Uchinchi fasl
Zakot oluvchi va uning haqli bo‘lish shartlari hamda olish odoblari to‘g‘risida

Bilgilki, zakotga hoshimiy, muttalibiy bo‘lmagan, Alloh azza va jalla kitobida zikr qilingan, sakkiz sinf sifatlari bilan tavsiflangan ozod, musulmon kishigina haqli bo‘ladi. Zakotni kofirga, qulga, hoshimiyga, muttalibiyga berish yo‘qdir. Ammo agar valiylari zakotni olsa, sabiy va jinniga berish joizdir. Endi sakkiz sinf sifatlarini zikr qilamiz:

Birinchi sinf; faqirlar. Faqir - moli va kasb qilishga qudrati bo‘lmagan kishi. Agar uning bir kunlik ozuqasi va o‘ziga yetarli kiyimi bo‘lsa, u faqir emas, balki miskindir. Agar yarim kunlik ozuqasi bo‘lsa, unda faqirdir. Agar unda ko‘ylak bo‘lsayu ro‘molcha, mahsi, ishton bo‘lmasa, ko‘ylagining qiymati bularning barchasiga teng bo‘lmasa, ya’ni faqirlarga xos bo‘lsa, u holda faqirdir. Chunki u bu holda muhtoj bo‘lgan narsasiga ega bo‘lmagan, undan ojiz qolgandir. Faqir to‘g‘risida satri avratdan ortiq kiyimi bo‘lmasligini shart qilish durust emas. Chunki bu haddan oshishdir. Ko‘p holatda bunga o‘xshashi topilmaydi. Odam tilanchilikni qilgani uni faqirlikdan chiqarmaydi. Lekin uni kasb qilib olmagan bo‘lishi kerak. Ammo agar kasb etib, tirikchilikka qodir bo‘lsa, bu hol uni faqirlikdan chiqaradi. Agar u bir asbob bilan tirikchilik etishga qodir bo‘lsa, faqirdir. Unga shu asbobni sotib olib berish joizdir. Agar sha’niga va o‘ziga loyiq bo‘lmagan kasbga qodir bo‘lsa, bu holda ham faqirdir. Agar ilm oluvchi bo‘lsa, kasb bilan shug‘ullanish uni ilm olishdan mahrum etsa bu ham faqirdir. Qodirligi e’tiborga olinmaydi. Agar obid bo‘lsa va kasb qilish uni ibodatdagi vazifalardan, vaqtli virdlardan mahrum etadigan bo‘lsa ham kasb qilsin. Chunki kasb qilish mazkur holatdan afzaldir. Payg‘ambar (s.a.v.) aytganlar- «Halolni talab qilish farz namozlaridan keyingi farzdir» (Tabaroniy va Bayhaqiylar zaif sanad bilan rivoyat qilishgan.)

Bu bilan kasb qilishga intilishni iroda etganlar Umar (r.a.): «Shubhada kasb qilish ham tilanchilikdan yaxshiroqdir», dedilar. Agar otasining yoki nafaqasi vojib kishshshng nafaqasi bilan cheklanib qolsa, bu kasb qilishdan yengilroq hol bulgani uchun faqir emasdir.

Ikkinchi sinf: miskinlar. Miskin - kirimi chiqimini qoplamaydigan kishi. Kishi ming dirhami bo‘la turib ham miskin bulishi mumkin. Boltayu arqonga ega bulib ham boy bo‘lishi mumkin. Yashab turgan hovlisi va holiga yarasha kiyimi kishidan miskinlik nomini tortib ololmaydi. Shuningdek, muhtoj bo‘lingan uy jihozlari ham shu hukmda. Bunda o‘ziga loyiq bo‘lishi ahamiyatga ega.

Xuddi shunday ilmiy kitoblar ham uni miskinliqdan chiqara olmaydi. Faqat kitoblarga ega odamga fitr sadaqa berish lozim bo‘lmaydi. Kitobning hukmi kiyim va jihozning hukmidek. Chunki u bunga muhtojdir. Lekin kitobga bo‘lgan qat’iy ehtiyojni aniqlashda ehtiyot bo‘lish lozim. Kitobga uchta maqsad bilan muhtoj bo‘linadi: ta’lim berish; istifoda etish; mutolaa bilan zavqlanish. Zavqlanish ehtiyojiga e’tibor yo‘qdir. Bunga she’riy kitoblar, voqealar tarixi va shunga o‘xshash oxiratda naf bermaydigan va dunyoda faqat zavqlanish, odatlanish o‘rnida yuradigan kitoblarni yig‘ish misol bo‘ladi. Bular kafforat va fitr zakoti uchun sotiladi. Miskinlik nomidan mahrum qiladi. Ta’lim berish ehtiyoji kasb uchun bo‘lsa, tikuvchi va boshqa hunarmandlarning anjomlari singari fitr sadaqani berish uchun sotilmaydi. Bunga haq evaziga odob beruvchi, muallim va mudarris misol bo‘ladi. Chunki bu kishilarning kitoblari asbob-anjomlaridir. Agar u farzi kifoyani barpo qilish uchun dars bersa, kitoblari sotilmaydi, undan miskin nomi olinmaydi. Chunki bu juda muhim ehtiyojdir. Ammo kitobdan istifoda etish va o‘rganish ehtiyoji bo‘lsa, bu o‘zini muolaja etish uchun tib kitoblari, ibrat olish uchun va’z kitoblarini yiqqanga o‘xshash. Agar shaharda tabib va voiz bo‘lsa, bu kitoblar hojatsizdir. Agar bo‘lishmasa, ehtiyoj bordir. Keyingi masala: kitob mutolaasiga bir muddat o‘tgandan so‘ng muhtoj bo‘linadi. Bunda ana shu muddatni aniqlab olish lozim bo‘ladi. Aytishga eng ma’quli bir yil ichida muhtoj bo‘linmagani - hojatsizidir. Agar bunda kunlik ozuqasidan biror narsa ortsa, fitr sadaqa lozim bo‘ladi. Ozuqa kunlik hisoblansa, uy jihozi va badan kiyimi yillik bilan belgilanishi lozim. Yozgi kiyim qishda sotilmaydi. Kitoblar esa kiyim sababidan pullanmaydi. Jihoz ham shunga o‘xshash. Kishida bir kitobdan ikki nusxa bo‘lishi va biriga hojat bo‘lmasligi mumkin. Agar u: «Kitoblardan biri sahih, boshqasi esa chiroyli. Men ikkoviga ham muhtojman», desa, aytamizki: «Sahihi bilan kifoyalan, chiroylisini sot. Zavqlanish va dabdabani qo‘y!» Agar bir ilm to‘g‘risida ikki nusxa topilib, biri keng, ikkinchisi qisqa bo‘lsa, agar maqsadi undan istifoda etish bo‘lsa, keng berilgani bilan kifoyalansin. Agar qasdi dars berish bo‘lsa, ikkoviga ham ehtiyoji bo‘ladi. Zero, bularning har birida boshqasida yo‘q foyda mavjud. Bu ko‘rinishlarning misollari sanoqsizdir. Fiqh fanida bunga to‘xtalinmaydi. Bizning to‘xtalishimiz esa baloi om bo‘lgani va bu qarashning boshqasidan yaxshi ekaniga tanbeh etish uchundir. Bu ko‘rinishlarni chuqur tadqiq etish imkonsizdir. Zero, uy jihozi xususidagi bunday qarashda uning miqdori, adadi va naviga, badan kiyimi va hovli xususida esa uning kengligiga va torligiga o‘tiladi. Bu ishlarda esa chegaralangan hudud yo‘qdir. Lekin faqih bunda o‘z ra’yi bilan ijtihod qiladi. Hududlarni aniqlashni ra’yiga nisbatan yaqinlashtiradi. Bundan shubhalanish xatarini parchalabtashlaydi. Taqvodor bunda ehtiyotni ushlaydi va shubhalanganini qo‘yib, qanoat hosil qilganini oladi. Bir-biriga ravshan muqobil taraflar o‘rtasida shakllangan o‘rta darajalar ko‘pdir. Bundan faqat ehtiyot bilangina najot topiladi

Uchinchi sinf: omillar. Bular xalifa va qozidan boshqa zakotlarni yig‘ishga bel bog‘lagan kishilardir. Bularga oqsoqol, kotib, hisobchi, qo‘riqchi va tashuvchilar kiradi. Birortasining haqqi misliy haqdan (bu - o‘sha paytda shunday kasb bilan shug‘ullangan kishiga beriladigan haq) ziyoda etilmaydi. Agar puldan misliy haqqa bir miqdor ortib qolsa, boshqa sinflarga qayta taqsimlanadi. Agar kam bo‘lsa, muassasa masolih (ommaning manfaati uchun to‘plab qo‘yilgan mol) molidan qo‘shib beriladi.

To‘rtinchi sinf: Islomga qalbi moyil kishilar. Bular qavmida ergashiladigan va Islomni qabul qilgan ashroflardir. Ularga zakot berish Islomga mustahkam bo‘lishlari va o‘zlariga o‘xshashlarni, qavmlarini targ‘ib qilishlari uchundir.

Beshinchi sinf: mukotablar (muayyan miqdorni to‘lash evaziga ozod bo‘lishni xojasi bilan kelishgan qul). Zakot oluvchi va uning haqli bo‘lish shartlari Xojaga mukotabning hissasi to‘lanadi. Mukotabning o‘ziga bersa ham, joiz. Lekin xo‘jayin o‘z zakotini o‘z mukotabiga bermaydi. Chunki u o‘ziga qul hisoblanadi (chunki bunda foyda o‘ziga qaytadi).

Oltinchi sinf: qarzdorlar. Qarzdor - yaxshi yoki muboh ishlarda qarz olgan kishi bo‘lib, u ham faqirdir. Agar gunoh ishda qarz olgan bo‘lsa, bu ishidan tavba qilmagunicha zakot berilmaydi. Agar qarzdor boy bo‘lsa, qarzi zakotdan uzilmaydi. Illo, u qarzni omma manfaati yoki fitnani o‘chirish uchun olgan bo‘lsa, bundan mustasno.

Yettinchi sinf: yollanma askarlar o‘rdusida ko‘zda tutilmagan g‘oziylar. Garchi boy bo‘lsalar ham, g‘azot qilishlariga madad bo‘lishi uchun ularga ham zakotdan beriladi.

Sakkizinchi sinf: musofir. Shahridan gunoh bo‘lmagan safar qilish uchun chiqqan yoki o‘sha shaharda g‘arib bo‘lgan kishi. Agar u faqir bo‘lsa, zakot beriladi. Agar moli boshqa shaharda bo‘lsa, unga yetib olguday miqdor beriladi. Agar: «Bu sifatlar qanday bilinadi?» deb aytsang, shunday javob beramiz: «Faqir va miskinda oluvchining qabul qilishi bilan. Bunda dalil so‘ralmaydi va qasam ichdirilmaydi. Balki yolg‘onchiligi bilinmagan bo‘lsa, so‘ziga tayanish joizdir. Ammo g‘azot va safar bo‘lsa, bu kelajak ishi bo‘lgani uchun «Men g‘oziyman», degan so‘zi bilan berilaveradi. Agar so‘zining ustidan chiqmasa, qaytariladi. Qolgan boshqa sinflar bo‘lsa, dalil-xujjat keltirishlari lozim. Bular, demak, zakot olishga haqdorlik shartlaridir». Ularning har biriga qancha miqdorda berilishi esa quyiroqda keladi.

Oluvchi vazifalarining bayoni

Zakot oluvchining vazifalari beshtadir.

Birinchisi - kifoya etgulik zakotni unga berishni vojib etgan Zot - Alloh azza va jalla ekanini bilmoqdir.

Darhaqiqat, xalq Alloh azza va jallaga bitta maqsad bilan, u ham bo‘lsa, Alloh subhanahu va oxirat kuni qasdida ibodat qiladi. Alloh taoloning quyidagi oyati ham shu ma’nodadir:

«Men jin va insni faqat O’zimga ibodat qilishlari uchungina yaratdim» (Vaz-zoriyot surasi, 56-oyat). Lekin hikmati ilohiya bandaga shahvat va ehtiyojlar hukmronlik qilishini taqozo etganida, ular bandaning maqsad-tashvishini bo‘lak-bo‘lak qilib yubordi. Uning karami esa ehtiyojlarga kifoya etadigan ne’matlarni yog‘dirishni taqozo qildi. Mol-mulkni ko‘paytirdi, ularni bandalarning qo‘liga to‘kib tashladi. Buni U bandalarning ehtiyojlarini ketkazishga sabab va toatga bo‘shashlari uchun vasila maqsadida qildi. Ulardan ayrimlarining molini ko‘paytirib, fitna va imtihon qildi. Va bas, uni xatarga tortdi. Ba’zilarini esa yaxshi ko‘rib, rahmdil kishi kasalini himoya etganidek, uni dunyodan himoya qildi. Undan oshiqchasini ushlab qoldi. Ehtiyojga yarashasini boylar qo‘li bilan unga tomon haydadi. Kasb mashg‘ulligi, yig‘ish va saqlashdagi mashaqqat boylarga, foydasi esa kambag‘allarga bo‘lsin uchun shunday qildi. Shunda ular Alloh ibodati va o‘limdan keyingi hayotga tayyorlanishga o‘zlarini bag‘ishlaydilar. Ularni ortiq dunyo burmaydi, yo‘qchilikdan qo‘rqish mashg‘ul qilib qo‘ymaydi. Bu borib turgan ne’mat. Demak, faqirning haqqi faqirlik ne’matining qadrini bilishdir.

Aniq bo‘lyaptiki, Allohning undan dunyoni uzoq qilishdagi fazli unga berishdagi fazlidan ko‘proq ekan. Buning tahqiqi va bayoni, inshaalloh, «Faqirlik kitobi»da keladi. U Alloh subhanahudan rizq va toatga madad o‘laroq olinadigan narsani keragicha olsin. Uning niyati bu narsa bilan Allohning toatiga quvvat olish bo‘lsin. Agar bunga qodir bo‘lmasa, uni Alloh azza va jalla muboh etgan narsaga ishlatsin. Agar u bilan Allohning ma’siyatiga yordam oladigan bo‘lsa, unda Alloh azza va jallaning ne’matlariga kufr keltirgan, Alloh subhanahudan uzoqlashish va g‘azabiga yo‘liqishga mustahiq bo‘ladi

Ikkinchisi - beruvchiga tashakkur aytmog‘i, uni duo qilmog‘i va maqtamog‘i. Oluvchining tashakkur va duosi beruvchini vositalikdan chiqarmagan, lekin Alloh subhanahuning ne’mati oluvchiga yetib kelish yo‘li sifatida bo‘lishligi lozim. Chunki yo‘lning ham yo‘l va vosita bo‘lgani uchun tashakkur va duo eshitishga haqqi bor. Bu - ne’matni Alloh subhanahudan ko‘rishga zid kelmaydi. Darhaqiqat, Rasululloh (s.a.v.): «Kim odamlarga shukr etmasa, Allohga ham shukr etmaydi», deganlar (Termiziy, Abu Dovud va Ibn Hibbonlar rivoyati, hasan, sahih). Alloh azza va jalla ham o‘zi Xoliq va qudratni Yaratuvchi bo‘la turib, bir necha o‘rinlarda bandalarni maqtaydi. Alloh taolo:

«U naqadar yaxshi bandadir. Darhaqiqat, u (Alloh rozi bo‘ladigan yo‘lga) butunlay qaytguvchidir» (Sod surasi, 30-oyat), deydi.

Oluvchi duosida bunday desin: «Alloh qalbingni abrorlar qalbi qatorida poklasin! Amalingni axyorlar amali qatorida tozalasin! Ruhingga shahidlar ruhi qatorida rahmat ato qilsin!» Payg‘ambar (s.a.v.): «Kim sizlarga yaxshilik qilsa, uni mukofotlanglar. Agar bunga qodir bo‘lmasangiz, uni to endi albatta mukofotladim, deb bilguningizcha duo qiling» (Abu Dovud va Nasaiy sahih isnod bilan rivoyat qilishgan).

Berilgan narsada ayb bo‘lsa, uni yashirish, tahqirlamaslik, yomonlamaslik, bermasa, ayblamaslik va o‘zi ham odamlar oldida beruvchining qilgan ishiga ehtirom ko‘rsatmog‘i tashakkurning kamolidandir. Bas, beruvchining vazifasi ishini kichik sanash, oluvchining vazifasi esa minnatni ko‘tarish va buyuk sanashdir. Va har bir banda o‘zining haqqini qoim qilishi kerak. Bunda hech bir ziddiyat yo‘qdir. Zero, kichik va buyuk sanash asoslari bir-biriga teskaridir. Beruvchiga foydalisi kichik sanash sabablarini mulohaza etmoqdir. Buning teskarisi unga zarar beradi. Oluvchida esa buning aksidir. Bularning barchasi ne’matni Alloh azza va jalladan ko‘rishga zid kelmaydi. Chunki kim vositani vosita o‘laroq ko‘rmasa, haqiqatda johillik qilibdi. Inkor etilgani esa vositani asl deb ko‘rmoqdir.

Uchinchisi - olgan narsasiga qaramoqlikdir.

Agar u haloldan bo‘lmasa taqvo qilinadi. Alloh taolo aytadi:
«Kim Allohdan qo‘rqsa, U Zot uning uchun (barcha g‘am-kulfatlardan) chiqar yo‘lini (paydo) qilur va uni o‘zi o‘ylamagan tomondan rizqlantirur» (Taloq surasi, 2-3-oyatlar).

Xaromdan taqvo qilganga haloldan futuhlar yo‘q bo‘lmaydi. Turk askarlari, sulton a’yonlari va topishining ko‘pi xaromdan bo‘lgan kishilardan olmasin. Magar holi tang bo‘lsa, beriladigan narsaning muayyan egasi bo‘lmasa, unda ehtiejga yarasha olsa bo‘ladi. Chunki bunga o‘xshash masalalarda shariat fatvosi molni sadaqa etishdir. Hali bu «Halol va xarom» kitobida keladi. Bu haloldan ojiz bo‘lgan paytdadir. Chunki u xarom bo‘lgani holda egasidan zakot o‘laroq voqe’ bo‘lmaydi.

To‘rtinchisi - olayotgan narsasi miqdori to‘g‘risida gumon va ishtiboh o‘rinlaridan saqlanmoqdir. Faqat muboh bo‘lgan miqdorda va faqat zakot olishga haqli bo‘lgan sifatga ega bo‘lgan taqdirdagina olish kerak. Agar mukotablik va qarzdorlik uchun olayotgan bo‘lsa, qarz miqdoridan oshiqcha olmasin. Agar omillik uchun oladigan bo‘lsa, misliy haqdan oshirmasin. Agar oshiqcha berilsa, bundan bosh tortib, rad etsin. Zero, mol endi zakot beruvchiniki emaski, in’om etib yuborsin. Agar musofir bo‘lsa, maqsad qilgan joyiga yetib olguncha yetarli safar xaltasi va ulov kirasidan ziyodasini olmasin. Agar g‘oziy bo‘lsa, g‘azotiga kerak bo‘ladigan narsalar, xususan, qurol, ulov va nafaqadan boshqa narsa olmasin. Bularning miqdori ijtihod bilan bo‘ladi, chegarasi yo‘qdir. Shuningdek, safar xaltasida ham had yo‘qdir. Taqvodorlik - shubhaga qo‘ygan narsani shubhaga qo‘ymagan narsaga tashlash. Agar miskinlik sababidan olayotgan bo‘lsa uy jihozlari, kiyimlari va kitoblariga qarasin. Bular ichida o‘zi yoki nafisligi sababli ehtiyojmandlikdan chiqaradigan narsa bormi? Shunda kifoya qiladigan narsasini, qiymatda oshiqchasini almashtirish imkoni bo‘lardi. Bularning barchasi ijtihodiga havola. Bunda uning mustahiqligini ko‘rsatadigan zohiriy taraf bo‘lsa, unga muqobil haqdormasligini ko‘rsatadigan boshqa taraf ham bordir. Ikkovining o‘rtasi esa ishtibohlidir. Kim chegaraning atrofini aylansa, uni kesib o‘tishga yaqin bo‘lib qoladi. Bunda e’timod oluvchining zohiriy so‘zigadir.

Muhtojning ehtiyojlarini belgilashda torlik va kenglik qilish darajalarining hisobsiz bir qancha maqomlari bordir. Taqvodorning mayli yo‘lni tor olishga bo‘lsa, yengil oluvchining mayli esa yo‘lni keng olishda bo‘lib, hatto keng olishning turli xillariga o‘zida ehtiyoj sezadi. Bu shariatda qoralanadi.

Agar hojati talab etmasa ko‘p mol olmasin. Balki olgan vaqtida bir yilga kifoya qiladigan miqdor bilan cheklansin. Bu ruxsatning eng oxiridir. Shu sababli yil takrorlansa kirim sabablari ham takrorlanadi. Yana: «Rasululloh (s.a.v.) ham oila a’zolariga bir yillik ozuqani g‘amlardilar» (Imom Buxoriy, Muslim va Tabaroniylar rivoyati). Faqir va miskinning haddiga eng yaqin holat shudir. Agar bir oylik yoki kunlik hojati bilan kifoyalansa, taqvoga yaqini shudir.