Demak, butun jamoatga qilinadigan yoki so‘rovchining botiniy holati ilg‘ab olinmagan vaziyatdagi nasihat mana shu tarzda bayon etilmog‘i joiz. Bunday mav’izalar, bamisoli, ko‘pchilikka xush yoqadigan taomlarga o‘xshaydi, ko‘ngilga tegmaydi, ruhga oziq bo‘ladi. Lekin, qani u voizlar?..

Afsus, nasihatlar eshigi yopildi, gunohlar ko‘paydi, fasod avj oldi. Xalq turli-tuman baytlarni tizib, quruq va’zlar bilan aljiraydigan beamal voizlarga yo‘liqdi. Ular o‘zlari ko‘tara olmaydigan yukni yelkaga olmoqchi bo‘ladilar, befoyda chiranadilar, kimlargadir taqlid qiladilar. So‘zlari qalbdan chiqmagani uchun qalblarga yetib bormaydi, viqoru salobatlari tez o‘chib ketadi. Bu voizlar maqtanchoq mutakabbir, ularga quloq tutganlar esa zo‘rma-zo‘raki tinglovchilardir. Bularning har ikkalasi ham haqiqatdan yuz o‘girgan, haqiqat karvonidan orqada qolgan kishilardir.

Demak, bemor uchun ilk muolaja tabibni izlashdan boshlanadi. Gunohlar uchun ham muolajaning avvali ulamo izlashdir. Bu ish muolajaning ruknlaridan, uning yo‘llaridan biridir.

Muolaja ruknlaridan yana biri sabrdir. Bemor sog‘ayishiga zarar beruvchi narsalarni iste’mol qilgani uchun ham xastaligi cho‘ziladi. Yo g‘aflat tufayli yoki shahvat g‘olib kelib, zararli narsalarni iste’mol qiladi. Yuqorida aytilganlar g‘aflatni davolash yo‘li edi.

Ba’zan bemorning zararli narsalarni yeyishga istagi kuchli bo‘ladi. Bu shahvat natijasidir. Shahvatni davolash uchun bemor tahiqlangan narsalardagi ulkan zararni his qilmog‘i, keyin ularni ko‘z o‘ngidan yo‘qotib, shu suratdagi, faqat zarari yo‘q narsalar bilan ovunmog‘i, so‘ngra odat bo‘lib qolgan zararli narsalarni tark qilganida yetadigan alamga sabr etmog‘i lozim. Bunda unga qo‘rqinch quvvati tayanch bo‘ladi. Xullas, har qanday holatda achchiq sabr ta’mini totmoq zarur.

Gunohlarga bo‘lgan shahvat ham shu yo‘l bilan muolaja qilinadi. Masalan, shahvati g‘olib kelgan yigit ko‘zini, qalbini va a’zolarini tiyishga qodir bo‘lmaydi, shahvati ketidan halloslab chopadi. Qachonki, gunoh neligini anglasa, shu xususda kelgan oyat va hadislarni o‘qisa, gunohdan tiyiladi. O’shanda uning Allohdan qo‘rqinchi kuchayib, shahvatga undovchi sabablardan uzoqlashadi. Shahvatga undaydigan tashqi sabab — xohlayotgan narsaning hozir bo‘lishi va unga nazar solishdir. Buning muolajasi xohlanayotgan narsadan qochish, undan chekinish orqali amalga oshadi. Ba’zi ichki sabablar ham shahvatga undashi mumkin. Masalan, lazzatli taomlarni tanovul qilish. Buning muolajasi ochlik va doimiy ro‘zadir. Buning uchun sabr talab qilinadi. Sabr esa xavfdan tug‘iladi. Xavf ilmni taqozo etadi. Ilm basirat va fikr, eshitish va taqlid orqali hosil bo‘ladi. Buning uchun kishi, avvalo, zikr majlislarida doimo hozir bo‘lmog‘i, quloq lag‘vdan forig‘ bo‘lib, faqat qalbdan tinglamoqqa odatlanishi lozim. Shubha yo‘qki, fahmlash to‘liq bo‘lsa, qo‘rqinch paydo bo‘ladi. Qachonki qo‘rqinch kuchaysa, sabr qilish osonroq kechadi va muolajani izlashga sabablar yuzaga keladi. Albatta bu harakatlar so‘ngida Alloh tarafidan bo‘ladigan tavfiq va yengillikka erishiladi. Kimki xavfni tinglay bilsa, xavfni his qiladi. Xavfni his etgan odam gunohlardan saqlanadi, savob umidida xayrli amallar sari shoshadi, go‘zal oqibatii, ya’ni jannatni tasdiq etadi. Shunda Alloh taolo uning ishlarini oson va qulay qilib qo‘yadi. Kimki Alloh yo‘lida xayr-sahovat ko‘rsatishdan baxillik qilsa va o‘zini Alloh huzuridagi ajrdan behojat bilsa hamda go‘zal oqibatni, ya’ni Alloh va’da qilgan jannatni yolg‘on desa, Alloh uni badbaxtlikka sabab bo‘luvchi og‘ir yo‘lga osongina yo‘llab qo‘yadi. Topgan dunyolari uni abadiy halokatdan qutqara olmaydi.

Hidoyat yo‘liga chorlamoq payg‘ambarlar zimmasida. Dunyo va oxirat Allohnikidir.

Shunday e’tiroz bo‘lishi mumkin: "Aytilganlardan kelib chiqadigan bo‘lsak, demak barcha ish iymonga bog‘langan. Chunki, gunohni tark etishga sabr bilan, sabr xavfni anglash bilan, xavf ilm bilan, ilm gunohlarning ulkan zararini tasdiqlash bilan hosil bo‘ladi. Gunohlarning ulkan zararini tasdiqlash Alloh va Rasulini tasdiqlash; Alloh va Rasulini tasdiqlash esa ayni iymondir. Lekin gunoh qilishda davom etayotgan odam mo‘min emasligi tufayli gunohdan qaytmayotgan bo‘lsa-chi?"

Bilgilki, kishining gunohdan qaytmayotganiga iymonining yo‘qligi emas, balki iymonining zaifligi sabab bo‘ladi. Zero, har bir mo‘min gunohning Alloh taolodan uzoqlashtiruvchi va oxiratda jazoga giriftor etguvchi sabab ekanini tasdiqlaydi. Ammo uning gunohga botishining bir necha sabablari bor:

Birinchisi, va’da qilingan jazoning ijrosi hozir emas, keyinroqqa qoldirilgaii, ya’ni g‘ayb ekanidir. Ma’lumki, inson nafsi naqd narsadan ta’sirlanishga moyil. Ya’ni nafsning navd narsadan ta’sirlanishi g‘oyibda va’da qilingan narsadan ta’sirlanishiga qaraganda kuchliroqdir.

Ikkinchisi, gunohga undovchi shahvatlar doimo egasiga intizor, unga oshno tutingani hamono bo‘ynidan quchib olishi va izmiga bo‘ysundirmagunicha qo‘yib yubormasligidir.

Darhaqiqat, keyin bo‘ladigan ishlardan qo‘rqib, hozir qo‘lida naqd bo‘lgan narsalardan ayrilish og‘ir. Alloh taolo dedi:


"Yo‘q, balki sizlar naqdni (dunyoni) yaxshi ko‘rursizlar" (Qiyomat surasi, 20)


"Yo‘q, sizlar dunyo hayotini ustun quyasiz" (A’lo surasi, 16).

Alloh rasuli Muhammad sollallohu alayhi vasallam deydilar:

"Jannatning atrofi yomonliklar bilan, do‘zaxning atrofi shahvatlar bilan o‘ralgandir" (Muttafaqun alayh).

"Alloh taolo do‘zaxni yaratib. Jibril alayhissalomga dedi: "Bor, jahannamga kara!" Jibril alayhissalom jahannamga boqib: "Ulug‘ligingga qasamki, jahannam haqida eshitgan bironta odam unga yo‘lolmaydi", - dedi. Keyin Alloh taolo jahannam atrofini shahvatlar bilan o‘radi va Jibrilga: "Bor, jahannamga qara", - dedi. Shunda Jibril alayhissalom jahannamga boqib: "Parvardigoro, ulugligingga qasam, endi biror kishi qolmasdan jahannamga kirishidan qo‘rqayapman," dedi. Alloh taolo jannatni yaratib, Jibrilga dedi: "Bor, jannatga bir qara!" Shunda Jibril jannatga boqib: "Ulug‘ligingga qasamki, jagshat haqida eshitgan odam, unga kirishga shoshiladi", - dedi. Keyin Alloh taolo jannat atrofini yomonliklar bilan o‘rab, Jibrilga dedi: "Bor, jannatga qara!" Jibril alayhissalom jannatga boqib: "Ey qudratli Zot! Ulug‘ligishta qasam, endi birorta odam unga kirolmaydi, deb qo‘rqaman", - dedi" (Abu Dovud, Termizmy, Hakim rivoyati).

Demak, shahvatning bugun vaqtni boy bermasdan yopirilishi va jazoning ertaga — oxiratga qadar kechiktirilishi tufayli inson mo‘min bo‘laturib, beboshlikka yuz burishi mumkin ekan. Masalan, betob paytida muzdek suvni ichib qo‘ygan har bir kishini tibbiyotning‘ aslini inkor qilyalti, desak, to‘g‘ri bo‘ladimi! Axir u, tibbiyotning asli nari tursin, hatto sovuq suvning betob kishiga zarar yetkazishini ham inkor qilmayapti-ku? Nachora, banda shahvati g‘olib kelib, shundoq yonida turgan muzdek suvdan ichib qo‘yadi, sal keyinroq yuzaga chiqadigan oqibatlarga o‘sha paytda parvo qilmaydi.

Uchinchisi, inson tabiatida "hali uzoq yashayman, umrim davomida tavbaga ulguraman" degan orzu-xayolning mavjudligidir.

Gunohkor mo‘min ko‘pincha gunohdan tavba qilishga, yomonliklarni yaxshi amallar bilan yuvishga azm etadi. Chunki, u tavba tufayli gunohlarning kechirilishi Alloh tarafidan va’da qilishganidan xabardor. Lekin tabiatidagi "tavbaga ulguraman", degan ishonch uni aldab qo‘yadi, tavbani kechiktirishiga sabab bo‘ladi. Iymon bilan tavbani umid qilaturib, gunohga yo‘naladi.

To‘rtiinchisi, gunohlari avf etilishiga ishonib qolish.
Haqiqiy mo‘min doimo gunohlarga beriladigan jazoning afvga aylanib ketishi mumkiiligiga ishonadi. Shunga ko‘ra, u gunoh qilar ekan, Alloh taoloning fazliga suyangan holda ulug‘ va har ishga qodir Zot tarafidan bo‘ladigan avfga ko‘z tikadi.

Demak, iymonli bo‘laturib, gunohni davomli qilaverishning to‘rtta sababi mana shulardir.

Ha, gunohkor ba’zan beshinchi sabab tufayli ham iymon asosiga zarar yetkazadi. Bu sabab  payg‘ambarlarning rostgo‘y bo‘lganlariga shubha bilai qarash. Alloh asrasin, bu ish kufrdir. Bamisoli, tabib bemorni zararli narsalarni iste’mol qilishdan ogohlantirsa-yu, bemor bu ogohlantiruvchining tib olimi ekaniga ishonmasdan, u haqda shubhaga borsa, bu harakat bemorning tabibga nisbatan kufri deb e’tibor qilinishi ayon.

Gunohga undaydigan beshinchi sababning muolajasi qanday bo‘ladi, deb so‘ralsa, buning davosi fikrdir. Ya’ni o‘limning oyoq kiyimi bog‘ichidan-da yaqinroq ekani haqida fikrlasak, jazo kunlning uzoq emasligini his etamiz.

Ogoh bo‘l, qiyomat soati yaqin! Nafs esa tinimsiz dunyo ketidan chopmoqda, kunlar zoe’ ketmoqda. Bugun g‘amlamasam, ertaga och qolaman degan xavf bilan dengizlar osha suzib, zahmat chekmoqda.

Arzimas foydani ko‘zlab, bebaho, boqiy ganjni boy bermoqda. Agar bitta nasroniy tabib bemorga sovuq suv ichishning zararli ekanini, hatto bu ish o‘limga ham sababchi bo‘lishini aytsa, sovuq suvni qanchalik yaxshi ko‘rmasin, bemor uni ichmaydi. Zotan, inson o‘limdan keypigi narsalardan qo‘rqmas ekan, o‘lim paytidagi alam bir lahzadir. Inson, albatta bir kun dunyodan o‘tadi. Ajabo! Insonning dunyoda mavjud bo‘lish muddati uning azalu abad yo‘qolishiga nisbatan nima degan gap?! Qara, tabibligini biron mo‘jiza bilan isbotlamagan zimmiyning (musulmonlar himoyasida bo‘lgan g‘ayrimuslim) gapi bilan inson eng lazzatli narsalarni qanday tark qilayotganini ko‘rmaysanmi!

Buni anglagan inson, shoyad o‘ziga o‘zi desa: "Alloh bergan mo‘jizalar bilan quvvatlangan payg‘ambarlarning so‘zi tabiblikni da’vo qilayotgan, aslida, tabibligiga avom xalqdan boshqa guvohi bo‘lmagan nasroniyning so‘zidan past bo‘lishi mumkinmi? Nahotki, shunga ham aqlim yetmagan bo‘lsa?! Do‘zax azobi bu dunyodagi xastalik azobidan qanday yengil bo‘lishi mumkin? Axir, oxiratning bir kuni bu dunyoning ellik ming yili miqdorida emasmi?"

Mana shunday tafakkur bilan banda nafsini ortiqcha dunyoviy lazzatlardan kechishga majbur qiladi. U deydi: "Sanoqli kunlardan iborat umrning lazzatlarini tark etolmayotgan ekanman, uni abadul abad qanday tark etaman? Sabrning alamiga toqat qilolmayotgan ekanman, do‘zax alamiga qanday chidayman? Agar g‘amu rohati, sofligiga kirib, aralashgan dunyo ziynatlari meni shunchalik bexud qilsa, oxirat ne’matlari oldida ahvolim qanday bo‘ladi?"

Tavbani kechiktirish dardining davosi ham fikrlash bilan amalga oshadi. Masalan, do‘zax ahlining ko‘pchiligi tavbani kechiktirgani uchun faryod qilishi haqida fikr qilgan kishi darhol tavbaga keladi. Tavbani kechiktiruvchi odam o‘zini go‘yo bu dunyoda doimiy qolmoqchidek tutadi. Balki, u ertaga bu dunyoni tark etar, balki tark etmas. Lekin bugun tavba qilishga qodir bo‘lmagan kishi ertaga tavba qila oladimi? Bugun uni tavbadan to‘sgan narsa shahvatdan o‘zga ne bo‘lishi mumkin? Shu shahvat ertaga ham uni tavbadan to‘smasligiga kim guvohlik beroladi? Yo‘q, bu shahvat undan ajralmaydi. Aksincha, ertaga bu shahvat unga mahkamroq yopishadi. Chunki, shahvat odatlanish bilan kuchayadi. Odat bilan mustahkamlangan shahvat boshqa shahvatlarga o‘xshamaydi. Tavbani kechiktiruvchilarning halokatiga xuddi mana shu shahvat sabab bo‘ladi. Ular o‘xshash narsalardagi farqni ajratadilar-u, lekin shahvatlarini tark qilishda barcha kunlar bir-biriga o‘xshash, mashaqqatlarga to‘la ekanini anglab yetolmaydilar.

Tavbani kechiktiruvchilarni shunga o‘xshatish mumkin: Bir kishi daraxtni ildizi bilan qo‘porib olishi lozim edi. Ko‘rdiki, daraxt osonlikcha sug‘urilmaydi, buning uchun ko‘p mashaqqat sarflash kerak. Shunda u: "Kel shuni yanagi yil sug‘ura qolay", deb bu ishni keyingi yilga qoldirdi. Keyingi yil kelib ko‘rdiki, daraxt oldingidan ham baquvvat. Shunday qilib, bu daraxt yildan-yilga mustahkam bo‘la bordi. U odam esa umr o‘tgan sayin zaiflashib, quvvatdan qoldi.

Dunyoda bu odamning ahmoqligidan kattaroq ahmoqlik bormi? Quvvati borida zaif narsaga qarshi turmadi. O’zini doimo kuchli, u narsani esa zaifligicha qoladi, degan gumonda bo‘ldi. Oqibat, o‘ylaganining aksi bo‘lib chikdi, zaif kuchga kirib, uni mag‘lub etdi.

Alloh taoloning kechirishiga muntazir bo‘lib qolgan kishining misoli, barcha mol-dunyosini infoq qilib, o‘zi va oilasini qashshoqlik girdobiga tashlagan, agar biror xarobadan xazina topsa, shu bilan Alloh ularni rizqlantirishlik kutyotgan odamga o‘xshaydi. Demak, xarobadan xazina topish imkoni qanchalik bo‘lsa, avfga suyanib qolgan kishining kechirilish imkoni hm shunchalikdir. Bamisoli, tunda shaharni qaroqchilar bosishini kutib, butun boyligini hovli sahnida qoldirgan odam kabi bo‘lgan bir noma’lum kishiga ishonyapsiz? Oxirat kuniga, yaxshi amallarga savob, yomon amallarga jazo berilishiga ishongan odamnigina oqil deyish mumkin. Agar siz yolg’onchiga chiqargan payg‘ambarlar haqgo‘y bo‘lib chiqsa, siz mana shu o‘tkinchi, kir dunyoning shahvatlaridan boshqa narsani yo‘qotmaysiz".

Bunday fikrlash, agar fikrlovchi oqil bo‘lsa, shubhalarni ketkazishga kifoya. Negaki, abadiyatga nisbatan umr hech narsa. Agar dunyo donga to‘ldirilsa, bir qush millyon yilda bir dona yesa, vaqti kelib, bu donlar yo‘qoladi, lekin abadiyatdan hech narsa kamaymaydi.

Shunday ekan, nega oqil kishi abadiy saodat uchun shahvatdan nari borsa, yuz yil tiyilmasin! Shuning uchun Abu Alo Ahmad ibn Sulaymon Tanuhiy Maarri deydi:

Alloh rozi bo‘lsin, Hazrati Ali bu masalaning mohiyatini fahmlashdan aqli ojizlik qilib, shubhaga borgan bir kishiga dedi: "Agar sening aytganing rost bo‘lsa, hammamiz xalos bo‘lamiz. Agar aksi bo‘lsa, men xalos bo‘laman, sen halok bo‘lasan!"

Oqil kishi barcha holatda xavfsiz yo‘lni tanlaydi.

Agar: "Bu xususda fikrlashni tark etgan, bu ish ularga og‘ir kelgan qalb egalarining axvoli qandoq bo‘ladi? Bu qalb egalarini, ayniqsa, shariatning asliga va uning tafsilotlariga iymon keltirgan kishilarni mana shunday fikrlashga qaytarish uchun iima qilish kerak?" deb so‘rasang, aytay.

Bilgilki, insonni bunday xatodan ikki narsa to‘sadi:

Birinchisi, foydali fikr. Bu oxirat azobi, uniig shiddati va dahshatlari, abadiy ne’matdan mahrum bo‘lgan osiylarning hasratlari haqidagi fikrdir. Qalb undan qochadi. Qalb o‘yin-kulgu va huzur-halovatni yanada ziyoda qilish uchun dunyo ishlari xususida fikrlashdan lazzat oladi.

Ikkinchisi, tafakkurning dunyo lazzatlari va shahvatlarga bo‘ysunishdan to‘suvchi mashg‘ulot ekanidir. Inson borki, har bir holatida, har olgan nafasida shahvatga qullik qiladi. Aql ham shahvat izmida. Aql hiyla tadbiri bilan band, har xil hiyla bilan shahvatni yuzaga chiqarib lazzat oladi. Fikr esa uni bundan man’ etadi.

Bu ikkala fikrdan to‘suvchi illatlarning muolajasi qanday bo‘ladi? Avvalombor, qalbga o‘lim va undan keyingi narsalar haqida fikrlashdan to‘sish nodonlik ekanini anglatmoq lozim. U o‘lim xavfini arzimas sanayapti-yu, lekin uni xotirlashdan qo‘rqyapti. O’lim va undan keyingi holatlar tasavvuriga dosh berolmayapti-yu, qanday qilib o‘lim kelganida, uning shafqatsizliklariga chidasin?