Ammo ma’dan bo‘lsa - bunda tilla va kumushdan boshqa chiqqan narsalarda zakot yo‘qdir. Bu holda ular maydalab tozalangandan keyin qirqdan biri beriladi. Bu to‘g‘ridagi ikki xil so‘zning ishonchlisi mana shudir. Shu sababli ham bunda nisob e’tiborga olinadi. Yil to‘g‘risida esa ikki xil so‘z bor. Bir so‘zga ko‘ra, xums vojib bo‘ladi va shuning e’tibori bilan yil e’tiborga olinmaydi. Nisob to‘g‘risida ham ikki xil so‘z bordir. Bu to‘g‘rida ma’qulrog‘i Alloh taolo nazdidagi ilm - vojib miqdorda tijorat zakotiga qo‘shiladi. Chunki bu ham kasb qilishning bir navidir. Yil to‘g‘risida esa ushrli narsalarga qo‘shilib, yil e’tiborga olinmaydi. Ushrli narsalar kabi nisob e’tiborga olinadi. Ehtiyoti esa ozdan ham, ko‘pdan ham xums chiqarishdir. Yana tilla va kumushning o‘zidan berish lozimki, bu ixtiloflardan chiqish uchundir. Chunki bular ziddiyatga yaqin gumonlardir. Bu to‘g‘rida fatvoga jazm qilish ishtibohga duch kelingani uchun xatarlidir.

Oltinchi nav - fitr sadaqasi: u Rasululloh (s.a.v.) tillari bilan har bir musulmonga vojib qilingandir. Fitr sadaqa o‘z yemagi va boqadigan kishilarning yemagidan orttirib, Rasululloh (s.a.v.) so’lari kabi, ya’ni 2,33 mann miqdorida beriladi (1 mann - 900 gr). U yemagi jinsidan yoki undan afzal narsadan chiqariladi. Agar bug‘doy yesa, arpadan bersa, joiz bo‘lmaydi. Agar har xil bug‘doy ishlatsa, yaxshisini tanlaydi. Qaysi turidan chiqarsa ham, joiz bo‘ladi. Uni taqsimlash zakot mollarini taqsimlashdekdir, ya’ni hamma sinflarni o‘z ichiga olishi vojib bo‘ladi. Undan va tolqondan chiqarish joiz emas.

Musulmon kishiga xotini, qullari, bolalari va ota-onasi kabi nafaqasidagi qarindoshlari uchun ham fitr sadaqa chiqarish vojib bo‘ladi. Payg‘ambar (s.a.v.): «Ta’minotingizda bo‘lgan kishilardan fitr sadaqani ado eting!» deganlar (Doriqutniy va Bayxaqii rivoyatlari). Sheriklikka olingan qulning sadaqasi sheriklarga vojib bo‘ladi. Kofir qul uchun sadaqa lozimmas. Agar xotin sadaqasini o‘zi berishni xohlasa, joizdir. Er uning ruxsatisiz ham beraveradi. Agar ba’zilari nomidan ado etadigan moldan ortib qolsa, ayrimlaridan ado etaveradi. Oldinga qo‘yishga loyiqrog‘i nafaqasi ta’kidlangan kishidir. «Rasululloh (s.a.v.) bolaning nafaqasini xotinga, uning nafaqasini esa xodimning nafaqasiga muqaddam qilganlar» (AbuDovud, IbnHibbon, Hokim va Nasaiylar rivoyati).

Bular boy kishi bilishi kerak bo‘lgan fiqhiy hukmlardir. Agar unga bulardan tashqarida bo‘lgan nodir voqealar uchrab qolsa, bunda voqea sodir bo‘lganda zikr qilganimiz miqdorni bilgandan so‘ng fatvo so‘rashga tayanishi lozim bo‘ladi.

Ikkinchi fasl
(Zakotni) ado qilish va uning botiniy hamda zohiriy shartlari

Bilgilki, zakot ado qiluvchining besh ishga rioya etmog‘i vojib:

Birinchisi - niyat. Beruvchi farz zakotni qalbi bilan niyat etmog‘idir. Unga mollarni tayin etmoq sunnatdir. Agar uning g‘oib (qo‘lida bo‘lmagan) moli mavjud bo‘lsa, «Bu g‘oib molimdan», deydi. Agar u mol salomat bo‘lsa joiz, illo, u nafldir. Chunki u buni ochiq aytmadi. Mutlaq aytganda ham shunday hukm bo‘lardi.

Valiyning niyati majnun va sabiyning niyati o‘rniga o‘tadi. Sultonning niyati esa zakotdan to‘silgan molik (mol egasi) niyati o‘rnida bo‘ladi. Lekin bu dunyo hukmi zohiridadir, ya’ni undan talab qilishni to‘xtatish uchundir. Ammo oxirat hukmiga tegishli emas. Balki zakotni qaytadan bermaguncha uning zimmasidan soqit bo‘lmaydi. Agar zakotni ado qilishga vakil tayinlasa va vakil qilishda niyat etsa yoki vakilga niyat bilan topshirsa kifoya etadi. Chunki niyat bilan vakil qilish niyatdir.

Ikkinchisi - yil to‘lishi bilan zakot berishga shoshish. Fitr zakotini (hayit) kunidan kechiktirmaydi. Uning vojib bo‘lish vaqti ramazon oyi oxirgi kunining quyoshi botishi bilanoq kiradi. Erta berish vaqti esa ramazon oyining hammasidir. Imkoni bo‘la turib kim molining zakotini kechiktirsa, gunohkor bo‘ladi. Haqli kishiga yo‘liqqani holda moliga talofat yetsa, zakot undan soqit bo‘ladi. Zakotni erta berish nisob komil bo‘lganidan va yil boshlanganidan keyin bo‘lishi sharti bilan joizdir. Ikki yillik zakotni erta berish ham mumkin. Qanchalik erta bersa ham yil to‘lmasidan oldin miskin o‘lsa, dindan qaytsa yoki erta berilgan zakotdan boshqa narsa sababli boy bo‘lib qolsa yo molikning moliga talofat yetsa yoxud o‘zi o‘lsa, berilgan narsa zakot hisoblanmaydi. Qaytarib olish esa mumkin emasdir. Illo, berishda qaytarib olishni shart qilsa mumkindir. Shuning uchun erta bergan kishi shularning oxirini va oqibat xayrligini nazorat qilsin.

Uchinchisi - qiymat e’tibori baland badalni chiqarmaslik, balki dalilda kelgan narsani berishdir. Tilladan kumush va kumushdan tilla berish joiz emas, garchi u qiymatda kumushdan ziyoda bo‘lsa ham. Shofe’iy (r.a.)ning maqsadini bilmagan ayrim kimsalar bu to‘g‘rida bepisand bo‘lishadi va maqsad ehtiyojni qondirish deb o‘ylashadi. Bu kishilar tahsildan qanday ham yiroqlar. Chunki ehtiyojni qondirish maqsadning hammasi emas, balki ayrimidir. Chunki shariat vojibotlari uch qismdir.

Birinchi kism: xolis bandalik. Bunda nasiba va g‘arazlarga yo‘l yo‘qdir. Bunga hajda shaytonga tosh otish misol bo‘ladi. Zero, tosh unga yetib borishida jamra (tosh otiladigan joy)ning nasibasi yo‘qdir. Shariatning bundagi maqsadi-ma’nosi tushunilmaydigan fe’l bilan bandaning qulligi va ubudiyatini izhor qilishi uchun amal bilan imtihon etishdir. Chunki aql ma’nosi tushunarli narsaga (inson) tabiat(i) yordam beradi va unga chaqiradi. Shundan qullik va bandalik ixlosi zohir bo‘lmaydi. Zero, ubudiyat, harakat boshqa ma’noda emas, faqat ma’budning haqqida bo‘lishi bilan yuzaga keladi. Hajning ko‘pgina amallari mana shunaqadir. Shuning uchun Rasululloh (s.a.v.): «Bandalik va qullik qilgan holda haqiqiy hajga ijobat qildim», dedilar. Bu bilan ubudiyatni izhor qilmoqqa tanbeh etdilar. Shundayki, bunda amrning o‘zi bilanoq bo‘ysunish va unga moyil etib, qiziqtiradigan aqlga yaqin bo‘lmay, qanday buyurilsa, shunday ushlash bilan bandalikni izhor etish bordir. Bu amrning o‘ziga bo‘ysunish va mahkam ushlash bilan bo‘ladi. Shuningdek, unda u sababli moyil bo‘linadigan va qiziqiladigan aqlning ishtiroki bo‘lmaydi

Ikkinchi kism: shariat vojibotlaridan bandalik qasd qilinmasdan, aql ishlatilgan nasiba kuzlaganlar bordir. Odamlarning qarzini uzishi va bosib olingan narsalarni qaytarishi bunga misol bo‘ladi. Bunda gunoh yo‘q, unda fe’li va niyatiga e’tibor etilmaydi. Qanday bo‘lmasin, haq olish yoki rozilik bilan almashtirish orqali Haqdorga yetib borsa vojib ado bo‘ladi, shariat xitobi soqit bo‘ladi. Bu ikki qismda murakkablik yo‘q. Odamlarning hammasi bularni idrok etadi. Uchinchi qism: bu ikki amr barobar qasd qilingan murakkab qismdir. U bandalar nasibasi va qulchilik bilan mukallafni imtihon qilishdir. Bunda tosh otishning qulchiligi va haqlarni qaytarish nasibasi jamlanadi. Bu qism o‘zi aqlga to‘g‘ri kelib, agar unga shariat vorid bo‘lsa, ikki ma’noning o‘rtasini jamlash kerak bo‘ladi. Va ma’nolarning nozigi - bandalik va qullikni ravshanligi sababli unutish mumkin emas. Chunki nozigi muhimdir. Zakot ham shu qabildadir. Shofe’iydan (r.a.) boshqalar bunga e’tibor qilishmagan. Faqirning nasibasi ehtiyojini qondirishda qasd qilingan. U aniq va fahmga tez keladi. Bandalik haqqi tafsilotlarga ergashishda shariat uchun qasd qilingandir. Mana shuning e’tibori bilan zakot Islom binolaridan ekanligida namoz va haj bilan barobar bo‘ldi. Molining jinslarini ajratishda va har molining navi, jinsi va sifatidan hissani chiqarishda, keyin bayoni quyida keladigan sakkiz toifaga taqsimlashda uni mukallafga qiyin ekanligiga shubha yo‘qdir. Bu to‘g‘rida beparvolik qilish faqirlik nasibasiga dog‘ tushirmasa-da, bandalikka zarar beradi. Va navlarni tayin etish bilan qasd qilinganini bildiradi. Bular fiqhdan bo‘lgan ixtilof kitoblarda zikr etganimiz ishlardir. Bulardan eng ravshani, albatta shariat har besh tuyaga bir qo‘yni vojib etganidir. Bunda tuyadan zakot pul yoki qiymatlashga emas, balki qo‘yga beriladi. Bu hol arablarda pul kamligi bilan izohlanmoqchi bo‘lsa, kamchilikni to‘ldirishda ikki qo‘y bilan birga yana yigirma dirhamni zikr etish bilan bekor bo‘ladi. Nima uchun kamchilikni to‘ldirishda qiymatdan nuqson miqdori zikr qilinmadi? Nima uchun yigirma dirham va ikki qo‘y qilib belgilandi? Vaholanki, kiyim-kechak va mato-mollarning hammasi uning ma’nosida bo‘lsa. Bu va bunga o‘xshash xususiyatlar zakot ham hajda bo‘lgani kabi bandalikdan xoli qoldirilmaganligiga dalolat qiladi. Lekin baribir ikki ma’noning o‘rtasi birlashtiriladi. Zaif zehnlar bundagi murakkabliklarni idrok etishga qosirlik qiladi. Bu esa noto‘g‘ri tushunchalarni qo‘zg‘aydi.

To‘rtinchisi - sadaqani boshqa shaharga olib bormaslik. Chunki har bir shahar kambag‘allarining ko‘zi o‘sha shahar mollariga boqadi. Olib borishda esa gumon borligi uchun umidsizlik yuzaga keladi. Bir qavlda bunday qilsa, joiz deyilgan (Imom Abu Hanifa aytganlar: «Zakotni shahardan shaharga olib yurish makruh. Magar boshqa shaharda ehtiyojmand qarindoshlari yoki hamshaharlaridan ko‘ra muhtojroq qavm bo‘lsagina joiz. Bu hollarda zakotni shahridan boshqa joyga olib borish joiz».). Lekin ixtilof shubhasidai chiqish afzaldir. Har bir molning zakotini o‘sha shaharda chiqarsin. So‘ng o‘sha shaharga kelib qolgan g‘ariblarga tarqatishning ham hechqisi yo‘qdir.

Beshinchisi - molini shahrida mavjud sinflar adadicha taqsimlamoq. Chunki sinflarning hammasini qamrab olish vojib. Bunga Alloh taoloning:

«Albatta sadaqalar faqir va miskinlargadir» (Tavba surasi, 60-oyat) so‘zi bunga dalolat qiladi. Bu o‘lim to‘shagidagi bemorning: «Molim ning uchdan biri faqir va miskinlargadir», degan so‘ziga o‘xshaydi. Bu ham mulk qilib berishda sheriklikni taqozo etadi (ya’ni, bu so‘zlarning arabcha shaklida sheriklik lomi mavjud). Ibodatlarda zohirlarga hujum qilishdan saqlanish lozim bo‘ladi.

Sakkiztadan ikkita sinf ko‘p mamlakatlarda topilmaydi. Bular: qalblari ulfat qilinganlar; zakot yig‘uvchilar. Boshqa mamlakatlarda esa to‘rt sinf mavjud: faqirlar; miskinlar; qarzdorlar; musofirlar. Ikki sinf esa ba’zi mamlakatlarda bo‘lib, boshqasida topilmaydi. Ular g‘oziylar; mukotablar. Agar, masalan, beshta sinf topilsa, zakotining molini ular o‘rtasida teng yoki yaqin qilib beshga taqsimlaydi. Va har bir sinf uchun bir qism tayin qiladi: So‘ng har bir qismga uch hissa yoki ko‘proq belgilaydi. Bu taqsimot teng yoki yaqin bo‘ladi. Unga sinf kishilari o‘rtasida tenglikka rioya qilishi shart emas. O’ntaga yoki yigirmataga taqsim qilishi mumkin. Har birining nasibasini kamaytira oladi. Ammo sinflarning o‘zi esa ziyoda va nuqsonni qabul qilmaydi. Agar topilsa, har bir sinfda uchtadan kam qilmaslik lozim bo‘ladi. Fitr sadaqada ham beshta sinf topilsa, undagi kishilar sonini o‘n beshtaga yetkazish vojibdir. Agar imkoni bo‘la turib ularni bittaga kamaytirsa, ana shu bir kishining nasibasiga jarima to‘laydi. Agar unga vojib o‘laroq beradigan moli kamligi uchun qiyin bo‘lsa, zakot berishi lozim jamoaga sherik bo‘lsin hamda o‘z molini ularniki bilan aralashtirsin. So‘ng olishga haqli kishilarni yig‘ib, ularga molni topshirsinki, bunda ular hissador bo‘lsinlar. Chunki zakotda shunday qilmoq lobiddir (Imom Abu Hanifa mazhablarida zakotni sakkiz sinfdan biriga bersa bo‘ladi. Ulamolarimiz aytishlaricha, mol egasi ixtiyorlidir. Agar xohlasa, sakkiz sinfning hammasiga beradi. Xohlasa, bir sinf bilan chegaralanadi. Shuningdek, xohlagan sinfidan faqat bir kishiga ham berishi mumkin. Bu sahobalardan Umar ibn Xattob, Ali, Ibn Abbos, Maoz ibn Jabal, Huzayfa va boshqalarning so‘zlaridir. Bu to‘g‘rida ular o‘rtasida ixtilof bo‘lmaganidan ushbu hukm ijmoan sobitdir. «Al-Kanz» sharhida shunday deyilgan.)

Zakotdagi nozik botiniy odoblarning bayoni

Bilgilki, oxirat yo‘lining muridiga zakotda bir necha vazifalar bor:

Birinchi vazifa - zakotning vojibligi va ma’nosini fahmlamok. Undagi imtihon mazmunini tushunmoq hamda uning badaniy ibodat emas, faqat moliyaviy tasarruf bo‘lgani holda nega Islom binolaridan qilinganini anglamoq. Bu uch xil sharhlanadi.

Birinchi ma’no: shahodat kalimasini talaffuz etmoq, ya’ni tavhidni shart qilmoq, ma’bud yolg‘izligiga iqror bo‘lmoq va muvahhid uchun Yakka, Yolg‘iz Zotdan o‘zga mahbub qolmasligi vafo komilligining shartidir. Chunki muhabbat sheriklikni qabul etmaydi. Til bilan bo‘lgan tavhidning manfaati kamdir. Balki muhibning darajasi mahbubdan ayrilish bilan sinaladi.

Mol xalq nazdida mahbubdir. Chunki u dunyodan lazzat olish asbobidir. U sababli olam bilan do‘stlashishadi, mahbubga yo‘liqish bo‘lgani holda o‘limdan nafratlanishadi. Bas, bunda mahbub to‘g‘risidagi da’volarida sinovga yo‘liqdilar hamda ohanrabo va ma’shuqalari bo‘lmish moldan ayrildilar. Shuning uchun ham Alloh taolo:

«Albatta Alloh mo‘minlarning jonlarini va mollarini ulardan jannat barobariga sotib oldi», (Tavba surasi, 111-oyat) deydi. Bu esa jihod yo‘li Allohga yo‘liqishga shavq etgani uchun nafs bilan saxiylik qilmoqdir. Mol bilan saxovat qilish esa yengilroqdir.

Bu ma’no tushunilganda odamlar mol sarfiyoti bo‘yicha uch qismga bo‘lindilar.

Birinchi kism - tavhidda rost bo‘lib, ahdi vafo qildilar. Va barcha mollaridan voz kechib, bir dinor yoki dirham ham saqlamadilar. Zimmalariga zakot vojib bo‘lishkdan bosh tortdilar. Hatto birlaridan: «Ikki yuz dirhamga qancha zakot vojib bo‘ladi?» deb so‘rashganida, shunday degan ekanlar: «Ommaga bo‘lsa, shariat hukmi bilan besh dirham. Bizga esa hammasini sarf etmoq vo-jib bo‘ladi». Shu bois Abu Bakr Siddiq (r.a.) mollarining hammasini, Umar (r.a.) esa yarmini sadaqa qildilar. Payg‘ambar (s.a.v.): «Ahli ayolingga qanchasini qoldirding?» deganlarida, Umar (r.a.) «Shunchasini», degan javobni berdilar. Abu Bakrga (r.a.) ham: «Ahli ayolingga qanchasini qoldirding?» deganlarida, u kishi: «Faqat Alloh va Uning rasulini», deb javob qildilar. Shunda Rasululloh (s. a. v.): «O’rtangizda aytgan so‘zlaringizchalik farq bordir», dedilar. Siddiq mukammal sidqqa vafo qildilar, nazdlaridagi mahbubdan boshqasini, Alloh va Uning rasulidan boshqasini tutmadilar.