, omonlik unga yor. Kim xayrni gapirsa, davlatiga davlat qo‘shiladi. Kim yomonlikni desa, ma’siyat uzra ma’siyatga botadi..."

Bir kishi Abu Hozimga: "Menga nasihat qiling", - dedi. "O’lim kelgan paytda g‘animat bo‘ladigan har bir ishni hozir qilib qol. O’lim kelganida, senga musibat bo‘ladigan har qanday ishdan uzoqlash", - dedi Abu Hozim.

Muso alayhissalom Xizr alayhisalomga: "Menga nasihat qil", - dedi. "Tabassumli bo‘l, g‘azabnok bo‘lma! Manfaat yetkazuvchi bo‘l, zarar beruvchi bo‘lma. O’jarlikni tark et. Hojati bo‘lmagan yerga yurma, sababsiz kulma. Xato qilganning xatosini yuziga solib, izza qilma. O‘zingning xatolaringga yig‘la, ey Imronning o‘g‘li!"  dedi Xizr alayhissalom.

Bir kishi Muhammad ibn Karramga: "Nasihat qiling", - dedi. "Nafsing roziligi yo‘lida qanchalik harakat qilsang, seni yaratgan Zotning roziligi yo‘lida shunchalik harakat qil", - dedi unga Ibn Karram.

Yana bir kishi Homid Lifofga: "Menga nasihat qiling, - dedi. "Qur’onni g‘iloflaganing kabi diningii ham g‘iloflab ol, ofatlar kiri yuqmasin", - dedi Homid Lifof. "Dinning g‘ilofi nima?" deb so‘radi haligi kishi. "Eng zarur narsalardan boshqasida dunyoni talab qilmaslik, eng zarur o‘rinlardan o‘zgasida ko‘p gapirmaslik, eng zarur vaziyatdan boshqa paytlarda xalqqa aralashib yurmaslik", - dedi Homid Lifof.

Hasan Basriy Umar ibn Abdulazizga shunday ma’noda maktub yozdi: "Alloh qo‘rqitg‘an narsadan qo‘rq. Alloh ogohlantirgan narsadan ogoh bo‘l. Bugun qo‘lingda bo‘lgan narsadan ertanggi yo‘lga oziq hozirla. Hushyor bo‘l, o‘lim xabari aniq keladi. Vassalom".

Umar ibn Abdulaziz nasihat so‘rab, Hasan Basriyga maktub jo‘natdi. Hasan Basriy unga shunday nasihat qildi: "Darhaqiqat, oldingda ulug‘ qo‘rqinch va dahshatli ishlar turibdi. Mushohada et, yo najot topasan, yo halokatga yuz tutasan. Bilgilki, nafsini hisob-kitob qilgan odamning savdosi foydali bo‘ldi. Kim bundan g‘ofil qoldi, savdosi kasod bo‘ldi. Amalining oqibatiga nazar solgan kishi najot topdi, havosiga ergashgan kishi adashdi. Halimlik  boylik. Allohdan xavfi bisyor odam - xavfdan omon odam. Xavfdan omon odam ibratlanuvchidir. Ibratlangan odam basirat sohibidir. Kimki basirat egasi ekan, u fahmli zotdir. Fahmli zot Allohni tanuvchi zotdir. Angla! Yo‘ldan toygan zahoti, yo‘lga qayt! Pushaymonlik tug‘ilgan zahoti, gunohlar ichidan sug‘urilib chiq. Bilmasang, so‘ra. G’azablansang, g‘azabingni bos!"

Mutarrif ibn Abdulaziz (Alloh rahmatiga olsin) Umar ibn Abdulazizga shunday maktub yozdi: "Darhaqiqat, dunyo jazo uyidir. Aqli yo‘q kimsalar dunyo to‘playdi. Ilmi yo‘q kimsalar dunyo bilan g‘ururlanadi. Ey mo‘minlar amiri! Sen bu dunyoda o‘z jarohatini davolayotgal, dardinrshg oqibatidan qo‘rqib, dakoning shiddatiga sabr bilan chidayotgan kishi kabi bo‘l".

Umar ibn Abdulaziz, Alloh undan rozi bo‘lsin, Adiy ibn Artoga shunday maktub yozdi: "Albatta, dunyo Alloh do‘stlarining dushmani va Alloh dushmanlarining ham dushmanidir. Chunki, dunyo Allohning do‘stlariga g‘am keltiradi, Allohning dushmanlarini esa aldaydi".

Umar ibn Abduaziz voliylardan biriga shunday maktub jo‘natdi: "Sen bandalarga zulm qilishga qodirsan, senga shu imkon berildi. Agar birovga zulm etishga chog‘lansang, tepangda Allohnyng qudrati borligini esla. Yodda tut, odamlarga yetkazgan zulming ulardan ketadi, ammo sening bo‘yningda qoladi. Ulug‘ va qudratli Alloh mazlumlar haqqini zolimlardan olib beruvchi zotdir, vassalom!".