To‘rttasi tilga tegishli:

— yolg‘on gunohlik berish;

— pokdamon ayolni badnom qilish;

— g‘amus qasam, ya’ni u tufayli botil haqqa, haq botilta aylanadi yoki bir mo‘min-ning moli nohaq tortib olinadi, garchi u mol arzimas misvok bo‘lsa ham. Bu qasam jahannamga tortuvchi bo‘lgani uchun ham "g‘amus" deb nomlandi;

— sehr.

Insonni va boshqa jismlarni asl xilqatidan o‘zgartirib ko‘rsatadigan har bir gap sehrdir.

Katta gunohning uchtasi qoringa tegishli:

— ichkilik ichish va mast bo‘lish;

— zulm bilan yetimning moliga tajovuz qilish;

— sudxo‘rlik ekanini bilgani holda uning foizini yeyish.

Ikkitasi jinsiy a’zoga tegishli:

— zino;

— bachchabozlik.

Ikkitasi qo‘lga tegishli:

— o‘ldirish;

— o‘g‘Irlik

Bittasi oyoqqa tegishli:

— bir musulmonning ikkita kofirdan, o‘n musulmonning yigirmata kofirdan qochmog‘i.

Bittasi butun a’zolarga tegishli:

— ota-onaga oq bo‘lish.

Abu Said Xudriy va boshqa sahobalar (roziyallohu anhum) aytishgan:
"Sizlar qilayotgan amallaringizni ko‘zingiz oldidagi qilcha ham ko‘rmaysizlar. Holbuki, biz Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonida ularni gunohi kabiralardan deb bilardik" (Buxoriy rivoyati).

Olimlardan bir toifasi gunohi kabira haqida shunday deydilar: "Qasddan qilingan har bir gunoh kabiradir. Alloh qaytargan har bir narsa kabiradir".

"O’g‘irlik gunohi kabirami, yo‘qmi?" degan savolga "kabira" so‘zining ma’nosini fahmlamaguncha to‘g‘ri javob berib bo‘lmaydi. Bu gap "o‘g‘irlik harommi yo harom emas?" degan kishining so‘ziga o‘xshaydi. Buning uchun, avvalo, haromning ma’nosini anglash zarur. Keyin o‘g‘irlik fe’lida haromning ishtiroki bormi yo yo‘qligi aniqlanadi. Gunohi kabira lafz jihatidan mubham. Ya’ni na lug‘atda, na shariatda uning qat’iy chegarasi bor. Negaki, "katta" va "kichik" tushunchasi nisbiydir. Gunohning katta deb hisoblanishi undan quyiroqda kichik gunoh turgani uchun, gunohning kichik deb hisoblanishi undan balandroqda katta gunoh turgani uchundir. Begona ayolga qarashga nisbatan begona ayol bilan bir to‘shakda yotish og‘ir gunohdir. Lekin bir to‘shakda yotish u bilan zino qilishdan yengilroq gunohdir. Musulmonning qo‘lini kesish uni kaltaklashga nisbatan og‘ir gunoh, ammo uni o‘ldirishga nisbatan yengil gunohdir.

Inson o‘zi sodir etgan qandaydir yomon fe’li uchun jahannam bilan qo‘rqitilsa, do‘zaxiylikka sabab bo‘luvchi bu amalni kabira deb atash mumkin. Biz bu o‘rinda jahannamning olovi bilan azoblanishning ulug‘ligini nazarda tutyapmiz. Shuningdek, bu dunyoda og‘ir jazoni vojib qiladigan amalni ham gunohi kabira deyish joiz. Alloh taolo Dur’onda qaysi amallardan qaytargan bo‘lsa, ularni ham gunohi kabira deb atash mumkin. Qur’oni karimda maxsus zikr etilishining o‘zi bu ishning kattaligiga dalolat qiladi. Keyin bu ishning ulug, katta bo‘lishi, shaksiz nimagadir nisbatan olinadi. Chunki, Qur’on kalomlari darajada ham farqlanadi.

Umuman olganda, gunohi kabiraga berilgan bu ta’riflarning zarari yo‘q. Sahobalar tarafidan naql qilingan ta’riflar ham mazkur ehtimollardan uzoq emas. Muhimi,


"Agar sizlar man’ etilgan gunohlarning kattalaridan saqlaneanglar, qilgan kichik gunohlaringizni o‘chirurmiz" (Niso surasi, 31), oyatining ma’nosini anglamoqdir.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam deydilar:

"Namozlar ular orasida sodir etilgan gunohlarga kafforatdir. Kabiralar bundan mustasno".

Mana shuning o‘zi gunohlar katta va kichikka bo‘linishi isbotidir. Shariat nazarida gunohlar uch qisiga bo‘linadi:

— kabiraligi shariatda ma’lum gunohlar;

— sag‘iralar jumlasida sanalgan gunohlar;

— kabira yo sag‘iraligi ishtibohli bo‘lgan, hukmi noma’lum gunohlar.

Demak, gunohlarning qat’iy chegarasini yoki ularning sonini bilishga intilish mumkin bo‘lmagan narsani xohlashdir. Chunki, buning uchun Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning: "Men o‘nta yoki beshta gunohi kabirani iroda qildim", deb aytganlari va ularni ajratib ko‘rsatganlari ashitilgan bo‘lishi kerak. Lekin Payg‘ambar alayhissalom bunday demaganlar. Balki, ba’zi lafzlarda "gunohi kabiradan uchtasi", "gunoh kabiradan yettitasi", deb aytganlari vorid bo‘lgan.

Shariat sanog‘ini bildirmagan narsaning sanog‘ini bilish mumkinmi?! Shariatda ba’zi narsalarning aniqligi qasd qilinmaydi. Toki bandalar shu narsaga bo‘lgan e’tmborini kuchaytirsinlar, doimo undan ogoh bo‘lsinlar. Masalan, odamlarning Qadr kechasiga bo‘lgan intilishlari kuchli bo‘lishi uchun "laylatul qadr"ning vaqti aniq qilinmadi.

To‘g‘ri, gunohi kabiralarning jinslari va navlarini anmqlash mumkin. Lekin uning zoti va haddini aniqlashda faqat shubha va taxminlargapsha asoslanamiz. Guttohi kabiralarning eng kattasinm bilamiz, ammo eng kichik, gunohni bilishning iloji yo‘q. Shar’iy dalillar va basirat nuri ila anglaymizki, shariatning butun maqsadi xalqni Alloh taologa yaqinlik hosil qilishga, dmydori saodatini topishga undashdir. Bunga yetishning yagona yo‘li  Alloh taoloni, uning sifatlarini, kitoblarini, payg‘ambarlarini tanishdir. Alloh taoloning ushbu so‘zlari shunga ishoradir:


"Men jin va insni faqat o‘zimga ibodat qilishlari uchungina yaratdim" (Zoriyot surasi, 56).

Ya’ni odamlarni menga banda bo‘lishlari uchun yaratdim: bandaga banda bo‘lish uchun emas.

Bandaga bandalik Allohni Parvardigor deb, nafsini qul deb bilmaslikdan tug‘iladi. Payg‘ambarlar yuborilishidan ko‘zlangan asosiy maqsad ham shu. Lekin bu maqsad faqat dunyo hayotidagina to‘la amalg‘a oshadi. Payg‘ambarlarning ushbu so‘zlaridagi ma’no ham shudir:

"Dunyo oxiratning shudgoridir" (Uqaliy zaif hadislar jumlasida rivoyat qilgan).

Dunyoni asrash ham dinga tobe’ maqsaddir. Chunki dunyo din uchun vositadir. Dunyoda oxirat bilan bog‘langan ikki narsa bor: jonlar va mollar. Alloh taoloning ma’rifati (Allohni tanish) eshigini yopuvchi har qanday narsa gunohi kabiraning eng ka^tasidir. Insonning hayot eshigini yopuvchi narsalar undan keyingi o‘rinda, odamlarning tirikchiligi eshigini yopuvchi narsalar undan keyingi o‘rinda turadi. Mana shu uchta darajadir.

Qalblarning ma’rifatni, bandalarning hayotni, shaxslarning mollarni asrashlari shariatda zaruriydir. Bu uchta ish xususida hech bir din ixtilofga bormaydi. Albatta, Alloh taoloning biror payg‘ambarni xalqning dini va dunyosini isloh qilish uchun jo‘natib, keyin ularni Alloh rasullarini tanishdan to‘sadigai ishlarga yoki kishilarni o‘ldirib, mollarnm halok qilishga buyurishi hech joiz bo‘lmagan ishdir.

Gunohi kabiralarning uchta darajasi bor:

Birinchi daraja — Alloh taoloni va uning rasullarini tanishdan to‘sadigan kufr. Kufrdan o‘tadigan gunohi kabira yo‘q. Chunki Alloh va banda o‘rtasidagi parda jaholatdir. Bandani Allohga yaqinlashtiruvchi vosita esa, ilm va ma’rifat.

Banda ma’rifati miqdorida Allohga yaqinlashadi, jaholati miqdorida Undan uzoqlashadi. Kufr deb nomlangan jaholatning orqasidan "azobdan qutulib qolaman", degan xom-xayol va Allohning rahmatidan noumid bo‘lish darajasi keladi. Bu ham ayni jaholatniig o‘zidir. Kimki Allohni tanisa, Allohning azobidan qutilib kolishini xayoliga ham keltirmaydi, noumid ham bo‘lmaydi.

Bu darajadan keyin keladigan bid’atlar bir-birdan shiddatlidir. Allohning zoti, sifatlari, fe’llari bilan bog‘liq bu bid’atlar o‘zaro farqlanadi.

Ikkinchi daraja  — jon, ya’ni inson hayotidir. Chunki tiriklik sifati bilan Allohni tanish hosil bo‘ladi. Jonga qasd qilish garchi kufrdan kichik gunoh bo‘lsa ham, shaksiz gunohi kabiradir. Negaki, bu bilan ayni maqsad va maqsad vasilasi barham topadi. Dunyo hayotidan ko‘zlangan maqsad oxiratdir. Oxiratga yetishish Allohni tanish orqaligina amalga oshadi.

A’zolarni kesish va umuman insonning halokatiga sabab bo‘luvchi har bir harakat, hatto kaltaklash ham jonga qasd qilishdan keyingi gunohi kabiradir. Zino va bachchavozlik ham shu ikkinchi martabadagi gunohi kabiradir. Agar odamlar mana shunday buzuq asosda yaqinlik qilsalar, nasl qirqiladi, vujud halokat sari yuzlanadi. Zino mavjudlikning asosini yo‘qotolmaydi, lekin nasablarni qorishtirib, vorislik nizomini, hayot intizomini izdan chiqaradi. Zinoga ijozat bo‘lsa, qanday qilib bu nizom buzilmasin!?

Hayvonlarning erkagi va urg‘ochisi bir-biriga xoslanmagani uchun ularning bu ishida intizom bo‘lmaydi. Shuning uchun maqsadi isloh etish bo‘lgan hech bir shariatda zinoga ruxsat berilishini tasavvur ham qilib bo‘lmaydi.

Uchinchi daraja — mol-mulklar. Ular xalqning tirikchilik vositasi bo‘lib, ularni har kim o‘zicha qanday xohlasa, shunday idora qilmog‘i (masalan, bosqinchilik, o‘g‘rilik va hokazo yo‘llar bilan qo‘lga kiritmog‘i) joiz emas. Balki, mollar jonlarning, ya’ni insonlarniig yashashi uchun asralmog‘i lozim. Agar mollar olib qo‘yilsa, ularni qaytarib olish imkoni bor. Ammo mollar keyin tuzatish qiyin bo‘lgan yo‘l bilan qo‘lga kiritilsa, gunohi kabira bo‘lib qoladi.