1. Matmusaning qishlog'i

        Donishqishloq degan joy

        Bordir bizning tomonda.

        O'sha qishloq ahlidek

        Dono xalq yo'q jahonda.

        Jo'yak tortib tomiga

        Makka ekkan o'shalar.

        Kalishini perronga

        Yechib ketgan o'shalar.

        Yuz qop ganchni bir yo'la

        Suvga qorgan u yerlik.

        Echkisini sartaroshga

        Olib borgan u yerlik.

        Ko'rib minoralarni

        O'sha yerlik ulug'lar,

        Degan: «Bular teskari

        Turib qolgan quduqlar».

        Tomdan boshlab uy qurmoq

        Bo'lib tikkan xavoza,

        Devori yo'q hovliga

        O'rnatgan ham darvoza;

        Oyga chiqmoq yo'li bor,

        Juda oson degan ham,

        Temir yo'lni ko'tarsa,

        Tayyor narvon degan ham,

        Mashinasi bor turib

        Minib yurgan xachirga,

        Xizmat qilgan «Volga»si

        Eshakka yem tashirga,

        Pashshaga sopqon otgan,

        Qopqon qo'ygan chivinga,

        Almashtirgan sarrofdan

        O'tgan kunni indinga,

        Oy nuriga xum tutib,

        Umid qilgan pishloqdan —

        Sohibxayol farishta

        O'sha Donishqishloqdan.

        Donishqishloq qayerda?

        O'zimizning tomonda.

        O'sha qishloq xalqidek

        Dono xalq yo'q jahonda.

        Aql ko'plik qilsa, bosh

        Yoriladi deb halak —

        Boshlariga donishlar

        Kiyib yurar chambarak.

        Sodda demang ularni,

        Ular sodda bo'lmaydi.

        Kuldirsa ham sizlarni,

        O'zlari hech kulmaydi.

        U mashhur Aldarko'sa,

        Kalko'saning qishlog'i.

        O'zimizning qahramon

        Matmusaning qishlog'i.

        Kitob bo'lar ta'rifi,

        Yozsa ming bir sahifa.

        Donishlarning ishidan

        Tinglang uch-to'rt latifa...

Qalpoq oldi Matmusa,

Qalpoq desa — qalpoqday.

Uni kiyib Matmusa,

Yigit bo'ldi chaqmoqday.

O'nta qo'yga arziydi,

Yaraqlashi bir jahon.

Bir qarasang — suvsardek,

Bir qarasang — olmaxon.

Qalpoq emas — ertak u,

Qalpoq emas — tilla toj!

Qo'ying-chi restoranda

Yuvmasa hech yo'q iloj.

Kirdilar, o'ltirdilar,

Buyurdilar araqni.

Dono Matmusa uchun

Ichdilar bosh qadaxni.

Qalpoqqa teri bergan

Suvsar uchun ichdilar.

Shunday qalpoqni sotgan

Ovsar uchun ichdilar.

Eslanmagan qishloqning

Itigacha qolmadi.

Maqtalmagan qalpoqning

Ipigacha qolmadi.

Xo'p ichdilar o'ylamay

Hisob-kitob qilmoqni.

Oxirida pul yetmay,

Topshirdilar qalpoqni.

3. Matmusaning lagani

Matmusavoy shahardan

Lagan olib qaytardi,

Yo'l-yo'lakay o'y surib,

O'z-o'ziga aytardi:

Bu laganni ko'tarib

Olib borsam qishloqqa,

Xotin uni albatta

Idish qilar pishloqqa.

Tiyib bo'lmas hech qachon

Bola-chaqa deganni.

Ular pishloq talashib

Sindirishar laganni.

Shunda izlab chegachi

Men notavon bechora,

Qayta kelib shaharga

Bo'ladirman ovora.

Mashoyixlar gapi bor

Ish ko'zini bil, degan.

Har yumushda ertaning

Hisobini qil, degan.

Nima qilsam ekan deb,

Bir dam o'yga toldi u.

So'ng laganni sindirib,

Chegalatib oldi u.

Shunday qilib, uyiga

Qaytdi og'zi quloqda.

Hamma uning aqliga

Qoyil qoldi qishloqda.

4. Matmusaning charxpalagi

Polvon edi Matmusa,

To'rt fil kuchi jam edi.

Qishloqda eng zo'r, ammo

Aqli bir oz kam edi.

Matmusani shundan hech

Ko'zga ilmas edilar.

Qo'rqsalar ham undan, hech —

Hurmat qilmas edilar.

Bir kun dedi Matmusa,

Shunday kuchga egamen.

Shuhratim yo'q el aro,

Beobro'man nega men?

Ot ko'tardim tish bilan,

Kuldi faqat odamlar.

Arzimagan ish bilan

Topdi hurmat odamlar.

Endi men ham kirishay,

Hayron kilay hammani.

Dono bo'lib bir o'zim,

Nodon qilay hammani.

Bo'z ariqda ko'p zamon

Bor eski bir charxpalak.

Ko'ribdiki, bir tomon

Aylanar u g'ildirak.

Balki ming yil narida

Aylangandir shu yo'sin.

Matmusaning davrida

Yangilik bir ish bo'lsin.

Turdi bir oz o'y surib,

Yurdi shaxdam ilgari.

Charxpalakni sug'urib

Shartta qo'ydi teskari.

Bu ijoddan el darak —

Topdi saxar pallada.

Jadal chopar charxpalak,

Lekin suv yo'q dalada.

Uylar axli ulamo

Tuzatmoqning yo'lini.

Mag'rur turar Matmusa

Belga qo'yib qo'lini.

Kim charxpalak kosasin

Yalpoq qilish kerak, der,

Kim kosaga osma sim

Qopqoq qilish kerak, der.

Der idroki eng yuksak

Qashib turib kallani:

— Daryoni sal ko'tarsak.

Sal tushirsak dalani...

— Yo'q, ish bitmas «sal» bilan!

Qishlog'imiz erlari —

Charxpalakni gal bilan

Aylantirsin teskari.

— Yo'q, kuchimiz ojizroq,

Qiynalmasin el joni.

Teskariga oqizmoq

To'g'ri bo'lar daryoni...

Emish, hamon qilar bahs

O'sha qishloq erlari.

 Charxpalak-chi, suv bermas,

Aylanarmish teskari.

. Matmusaning tandiri

Matmusaga bir kuni

Xotini: «Hoy, er, — dedi.

Hammada bor, menga ham

Tandir qurib ber», dedi.

Pishiq edi Matmusa,

Boshga qo'yib qo'lini,

O'ylab topdi eng arzon

Tandir qurmoq yo'lini.

Dehqonchilik somon, jun,

Loy qorishni biladi.

O'zi tayyor qolip-ku,

Nega pul sarf qiladi?

Loyni qordi, ishlatib —

Zang ketmonu paqirni.

So'ng oftobga cho'k tushib,

Bolalarni chaqirdi.

Qiyqirishib bolalar

Atrofida chopdilar.

Qorni, bo'yni aralash

Loyshuvoqni yopdilar.

Bundoq tandir bo'lmagan,

Yo'qdir hech bir kitobda.

Tandirini Matmusa

Quritadi oftobda.

Qotgan sari tanda loy,

Har bir mo'yi jimirlar.

Chig'anoq qurt singari

Faqat boshi qimirlar.

Ko'p qiynaldi Matmusa,

Mard emasmi — chidadi.

Tandir tayyor, endi mard

Undan qandoq chiqadi?

Pilla yorar kapalak,

Qil sug'rilar xamirdan.

Lek Matmusa chiqolmas

O'zi qurgan tandirdan.

Yetar yetti qo'shniga

Uning nola-xonishi.

Maslahatga yig'ilar

Qishloq ahli donishi.

Qim der: E vox, bechora,

Kim der: Ko'ring taqdirni.

Baxs boshlandi — masala:

Butun olmoq tandirni.

Oxir dedi bosh hakam

Chimirgancha qoshini: —

Bir chora bor: arralang

Matmusaning boshini.

Mayli, dedi Matmusa,

Rozi bo'lmay netayin,

Bilmadinglar qadrimni,

Hammang jinni, betayin.

Kessangizlar boshimni,

Men niyatga yetarman.

Boshim olib bu yerdan

Biror yoqqa ketarman.

6. Tandir kiygan Matmusa

O'zi tandir qurolmay,

Ko'nib oxir taqdirga,

Shahar tomon yo'l oldi

Matmusavoy tandirga.

Tandir bozor qizigan,

U tushgacha aylandi.

Va nixoyat bozorning

Zo'r tandiri saylandi.

Chertsa, uch kun jaranglar,

Bir umrga yetadi.

Lekin uni qishloqqa

Qanday olib ketadi?

O'ylab ko'rsa, eshakka

Ortmoqning yo'q chorasi.

Ortganda ham arqonlab

Tortmoqning yo'q chorasi.

Ahli bozor yig'ildi,

Qizib ketdi maslahat.

Barchada bir shu tashvish,

Hammada shu o'y faqat.

Kengashildi, o'ylandi,

Mindirildi oxiri

Eshagiga — Matmusa,

Matmusaga — tandiri.

U shod, bundoq tadbirni

Topmas eng zo'r topqir ham.

O'zi yayov qolmadi,

Zap o'rnashdi tandir xam.

«Hayyo-hayt» deb yo'l oldi

Donishqishloq tomonga.

Mana, tandir ichidan

Qarab borar osmonga.

Har qanchaki intilar

Matmusa yo'l ko'rolmas.

Mening uyim qanda? — deb

Odamlardan so'rolmas.

Ketib borar tavakkal,

Ko'kka qarab «Tangrim! — der,

Meni qilma sharmanda,

Eshagimga aql ber».

Bedapoya ko'rganda

Eshak sho'rlik netadi?

Qishloq qolib Mag'ribda,

Mashriq tomon ketadi.

Kun botaru shom tushar,

Yulduz chiqar osmonga,

Hamon borar Matmusa,

Yetmas manzil-makonga.

Deydilarki,to bu dam

Yo'lda emish Matmusa.

Boshi ham yo'q, cheki yo'q

Cho'lda emish Matmusa.

Ayo do'stlar, adashgan

Bir mo'mindan kulmaylik.

Matmusadek o'zimiz

Tandir kiygan bo'lmaylik!

7. Matmusaning uylanishi

Safar qildi Matmusa

Olisdagi shaharga.

Ul shaharda yo'liqdi

Bir hur pari-paykarga.

Bo'ydoq edi Matmusa,

Uzoq turmay o'ylanib,

Qishlog'iga qaytdi u

Ul sanamga uylanib.

Xech gap emas baxt kelsa,

Aytar omad deb buni:

Uch oy o'tmay jononning

Yaqinlashdi oy-kuni.

Hamma hayron, hamma lol:

«Biz bir yilcha kutardik,

Matmusaning xotini

Chiqib qoldi udarnik».

Ne ekan deb, shoshilib

Zarbdorlikning bu siri,

Chopib keldi suhbatga

Donishgazet muxbiri.

«Biz ham chetda emasmiz,

Biz ham sherik mehnatga», -

Deb Matmusa tirjayib,

Qo'shiladi suratga.

Ertasiga bu xabar

Tarqab ketdi har yokda.

Sarlavha ham chiroylik:

«Ilg'or o'rnak — qishloqqa».

Xat ёg'ilar erlardan:

«Tashabbusni qo'llaymiz!

Xotinlarni tajriba

Almashishga yo'llaymiz!»

Alvon-alvon shiorlar

Paydo bo'lar har joyda:

«Yangilikka — katta yo'l!»

«To'qqiz oyni — uch oyda!»

Hay'atlarda kekkayib

Yayrab yurar Matmusa.

Biz undoq, biz bundoq deb

Sayrab yurar Matmusa

Alqissa shu — ba'zida

Shunday bo'lib qoladi —

Birov qilib mehnatni,

Birov obro' oladi.

8. Qiziquvchan Matmusa

Oppoq ko'ylak, yangi shim

Kiyib olib bayram kun,

Uyga qaytar Matmusa

Shirin bo'lib kechqurun.

Qaytar zavqqa qo'shib zavq,

Ham kuch qo'shib kuchiga.

Bir payt ko'rsa, allakim

Simyog'ochning uchiga —

Qog'oz osib qo'yibdi,

Ikki qator yozib xat.

O'qimoqqa Matmusa

Harchand qilar harakat —

U tomondan qaraydi,

Qaraydi bu tomondan.

Bilmay ketsa ne xat bu,

Chiqa olmas armondan.

Qiziquvchan ishtiyoq

Unga tinchlik bermasdi.

Ko'ylakni ham ayamay

Simyog'ochga tirmashdi.

Chiqdi, ko'rdi, o'qidi,

Kim aqldan ozibdi?

«Ehtiyot bo'l, simyog'och —-

Bo'yalgan», deb yozibdi.

O'qidiyu tanidan

Chiqib ketdi muzdek ter,

Uyga kelib daftarga

Yozib qo'ydi to'rt yo'l she'r:

«Ey, odamlar, bilishdan

O'zingizni tiymanglar.

Qiziquvchan bo'lsangiz,

Yangi ko'ylak kiymanglar!»

9. Matmusa — rassom

Ko'chma muzey kelibdi

Bizning Donishqishloqqa.

Eshitdiyu Matmusa,

Shoshib qoldi u ёqqa.

Ko'rdi borib mo'ylovdor

Qilich taqqan zotlarni.

U zotlaring ostida

Gijinglagan otlarni.

Ayniqsa, deng, ayollar,

Qarab-qarab oldi u.

Boqib ba'zi suratga,

Surat bo'lib qoldi u.

Biri biridan qiziq,

Bir-biridan zo'r, ammo

Abstrakt san'atga

Tushunmadi mutlaqo.

Dedi: shu suratga ham

Pul to'lashar, hoynahoy.

Demak, rassom ishi zo'r,

Demak, rassom juda boy.

Dedi: san'at kim uchun?

San'at hamma uchunmi?

Men ham endi bu ishda

Sinab ko'ray kuchimni.

Qat'iyatli Matmusa,

U orziga so'z oldi.

Uyga kelib sandiqdan

Paytavalik bo'z oldi.

Tog'oraga rang qordi,

Bo'lsin uchun sozgina,

Qo'shdi tarnov suvidan,

Qo'y qiyidan ozgina.

Qo'lcho'pni siz so'ramang,

Topqirlikdan kamoli —

Guldek mo'yqalam bo'ldi

Echkisining soqoli.

Toldan ёg'och kesdiyu

Chorcho'pni ham bopladi.

So'ng u turfa matoga

Turfa rangni chapladi.

Qarabsizki, rasm taxt,

Shartta qo'yib imzoni,

Olib keldi muzeyga,

Lol qilgani dunyoni.

Ko'rinarli joy topib,

Osdi uni devorga.

Allaqanday «izm» deb

Yozib qo'ygan qatorga.

Ertasiga keldilar

Mutaxassis xodimlar.

Ya'ni, o'sha «izm»ning

Piri bo'lgan olimlar.

Qaradilar, ko'rdilar,

Hech tish o'tmas anglarga.

Kim der: Ko'ring uslubni.

Kim der: Qarang ranglarga.

Bu G'arbdagi zo'r usul

Antirasm, der birov.

Primitivizmda

Yangi oqim, der birov.

Xullas, ko'chma muzeydan

Bu surat xam joy oldi.

Matmusaga pul chiqib

Bitta saman toy oldi.

Ey, yoronlar, borsangiz

London, Parij, Rumoga,

Muzeylarda bir qarang

O'sha tanish imzoga.

Jilva qilib o'zgacha,

Bo'y taratib turibdi.

Matmusa chizgan surat

Dunyo kezib yuribdi.

10. Matmusaning dutori

Matmusa qo'y sotgani

Shaharga kelib qoldi.

Qaytishda bitta qo'yning

Puliga dutor oldi.

Uyga kelgach, yo'lakka

Bog'ladiyu otini,

Zavqi sig'may yurakka,

Chaqirdi u xotinni.

Mana, xotin, ko'rib qo'y,

Manovni dutor deydi.

Manov bog'ichni parda,

Manov ipni tor deydi.

Manov quloq, bu xarrak,

Ya'ni, eshak boladir.

Shaharlik uni bunday,

Bunday qilib chaladir.

«Munojot» deb otini,

Matmusa kuy chalibdi.

Quloq solib xotini,

Rosa qoyil qolibdi.

Depti:

Rahmat, shaharlik—

Yaxshi cholg'u beribdi.

Faqat bitta narsaga

Aqlim yetmay turibdi.

Bir mahal bobomda ham

Shunday cholg'u bor edi.

Esimdan adashmasam,

O'sha ham dutor edi.

Lekin u chalmay turib,

Qulog'ini burardi.

Barmog'i ham manov ip

Ustida yugurardi.

Sen bo'lsang, bitta yerni

Tutgancha qolaverding.

Bir xil ting'ir-ting'irni

Qo'ymasdan chalaverding.

Jahli chiqib Matmusa,

Xotinini so'kibdi.

Ketgan qo'yi uchun ham

Alamini to'kibdi:

«Ey, xotin, sen eringga

Nodon gapni deb qo'yding.

Nima bo'ldi? YO qarib

Es-hushingni yeb qo'yding?

Bobong qo'li dutorda

Yugursa, yugurgandir.

Sho'rlik kerak pardani

Topolmay qidirgandir.

Endi men chalganimda

Og'zingni yum, jim, depti.

Bobong parda qidirgan,

Men uni topdim, depti.

Matmusa shunday qilib,

Ko'kragini keribdi.

Erini dono bilib

Xotin ham tan beribdi.

Alqissa shu: Mashshoqlar

— Qidirishni tashlasin.

Kerak pardani topgan

Matmusalar yashasin!