MUNDARIJA

Tavba kitobi
Tavba sabog'i
So'zboshi o'rnida
Birinchi bob.
Tavbaning mohiyati haqida
Tavba nima?
Tavbaning vojibligi va fazilati
Tavbaga shoshilish vojib
Tavbaning har qanday sharoitda hech bir istisnosiz vojibligi
Shartlar to'liq bo'lganida tavbaning shubhasiz maqbulligi
Ikkinchi bob.
Kichik va katta gunohlardan tavba qilish
Gunohlarning qismlarga bo'linishi va bandalik sifatlari
Oxiratdagi darajalarning dunyoda qilingan yaxshilik va yomonliklarga ko'ra taqsimlanishi
Kichik gunohni katta gunohga aylantiruvchi sabablar
Uchinchi bob.
Tavbaning mukammal bo‘lish shartlari va uning umr oxirigacha davom etishi
Tavbaning davomiyligiga ko'ra bandalarning toifalarga bo'linishi
Tavba qiluvchi nimalarga shoshilmog‘i lozim?
To'rtinchi bob.
Tavbaning shifobaxshligi va gunohdan tiyilmaslik dardining muolaja yo’li
Lug'at
Manbalar

Ushbu kitob ulug’ imom, "œHujjatul-Islom" Muhammad ibn Muhammad ibn Ahmad Abu Homid At-Tusiy Al-G’azzoliyning Bayrutda nashr qilingan IV jildlik "œIhyou ulumid-din" ("œDin ilmlarini jonlantirish") asaridan tanlandi.

Kitobda tavba amali bilan bog’liq barcha holat-xususiyatlar Qur’on, hadis va solih salaflarimizning so'zlari asosida batafsil yoritilgan.

"œTavba kitobi"dan Islom tarixi, iymon asoslari va taqvo masalalariga qiziqqan keng kitobxonlar ommasi foydalanishlari mumkin. 

Jamiki maxluqoti ichra insonni mukarram etib yaratgan, insonlar ichida bizni musulmonlar jumlasidan qilgan Alloh taologa hamdlar bo‘lsin!

Insonni jaholatdan ma’rifatg‘a. zulmdan adolatga, halokatdan iajotga boshlagan hidoyat elchisi Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga durud va salovotlar aytamiz.

"Odam farzandlarining barchasi ko‘p xato qilguvchidir. Xato qilguvchilarning yaxshisi tavba qiluvchilaridir",- deb marhamat qiladi so‘zlaguvchilarining eng rostgo‘yi Rasululloh sallAllohu alayhi vasallam.

Demak, xato qilish, adashish bandaga xos tabiat. Undan qochib qutilishning iloji yo‘q.

Mavlono Jaloliddin Rumiy aytganlaridek:

Darhaqiqat, banda borki, gunohdan holi emas, muhimi, sodir etilgan xatoni tan olish, uni o‘z vaqtida tuzatish. Bu ish esa, faqat tavba bilangina amalga oshadi. Zero, Qur’oni Karimda zikr etilgan mavzularning barchasi jiddiy e’tiborga molik mavzulardir. "Tavba" aynan shunday markaziy mavzulardan biri desak, yanglishmaymiz.

Binobarin, Alloh Rasulining biz ummatlarga ko‘rsatgan yo‘li ham tavba yo‘lidir. Hidoyat tavba yo‘lidan bosh-lanadi. Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning sa-hobalari ham, ulardan so‘nggilar va ulardan so’nggilar ham shu yo‘ldan yurdilar. Agar tarixga nazar solsangiz, ulamo ummatning butun hayoti tavba sabog‘idan iborat.

Hujjatul islom Abu Homid G’azzoliyning "Ihyou ulum-id-din" asaridan olingan ushbu kitob ham tom ma’noda tavba sabog‘idan dars beruvchi qo‘llanmadir. Bu qo‘llanma bizni tavba jarayoniga olib kiradi, shu jarayon ichida biz tavba neligini, tavbasiz yashash mumkin emasligini, anglaymiz, nihoyat, tavba qilishni o‘rganamiz.

G’azzoliyni tushunish, uning asarlarini boshqa tilga tarjima qilish oson emas. Tabiiyki, tarjimon bu mushkullikni qaysidir darajada anglagan va ishga mas’uliyat bilan yondashgan. Kitob uchun tuzilgan lug‘at ham ishning muvaffaqiyati, qolaversa, kelajakda qilinadigan ishlarga namuna bo‘larlik tajribadir.

Aziz kitobxon! So‘zimning so‘ngida barchamizga tegishli bir savol bermoqchiman: "Ustozlar tavba sabog‘idan dars berishga shay, tayyormisiz?!"

Mana Imom G’azzoliy shogirdlariga qanday nasihat qiladi: "Ey ilm tolibi! Doimo Alloh yodi bilan bo‘l. Agar Alloh yodi bilan bo‘lmasang, nafsing‘ ilgidasan. Yoxud sen muhim sanayotgan fahming, ilming, yoding, tobe bo‘layotgan imommng, har narsadan ustun qo‘yayotgan sog‘liging yoki shunga o‘xshash boshqa narsalar seni boshqarajak. Agar amaling Alloh uchun bo‘lmasa, ilming ham Allohdan o‘zgasi uchundir...

Ma’nolar iboralardan qamrovliroq, qalblar ta’lif qilingan kitoblardan kengroqdir. Ilm izohga muhtoj. Qalb nazarini eng chekka nuqtalarga qarat. Shunda maqsad eshigi ochiladi. Uni darhol "to‘g‘ri" deyishdan saqlan. "Noto‘g‘ri" deb hukm chiqarishga ham shoshilma. Nazaring yaxshilangani sayin, chigallaring yechiladi, ma’nolar oydinlashadi. Kimda yaxshilik va yomonlikni omuxta ko‘rsang, yaxshiligini yoyib, yomonligining uzrli tomonlarini qidir. Ishi faqat iflos joylarga qo‘nish bo‘lgan pashshadek bo‘lma. Birovni xatoda, jaholatda ayblashga oshiqma. Balki buning hikmati keyinroq ochilar, balki hozir sen uni sezmayotgandirsan..."

Har bir ishda o‘zining borligi va birligini namoyon etib qalblarga nurli yo‘l solgan Zot — Alloh taologa beadad hamdu sanolar bo‘lsin. Yaratgan egamning diydoriga faqat salim qalb bilan yetish mumkinligini bashorat etgan va bu yo‘lda insoniyatga namuna bo‘lgan habib Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga, uning ahli baytlari va ashobiga salavotu salomlar bo‘lsin.

Hofiz al-imomul-faqih Abu Fazl Iroqiy «Ihyou ulumid-din» («Din ilmlarini jonlashtirpsh») kitobiga qilgan «taxrij»i (ma’lum bir asarda keltirilgan hadislarning roviysi va san’at yo‘llarini aniqlab, yuzaga chiqarish)ning muqaddimasida deydi: «Ihyou ulumid-din» halol va qaromni tanitadigan ulug‘ kitoblardan biridir. Unda jamlangan hukmlar qalblarga yo‘naltirilgan. Kitob yolg‘iz furu’ (asosiy masaladan kelshb chiquvchi ikkinchi darajali masalalar) va masoyil (dalillar orqali hal kilinadigan muayyan bir mavzudagi ishlar) bilan cheklanib qolmagan. Shu bilan birga, sohilga qaytish imkonsiz bo‘ladigan darajada tubsizlikka ham sho‘ng‘ib ketilmagan. Balki unda zohir va botin ilmi qorishib, ma’nolar eng go‘zal o‘rinlarda mavjlanadi va aniq, tiniq, nafis lafzlar ichra oqadi. Bu oqimning sifati mo‘tadillikdir».

Shayx Abdulloh Idrus shunday deydi: «Barcha sirlar kaliti Kitob va sunnatga ergashishdadir. Kitob va sunnatga ergashish shariatga ergashish, shariat esa «zamon ajoyibati» deb nomlangan «Ihyou ulumid-din» kitobida sharhlangan».

«Agar barcha ilmlar yo‘qolsa, ularni «Ihyo» dan chiqarib olardim», deydi Shayx Abu Muhammad al-Kozruniy.

Darhaqiqat, «hujjatul islom» nomi bilan olamga tanilgan Abu Homid G’azzoliy hazratlarining asarlari, xususan, «Ihyou ulumid-din» kitobining ta’rifida aytilgan so‘zlar ko‘p. Lekin bizning nazarimizda, eng yaxsh, balki eng samimiy ta’rif — har bir o‘quvchining kitob bilan tanishganidan so‘nggi ilk taassuroti va vaqt o‘tib, ta’sirlar sovigandan keyin tug‘ilgan xulosalari.

«Ihyou ulumid-din» kitobi «Ibodatlar», «Odatlar». «Muhlikyt» (halokatga olib boruvchi ofatlar) va «Munjiyot» (najotga eltuvchi amallar) deb nomlangan to‘rtta katta qisiga bo‘lingan. Bu to‘rtta qismning har biri muhim mavzularga bag‘ishlangan o‘nta kitobni o‘z ichiga oladi.

«Tavba» «Munjiyot» qismining birinchi kitobi bo‘lib, unda tavbaning mohiyati, uning vojibligi va fazilatlari, kichik va katta gunohlar, tavbaning mukammallik shartlari, tavbasiz qalb dardshshng muolaja yo‘llari kabi bir qancha mavzular zohir va botin jihatidan tadqiq etipgan. Tadqiq yo‘li, aksar holda, butunni qismlarga ajratish, har bir qismning mohiyatiga nazar solib, unga aniq ta’rif beradi, aniqlikka ega bo‘lgan bu qismlarning butunga nisbatan va o‘zaro bog‘liqlik darajalarini belgilash orqali kechgan.

«Tavba kitobi»ning yana bir xususiyati, ayrim so‘zlar lug‘aviy ma’nosidan tashqari matn doirasida qo‘shimcha ma’nolarda ham qo‘llangan.

Amallarning ko‘z ilg‘amas jihatlariga fahm nazarini qaratgan G’azzoliy hazratlari ma’noni majozlar bilan tahqiq etadi, anglanishi mushkil, ammo muhim ma’naviy hodisalarni majoziy muqoyasa bilan jonli hayotga ko‘chiradi. Ta’bir joyiz bo‘lsa, bu ko‘chishni zaiflikdan kuchlilikka, uyqudan uyg‘oqlikka, o‘limdan tiriklikka o‘tish, deb izohlash mumkin. Majoz tilining ahamiyatini G’azzoliy shunday ta’riflaydi: «Oxiratga nisbatan uyqu hisoblangan bu dunyoda payg‘ambarlar odamlarga yuzlanib, asl ma’nolarni zarbulmasallar vositasida ularga yetkazdilar. Keltirilgan misollar Alloh taoloning hikmati va bandasiga lugfi sifatida fahmlarda jonlanadi, bandaning idroki ojizalik qiladigan o‘rinlarda yordamga kelib, ilg‘ash va anglashni osonlashtiradi».

Shu tariqa mutoala davomida mavzular osha ba’zan «falsafiy», ba’zan majoziy so‘qmoqlardan yurib, manzilga yaqinlashasiz. Ammo. endi marraga yetay deb turganingizda «ustoz» kutilmaganda «shogirdi» nomidan o‘rtaga savol tashlab, o‘zi hal qilgan masalaga e’tiroz bildiradi. Ba’zan bu savol-javoblar keskin tus oladi. Lekin «ustoz»ning javoblari shu darajada qamrovli bo‘ladiki, bu javoblardan so‘ng masala yanada oydinlashganini, yo‘l oldingidan ham ravonlashganini his qilasiz.

Xo‘sh, uslubdagi mana shu o‘ziga xosliklar, fazilatlar tarjimada qay darajada aks etgan? Umuman olganda, tarjima asliyatga muvofiqmi? O’zaro farqlar nimalardan iborat?

Avvalo, shuni aytish lozimki, tarjima hech qachon asliyat bo‘lolmaydi, bu tan olingan haqiqat. Tarjima jarayonida asosiy e’tiborni ma’noga qaratdik. Chunki, majozlar tili bilan gapirilgan matnda maqsadni ilg‘ash birlamchi vazifadir. Buni unutishning iloji yo‘q.

Odatda har qanday ishning avvali qiyin kechadi. Tarjimada ham bu holni kuzatish mumkin. Zukko kitobxon buni tez ilgaydi. To matn ruhiga kirib, so‘zlarga yuklangan qo‘shimcha ma’nolar ochilguncha, maqsad oydinlashib, mazmun va shakl uyg‘unligi his qilinguncha, bu hol davom etadi.

Arab tili tabiatidagi «siqiqlik», takrorlarning odatiyligi ayrim jumlalarni kengaytirib, ba’zan esa takrorlardan qochib, jumlalarni qisqartirib tarjima qilishga sabab bo‘ldi.

Asliyat ruhini saqlash uchun tilimizning boy imkoniyatlaridan foydalandik. Tushunilishi qiyinroq ayrim so‘z va iboralar ba’zan matn ichida, ba’zan qavs bilan ajratilib, ba’zan sahifa ostida izohlandi, ayrim tushunchalar arabcha muqobili bilan berildi. Shuningdek, «Kur’oni karim oyatlari va hadislarni arab tilidan boshqa tillarga tarjima yoki sharh qilishda arabcha matn albatta birga bo‘lishi kerak», degan talabga amal qilindi. Har bir hadisning sanadi hadis tarjimasidan so‘ng keltirildi.

Taxrijda sanadi aniqlanmagan hadislarni sahifa ostida «sanadi noma’lum» deb ko‘rsatildi. Hajman katta hadislarni, imkoniyatdan kelib chiqib, faqat tarjimasini berish bilan cheklandik. Muhim sanalgan so‘zlar va «shogird» savollari kursiv bilan ajratildi. Kitob oxirida mavjud izohlarni to‘ldirish va yangi izohlar uchun lug‘at tuzildi.

Haqli ravishda shunday savol tug‘ilishi mumkin: "Tarjima uchun nega aynan "Tavba kitobi" tanlandi?"

Buning sabablari ko‘p. Keling, eng muhimini aytib qo‘ya qolaylik. Negaki, boshqa barcha sabablar, aslida, biz muhim sanayotgan o‘sha asosiy sababga tobedir.