Tuzatish qiyin bo‘lgan yo‘llar to‘rttadir:

1. Yashirin yo‘l bilan. Bu o‘g‘irlikdir. Ko‘pincha mol egasi o‘g‘irlikdan bexabar qoladi (Agar xabardor bo‘lsa, o‘g‘irlik ro‘y bermasdi). Ug‘ri noma’lum bo‘lganidan keyin molini kimdan talab qilsin.

2. Yetimning molini yeyish. Bu ham yashirin yo‘l bilan amalga otadi.
Yetimning yaqini, yetimning moliga mutasaddi kishi bu ishda sinaladi. Chunki, u yetimning moli ishonib topshirilgan kishidir. Unga yetimdan boshqa da’vogar yo‘q. Lekin yetim yesh bola, da’vo qilishni bilmaydi. Demak, yetimning molini yeyishni ulug‘ gunoh sanash bu o‘rinda vojibdir. Bosqinchilik esa buning xilofidir. Chunki, bosqinchilik yashirin emas, ochiq sodir etiladi. Shuningdek, omonatga xiyonat ham buning xilofi bo‘lib, omonat egasi o‘z molini da’vo qilishga haqlidir.

3. Yolg’on guvohlik bilan o‘zgalarning moliga ega bo‘lish.

4. Soxta qasam bilan omonat yoki omonat bo‘lmagan molni olish.

Bularning barchasida mollar tuzatish imkonsiz bo‘lgan yo‘llar bilan qo‘lga kiritilgan. Ularni aslan harom qilishga shariatda har xillik bo‘lishi joiz emas. Garchi bu to‘rtta yo‘lning ba’zilariga shariat jazo tayinlamagan bo‘lsa ham, ular gunohi kabira sanalishga munosibdir. O’zgalarning moliga bu tariqa ega bo‘lishning oqibati xususida Alloh va Rasulining tahdid — va’idi ko‘p, bu yo‘llarning dunyo manfaatiga salbiy ta’siri katta.

Ribo, ya’ni sudxo‘rlikka kelsak, bu yerda ikkm tomonning roziligi asosida shariat qo‘ygan shartni buzish bilan o‘zganing molini yeyish bor. Bu kabi ishlarda shariatda har xillik bo‘lishi mumkin. Birovning molini o‘sha odamning va shariatning rozilig‘isiz talash gunohi kabira qilinmadi. Ribo esa mol egasining roziligi bilan, ammo shariatning noroziligi bilan hosil bo‘ladi.

Shariat zinoni ulug‘ gunohlardan sanab, undan qaytarar ekan, talash va boshqa yo‘llar bilan bo‘ladigan zulmni, xiyonatni ham ulug‘ gunoh deb bildi. Ammo, xiyonat yo talash yo‘li bilan mayda pulchaqalarni o‘zlashtirishni ham gunohi kabiralar jumlasiga qo‘shish shubhali masaladir. Bu hukm gumonga asoslangan. Gumonning og‘irroq pallasida "bunday ishlar gunohi kabira doirasiga kirmaydi" degan qarash tosh bosyapti. Gunohi kabira shariat ixtilof qilmaydigan jihat bilan xoslanmog‘i lozim. Chunki bu dinda juda muhim masala. Demak, bu aytilganlardan so‘ng, Abu Tolib Makkiy sanagan gunohi kabiralardan quyidagilar qoladi: badnom qilish; mast qiluvchi ichkilik ichish; sehr; jang maydonidan qochish; ota-onaga oq bo‘lish.

Mast qiluvchi ichkilik ichishning gunohi kabira qatorida sanalishiga kelsak, ichkilik aqlni ketkazadi, demak, uni gunohi kabira deyish to‘g‘ri. Shariatning bu xususidagi qattiq tahdidlari va sog‘lom nazar yo‘li shunga dalolat qiladi. Xuddi nafs kabi aql ham insonga bermlgan ne’matdir. Agar aql bo‘lmasa, quruq nafsdan nima foyda?!

Kishi mast qiluvchi ichimlikdan bir tomchi tushgan suvni ichishi gunohi kabira emas, chunki u najasli suvni ichib qo‘ygan bo‘ladi. Qachonki shariat biror gunohga jazo belgilar ekan, bu holat gunohning moddiyligiga dalolat qiladi va u gunoh shariat bo‘yicha gunohi kabira sanaladi. Shariatning barcha sirlaridan voqif bo‘lishga insoniyatning quvvati yetmaydi. Shuning uchun qaysi ishning gunohi kabira ekani ijmo’ bilan sobit bo‘lgan bo‘lsa, bu hukmga ergashish vojib. Agar aksincha bo‘lsa (ya’ni xujjat sobit bo‘lmasa), bu o‘rinda tafakkur qilishga imkon bor.

Badnom qilish nomusni toptashdir. Kishining nomusini toptash kishining moliga xiyonat qilishdek og’iroq martabada turadi. Nomusni toptashning‘ bir necha darajalari bor. Eng kattasi zinoda ayblab, badnom qilishdir. Shariat nazdida bu jiddiy ishdir. O’ylaymizki, sahobalar jazo vojib bo‘lgan har amalni gunohi kabira deb hisoblaganlar.

Shu e’tiborga ko‘ra, badnom qilishdek gunohi kabiraga besh vaqt namoz o‘qish kafforat bo‘lolmaydi.

Sehr xususida to‘xtaladigan bo‘lsak, sehrga kufr aralashgan va insonning o‘limiga va uning xastalanishiga yoki boshqa zararlarga sabab bo‘lishiga ko‘ra, sehrning nechog‘li og‘ir gunohligi belgilanadi.

Jang maydonidan qochish va ota-onaga oq bo‘lish masalasiga kelsak, bu o‘rinda ham qiyosga murojaat qilish lozim. Zero, kishini zinodan bo‘lak har qanday yomonlik bilan haqoratlash, urish, mollarini tortib olish, uyidan, shaharidan haydab chiqarish, vatanidan ko‘chirish bilan zulm qilish yuqorida sanalgan o‘n yettita gunoh qatorida yo‘qligi uchun gunohi kabira hisoblanmas ekan, demak, bu o‘rinda tavaqquf — sukut saqlash joiz ko‘rinadi. Lekin hadislar buning gunohi kabira ekaniga dalolat qiladi.

Xullas, shar’iy hukm bilan besh vaqt namoz kafforat bo‘lolmaydigan gunohni gunohi kabira deb e’tibor qilish to‘g‘riroqdir.

Bundan kelib chiqadiki, gunohlar uch qism:

namozlarning kafforat bo‘lmasligi aniq bo‘lgan gunohlar;

namozlar kafforat bo‘lishi lozim gunohlar,

namozlar kafforat bo‘lish-bo‘lmasligi xususida sukut saqlangan gunohlar.

Yuqorida aytilganlar gunohi kabiraga aniq ta’rif berish mushkul ekanini ko‘rsatuvchi hujjatlardir.

"Hududi noma’lum narsa xususida shariat qanday qilib qat’iy javob bera oladi?" deyishing mumkin.

Bilgilki, dunyoda qaysi narsa biror hukm bilan bog‘lanmagan ekan, unga mubhamlik yo‘l topadi. Chunki bu dunyo sarhisob qilish emas, topshiriqlarni zimmaga olish dunyosidir. Demak, bu dunyoda gunohning kattaligini qat’iy belgilaydigan hukm ham yo‘q. Balki, jazoni vojib qiluvchi barcha gunohlar o‘z ismlari bilan ma’lum (o‘g‘irlik, zino va hokazo). Besh vaqt namoz g‘unohi kabiraga kafforat bo‘lolmaydi. Bu oxiratga taalluqli ishdir. Bu ishga aniqlik emas, mubhamlik munosib. Toki odamlar gunohi kabirani sodir etib qo‘yishdan doimo xavfsirab, hushyor va ziyrak tursinlar.

Shuningdek, katta gunohlardan saqlanish kichik gunohlarga kafforatdir.


"Agar sizlar man’ etilgan gunohlarning kattalaridan saqlansanglar, qilgan kichik gunohlaringizni o‘chirurmiz" (Niso surasi, 31). Lekin buning uchun kishida albatta gunohdan saqlanishga qudrat va iroda bo‘lishi shart. Misoli, bir kishi begona ayol bilan birga bo‘lishga, u bilan jinsiy yaqinlik qilishga imkoni bo‘laturib, qo‘shilishdan nafsini tiygani, faqat qarash yoki silash bilan kifoyalangaii kabi. Chunki, nafsning noshar’iy qo‘shilishdan tiyilishga intilishi qalbni munavvar qiladi. Bu intilishning qalbni yoritishga ta’siri nazarni begonalarga qaratib, zulmatlarda adashish ta’siridan shiddatliroqdir. Katta gunohdan saqlanish kichik gunohlarga kafforat bo‘lishining ma’nosi shudir.

Nafs begona ayoldan tiyilar ekan, agar bunga mijozning sustligi yoki boshqa ojizlik tufayli tug‘ilgan zaruratlar sabab bo‘lsa, yoxud jinsiy yaqinlashuvga qodir bo‘lsayu, boshqa bir muammoning xavfi zinoga monelik qilsa, gunohdan bu tariqa tiyilish aslo kafforatga sabab bo‘lolmaydi.

Kimki xamrni (mast qiluvchi ichimlik) ichishga imkon berilganida ham og‘ziga olmasayu, lekin ko‘nglida uning mste’moliga mayl bo‘lsa, bunday tiyilish kichik gunohlarga, jumladan, kuy-qo‘shiqlarni tinglash kabi xamr ichishdan kichikroq bo‘lgan gunohlarga kafforat bo‘lmaydi.

Bu uxroviy hukmlarning tafsiloti shar’iy hujjat asosidagina oydinlashadi. Vaholanki, aynan shu vaziyatlar uchun qat’iy hujjat vorid bo‘lmagan, balki xilma-xil lafzlar mavjud.

Abu Hurayra roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: "Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: "Namoz namozgacha bo‘lgan gunohlarga kafforatdir. Ramazon ro‘zasi ramazon ro‘zasigacha bo‘lgan gunohlarga kafforatdir. Lekin uchta gunoh bundan mustasno: Allohga shirk keltirish; sunnatni tark kilish; kelishuvni buzish". "Sunnatni tark qilish qanday bo‘ladi?" deb so‘rashganida, "Sunnatni tark qilish jamoatdan ajralishdir. Kelishuvni buzish esa, avval bir kishi bilan ahdlashib, keyin unga qarshi qilich o‘qtalib chiqishdir", - dedilar".

Bunga o‘xshash lafzlarning sanog‘i yo‘q. Ularni bitta doirada jamlash mushkul. Demak, ular doimo mubham bo‘lib qolaveradi.

Sen: "Gunohi kabiradan saqlangan kishininggina guvohligi qabul bo‘ladi. Guvohlikning qabul bo‘lishida kichik gunohlardan saqlanish shart qilinmagan va bu dunyo ishlariga bog’liq hukmlar-ku?!" deb aytishing mumkin. Bilgilki, biz shahodatning rad qilinishini gunohi kabiraga bog‘lamaymiz. Kuy-musiqa asboblarini tinglaydigan, ipak matolarni kiyadigan, tilla uzuk taqadigan, oltin va kumush idishlarda yeb-ichadigan kishining guvohligi qabul qilinmaydi. Holbuki, hech bir imom bu ishlarni gunohi kabira deb hukm etmagan.

Shofe’iy rahmatullohi alayh deydilar: "Agar hanafiy mazhabidagi bir kishi nabiz (mast qiluvchi ichimlik) ichsa, unga jazo tayin etaman. Lekin uning guvohligini qaytarmayman". Demak, Imom Shofe’iyga ko‘ra, qaysi gunoh uchun jazo belgilansa, bu gunohi kabiradir. Lekin jazoning belgilanishi guvohlikni rad etmaydi. Bu qarash yana shunga dalolat qiladiki, guvohlikning rad yoki qabul bo‘lishi gunohning katta kichikligiga bog‘liq emas. Balki, barcha gunohlar adolat mezonining buzilishiga olib keladi.

G’iybat, josuslik. yomon gumon qilish, so‘zlarga yolg‘on qo‘shish, g‘iybatni tinglash, amri ma’ruf va nahyi munkarni tark qilish, shubhali narsalarni yeyish, farzandlari va xizmatkorlarini haqoratlamoq, tanbehda haddan oshib, g‘azabini bosolmasdan ularni kaltaklamoq, zolim sultonlarga hurmat ko‘rsatish, fojirlar bilan do‘stlashmoq, yaqinlari va farzandiga diniy ishlardan ta’lim berishda yalqovlik qilish kabilar bundan mustasno. Bular shunday gunohlarki, guvohlik beruvchi kishi bu gunohlarnlng ozi yo ko‘pidan holi bo‘lishi tasavvurga sig‘maydi.

Bilgilki, bu dunyo mulk va shahodat (ko‘zga ko‘rinuvchi, moddiyat) olammdan, oxirat esa g‘ayb va malakut (ilohiyot) olamidan iborat. Dunyo deganda o‘limdan oldingi, oxirat deganda esa, o‘limdan keyingi holat nazarda tutilyapti. Demak, sening dunyo va oxirating  sening sifat va qolatlaringdir. Bu sifat va holatlarning yaqinrog‘i dunyo, uzoqrog‘i oxirat deb nomlandi.

Biz hozir oxirat dunyosi haqida suhbatlashmoqchimiz. Chunki, ayni paytda mulk olamidan iborat dunyodamiz, shu dunyoda turib gagtaryapmiz.
Shunday esada, maqsadimiz  malakut olami bo‘lmish oxiratni sharhlash. Aslida mulk olamida malakut olamini sharhlash tasavvurga sig‘maydi. Ammo majoziy suratda, zarbulmasal vositasida bu ishni qaysidir darajada eplash mumkin. Alloh taolo aytadi:


"Ushbu masallarni Biz odamlar (ibrat olsinlar) uchun ayturmiz. (Lekin) ularni faqat ilm egalarigina anglay olurlar" (Ankabut surasi, 43).

Chunki, mulk olami malakut olamiga nisbatan uyqudir. Shuning uchun Rasululloh sollalohu alayhi va sallam:

"Insonlar uyqudadirlar, o‘lgach uyg‘onurlar", deganlar. (Bu hadisning sanadi Rasulullohgacha bormagan. Ali ibn Abu Tolibga nisbat berilgan.)

O’ngda ro‘y berishi mumkin ayrim hodisalar tushda ayon bo‘lishini tajribalar orqali bilamiz. Shuningdek, uxroviy uyg‘oqlikda ro‘y beradigan hodisalar dunyoviy uyquda namoyon bo‘lmasa ham, majozan masallarda ayon bo‘lishi mumkin. Masallar deganda, ta’bir ilmidan biladiganlarimizni nazarda tutyapmiz. Uchta misol keltiramiz. Tushungan kishiga shular kifoyadir.

Bir kishi Ibn Sirinning huzuriga kelib dedi: "Tush ko‘rdim. Tushimda uzugimdagi muhr bilan erkaklarning og‘izlarini, aellarning farjlarini muhrlyotgan ekanman". Ibn Sirin bu tushni shunday ta’bir qildi: "Sen muazzinsan, ramazon oyida tong otishidan oldin azon aytar eding". "Ha, to‘gri aytdingiz", - dedi u kishi.

Ibn Sirindan yana boshqa bir kishi tushining ta’birini so‘radi: "Tushimda zaytun yog‘ini zaytun daraxtiga to‘kayotgaimmni ko‘rdim", - dedi u. "Agar qaramog‘ingda sotib olgan cho‘ring bo‘lsa, uning ilgarigi taqdirini surishtir. Albatta, sen go‘dak paytingda onang asirga tushgan. Chunki zaytun daraxti zaytun yeg‘ining aslidir. Asldan chiqqan narsa, albatta, aslga qaytadi", deb javob qildi Ibn Sirin. Keyin u kishi bu holatni o‘rganib, shunga amin bo‘ldiki, qaramog‘idagi cho‘ri u go‘daklik paytida asir tushib ketgan o‘z onasi ekan.

Yana bir kishi Ibn Siringa: "Tushimda to‘ng‘izlarning bo‘yinlariga marjon taqayotganimni ko‘rdim", - dedi. Ibn Sirin unga: "Hikmatni hikmat ahliga emas, hikmatdan begona odamlarga sochayotgan ekansan", deb aytdi. Bu tush ta’biri ham Ibn Sirin aytganidek bo‘lib chiqdi.