Alloh taolo sog‘lom qo‘lni va shirin taomlarni yaratdi. Oshqozonda taom uchun istakni, qalbda taomning istakni qondirishi haqida xabar beruvchi ilmni yaratdi. Shu bilan birga, "taomda zarar bo‘lishi mumkinmi, uni tanovul etishga monelik qiladigan sabab yo‘qmi?" degan kabi ziddiyatli o‘y-fikrlarni ham yaratdi. Yana o‘sha taomni tanovul qilishga mone’ bo‘ladigan sababning yo‘qligini bildiradigan ilmni ham yaratdi. Bu sabablar jamlanganidan so‘ng iroda "taomni tanovul qilish mumkin", degan to‘xtamga keladi.

Har xil o‘y-fikrlarning taraddudidan keyin, taom uchun xohish voqe bo‘lganidan so‘ng yuzaga chiqqan irodaning to‘xtami ixtiyor deb nomlandi, Ixtiyor hosil bo‘lishi uchun uning hamma sabablari oxirigacha yuzaga chiqishi lozim.

Alloh taolo tarafidan yaratilgan iroda qachon jazm hosil qilsa, o‘shanda sog‘lom qo‘l qiyinchiliksiz taomga cho‘ziladi. Iroda va qudrat mukammal bo‘lganidan so‘ng, biron ishning yuzaga chiqishi zaruratga aylanadi, harakat hosil bo‘ladi. Qudrat va irodaning jazmi hosil bo‘lgach, harakatni Alloh yaratadi. Qudrat va irodaning jazmi ham Alloh tarafidan yaratilgandir. Irodaning jazmi haqiqiy istak va to‘siqlarning yo‘qligini anglashdan so‘ng hosil bo‘ladi. Bu istak va anglash ham Alloh tomonidan yaratilgan. Lekin bu yaratilmishlar Alloh taoloning qonuniga ko‘ra joriy tartib asosida, ba’zisi ba’zisining natijasi o‘laroq namoyon bo‘ladi:


""¦Siz hargiz Allohning sunnati-qonunining o‘zgargainini ko‘rmassiz"¦" (Fotir surasi, 43).

Alloh taolo qo‘lga qudratni, hayotni, qat’iy irodani bermagunicha, tartibli bir yozuvni yozish uchun qo‘lning harakatini yaratmaydi, istak va nafsdagi maylni yaratmagunicha, qat’iy irodani xalq etmaydi. Shuningdek, maylning hozir yoki kelajakda nafsga muvofiq ekanini bilish ( عِلْمٌ بِأَنَّهُ مُوَافِقٌ لِلنَّفْسِ ) tuyg‘usi yaratilmagunicha bu mayl to‘la yuzaga chiqmaydi. Albatta, bu bilish tuyg‘usining yaratilishi ham harakat, iroda va ilm kabi boshqa sabablarga bog‘liq.

Ilm va tabiiy mayldan so‘ng qat’iy iroda yuzaga chiqadi. Qudrat va iroda izidan esa harakat ergashib keladi. Bandaning barcha fe’lida mana shu tartib mavjud. Bularning hammasi Alloh taolo tarafidan biri boshqasini taqozo etuvchi qilib yaratilgan. Shuning uchun ham bu fe’llarning biri oldin, boshqasi keyin yuzaga chiqishi vojib. Xuddi ilmdan keyin iroda, hayotdan keyin ilm, jismdan keyin hayot yaratilgani kabi. Shunga ko‘ra, "jismdan hayot tug‘iladi" emas, balki jismning yaratilishi hayotning paydo bo‘lishi uchun shart, "hayotdan ilm tug‘iladi", emas, balki hayotning yaratilishi ilm yaratilishi uchun bir shartdir, desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Hayot mavjud bo‘lsagina, ilmni qabul qilish uchun joy hozirlangan hisoblanadi. Demak, "iroda ilmdan paydo bo‘ldi" emas, balki ilmning yaratilishi irodaning jazmi uchun shart, deyish maqsadga muvofiqdir. Irodani hayot va ilm sohibi bo‘lgan jismgina qabul qiladi...

Xullas, tavba o‘zining ilm, nadomat va tark (gunohni tark qilish) kabi barcha qismlari bilan vojibdir.

Gunohdan so‘ng darhol tavba qilish vojibdir. Chunkp gunohning haloqatli ekanini anglash iymon taqozosidir. Tavbani kechiktmrish mumkin emasligini anglagan kishi darhol amalga o‘tadi, o‘zini yomon fe’llardan tiya boshlaydi. Bu ma’rlfat (ya’ni zudlik bilan tavba qilishning vojibligini anglash) amalga bog‘lanmagan mukoshafa ilmlari jumlasidan emas, balki muomala ilmidandir.(Mukofasha va muomala ilmi haqida yaqinda (2003 yil) "Monarouniahr" nashtriyoti tomonidan chop etilgan "Ilm kitobi"ning "Farzi kifoya ilmlar bayoni" bo‘limida batafsil ma’lumot berilgan.)

Har bir ilm amal qilish uchun o‘rganiladi. Modomiki, ilm amalga sabab bo‘lmas ekan, uning mas’uliyatini to‘la his qilish mushkul. Gunohlarning zararini bilish, anglab yetish ilmdir. Mana shunday ilm gunohlarni tark qilishga sabab bo‘ladi. Undan ko‘zlangan maqsad ham aslida ana shu.

Kimki gunohlarni tark etmas ekan, iymonidan bir juz’ni yo‘qotgan hisoblanadi. Payg‘ambarimizning ushbu so‘zlariga diqqat qiling:

"Zinokor zino qilayotganida mo‘min emas" (Muttafaqun alayh).

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bu so‘zlari bilan Allohning borligini, birligini, sifatlari, kitoblari, payg‘ambarlarini tanish kabm mukoshafa ilmlaridan kelib chiquvchi iymonning yo‘qligini nazarda tutmayaptilar. Chunki zino va ma’siyat iymonni yo‘qqa chiqarolmaydi. Balki hadisdan ko‘zlangan maqsad zinoning Allohdan uzoqlashtiruvchi, Allohning nafratiga duchor etuvchi gunoh ekaniga zinokorda iymo-nishonch yo‘qligini ko‘rsatishdir.

Misol uchun tabib: "Bu zahar, uni ichma", - dedi. Shu ogohlantirishdan keyin ham kimdir uni ichdi. Endi bu odam haqida shunday deyish mumkin: "Bu kishi zaharni iste’mol qilayotgan paytda mo‘min emas edi". (Ya’ni zaharning o‘ldiruvchi xususiyatiga ishonuvchi emas edi.) Bu gap tabibning borligiga, uning tabib ekaniga iymon keltirmadi, uni tasdiqlamadi, degan ma’noni bildirmaydi. Balki, bunda tabibning "zahar halokatlidir", degan so‘zini kimningdir tasdiqlamagani nazarda tutilyapti. Negaki, zaharning halokatli ekanini bilgan odam uni aslo og‘ziga olmaydi.

Zarurat tufayli gunoh qilgan kishining iymoni noqisdir. Iymon bir butun emas, u yetmishdan ortiq juz’dan iborat. Bu juz’larning eng oliy darajasi "La ilaha illalloh" deb guvohlik berish bo‘lsa, eng quyi darajasi aziyat yetkazuvchi narsanm yo‘ldan chetga olib' tashlamoqdir.

Bu holatga shunday qiyos keltiriladi. Inson yaxlit bir vujud emas, balki yetmishdan ortiq a’zodan iborat. Ularning eng yuksagi qalb va ruh bo‘lsa, eng quyisi ozor yetkazuvchi narsani yo‘q qilish. Masalan, mo‘ylovni qisqartirish, tirnoqni olish, kirlardan tozalanish va hokazo. Agar inson shu ishlarni qilmasa, panja va tuyoqlaridagi uzun tirnoqlari tezagi bilan bulg‘angan kir va iflos hayvonlarga o‘xshab qoladi.

Iymon ham inson kabidir. Tavhid shahodatining yo‘qolishi ruhning yo‘qolishi kabidir. Nimadir yo‘qolar ekan, nimadir uning o‘rnini egallaydi. Tavhid shahodatining yo‘qolishi esa to‘la botillikni vujudga keltiradi.

Shuningdek, faqat tavhid va risolat (La ilaha illalloh, Muhammadur rasululloh) shahodati bilan cheklangan inson ham oyoq-qo‘li kesilgan, ko‘zlari o‘yilgan, zohiru botin a’zolarini yo‘qotgan kimsaga o‘xshaydi. Unda ruh ne qilsin?!

Uning holati xuddi o‘limi yaqinlashayotgan kishining ahvolini eslatadi: bir paytlar a’zolarga quvvat bo‘lib, ularni doimo olg‘a boshlagan ruh endi yakkalanib, zo‘rg‘a sudralib, a’zolardan ortda qolyapti, ulardan ayrilyapti.

Kimdaki iymon bo‘lib, amal bo‘lmasa, o‘tkinchi shamollar uni qulatishi tayin. Toki iymon daraxti shakshubhadan holi bo‘lgan mo‘min qalbga ildiz otib, novdayu shoxlarini amal ichra yoymas ekan, bu daraxt o‘lim farishtasi kelgan paytda esuvchi dahshatli shamollarga dosh berolmaydi. Qanday yomon xotima! Lekin kunlariyu tunlari, soatlariyu daqiqalari Allohga toat bilan sug‘orilgan iymonning xotimasi naqadar go‘zal! U har qanday holatda mustahkam va sobitdir!

Bir osiy Allohning toatida bo‘lgan mute’ kishiga: "Men ham senga o‘xshagan mo‘minman", - dedi.

Uning bu gapi qovoqning sanobar daraxtiga aytgan so‘zlarini eslatadi:

— Men ham daraxtman, sen ham daraxtsan. Sanobar daraxti unga shunday javob qildi:

- Ildiz neligidan g‘ofilsan. Hali kuz shamoli essin, zaif ildizlaring yerdan uziladi, barglaring to‘kilib, o‘zingni qanday aldaganing ochilib qoladi:

(She’rlarni Fozil Zohid o‘zbekchalashtirgan)

Bu savolning javobi oxirgi nafaslarda ayon bo‘ladi.

Jonchiqar holatning dahshatlarini eslaganda, Allohni tanigan kishilarning qalbi qo‘rqinchdan yorilay deydi. Zero, oxirgi nafasda sobit bo‘lish kamdankam insonlarga nasmb etadi.

Osiy kishi gunohlari tufayli do‘zaxda abadiy qolishdan qo‘rqmaydi. Chunki u tanijoni sog‘lom bo‘lgani uchun o‘limni eslamamdi. Zararli, hohish-istaklarga mukkasidan ketadi. Sog‘lom odam betob bo‘lib qolishdan qo‘rqadi. Betob bo‘lgach, o‘limdan qo‘rqadi, deyishadi. Osim kishi ham jon halqumga kelgach, so‘nggi nafasning dahshatidan qo‘rquvga tushadi, o‘sha dahshatni boshidan kechiradi. Ana endi do‘zaxda abadiy yonish unga vojib bo‘ladi. (Alloh asrasin)

Zararli oziqlar badanga qanday ta’sir etsa, gunohlar ham iymonga shunday ta’sir qiladi. Doimiy ravishda ichkarida to‘planib qolayotgan zararli oziklar kishi sezmagan holda uning mizojini o‘zgartiradi, hatto uni buzishgacha olib boradi. Natijada kishi daf’atan dardga chalinadi, daf’atan o‘ladi.

Gunohlarning iymonga ta’siri ham shu yo‘sinda boshlanib, shu yo‘sinda yakun topadi. Demak, bu o‘tkinchi dunyoda o‘limdan qo‘rquvchi kishiga darhol va har qanday holatda zararli oziklardan tiyilmoq vojib. Abadiy halokatdan qo‘rquvchi kishiga esa gunohlardan tiyilishning vojibligi yana bir hissa ko‘proqdir.

Dinning zahari — gunoh. Kimki uni sodir etsa, fursat borida bu qilmishidan qaytmog‘i vojib. Bu fursat umrdir. Fursat boy berilsa, umr zoe’ bo‘ladi. Gunoh zaharidan, umrning zoe’ bo‘lishidanda xavflirog‘i va alamlirog‘i muqim ne’mat va bugok mulkka to‘la boqiy oxiratni boy berish, so‘ngra jahannam olovida yonish, doimiy azobga giriftor bo‘lishdir. Bu dunyodagi umrlarning bir qanchasini jamlaganda ham oxiratdagi azob muddatining mingdan biricha bo‘lolmaydi. Negaki, u azobning muddati cheksiz, tuganmas.

Bas, gunohlar zahari iymon ruhini zaharlamasidan avval tavbaga shoshilmoq zarur. Aks holda ish tabiblarga, ularning ixtiyoriga o‘tadi. Bundan so‘ng himoya naf bermaydi, nasihatgo‘ylarning nasihati najot bo‘lolmaydi, voizlarning va’zi befoyda. Endi uning halokatga mahkumlar jumlasidan ekaniga shubha qolmaydi va Alloh taoloning ushbu so‘zidagi umumiy hukm unga ham tegshli bo‘ladi:


"Darhaqiqat, Biz ularning bo‘yinlariga to iyaklarigacha (etadigan) kishanlarni urib qo‘ydik, bas, ular g‘o‘dayib qoldilar (ya’ni ular Haqqa egilmaslar). Va Biz ularning oldilaridan bir to‘siqparda qilib, ularni o‘rab qo‘ydik. Bas, ular ko‘ra olmaslar. (Ey Muhammad), siz ularni ogohlantirdingizmi yoki ogohlantirmadi-ngizmi, ularga barobardir — iymon keltirmaslar" (Yosin surasi, 8-10).

Oldin bayon qilinganidek, iymon yetmishdan ortiq juz’dan iborat. "Zino qilayotgan paytda zinokor mo‘min bo‘lolmaydi". O’sha payt u iymonning shox va novdalariga shikast yetkazadi. Ahvol shu tarzda davom etar ekan, oxirgi nafaslarida u ildiz bo‘lmish iymondan ajraladi.

Daraxt shox va novdalarsiz uzoq yasholmaydi. Shox-novdalar ildizsiz mavjud bo‘lolmaydi. Ildiz va shox-novdalar bitta jihat bilan farqlanadi: shox va novdaning mavjud bo‘lishi va yashashi uchun ildiz bor bo‘lishi shart. Ammo ildizning mavjudligi uchun shox va novdalarning bo‘lishi shart emas. Balki ular ildizning yashashiga muhtojdir.

Qur’oni karimda Alloh taolo shunday buyuradi:


"Barchalaringiz Allohga tavba qilinglar, ey mo‘minlar! Shoyadki najot topsanglar" (Nur surasi, 31)

Bu xitob umumiydir. Aslida basirat nuri ham insonnk shu yo‘l sari boshlaydi. Zero, tavbaning ma’nosi Allohdan uzoqlashtirib, shaytonga yaqinlashtiradigan yo‘ldan qaytmoq ekan, buni oqil insongina tasavvur qiladi. Shahvat va g‘azab g‘arizasi (tabiat ehtiyoji), shuningdek, insonni chalg‘ituvchi shaytoniy vositalardan bo‘lmish boshqa yaramas sifatlar shakllanmagunicha, aql g‘arizasi kamol topmaydi. Shuning uchun aqlning dastlabki alomatlari yetti yoshdan so‘ng ko‘rinadi. Balog‘at yoshida aqlning asosi tugal bo‘ladi, yosh qirqlarga borganida aql to‘lishib, komillik darajasiga yetadi.

Ayon bo‘lsinki, shahvatlar — shaytonning qo‘shinlari, aqllar — farishtalarning qo‘shinlaridir. Agar ular o‘zaro duch kelib qolishsa, oralarida jang bo‘lishi muqarrar. Chunki ular tabiatan birbirlariga zid, birbirlariga toqat qilolmaydi. Ularning olishuvi tun bilan kunning, nur bilan zulmatning olishuvi kabidir. Biri g‘alaba qozonsa, boshqasi chekinishga majbur bo‘ladi.