Tarjimon: Mubashshir Ahmad
Toshkent «Movarounnahr»


MUNDARIJA

Muqaddima
Birinchi fasl. Zakotning turlari va vojib bo‘lish sabablari haqida
Ikkinchi fasl. (Zakotni) ado qilish va uning botiniy hamda zohiriy shartlari
Zakotdagi nozik botiniy odoblarning bayoni
Uchinchi fasl. Zakot oluvchi va uning haqli bo‘lish shartlari hamda olish odoblari to‘g‘risida
Oluvchi vazifalarining bayoni
To‘rtinchi fasl. Ixtiyoriy sadaqa va uning fazilati hamda olish-berish odoblari xaqida
Sadaqa fazilatining bayoni
Sadaqani maxfiy va oshkor qilish bayoni
Sadaqa yoki zakot olishdan afzalining bayoni

MUQADDIMA

Bismillahir rohmanir rohiym.

Baxtli va baxtsiz qiladigan, o‘ldirib va tiriltiradigan, kuldirib va yig‘latadigan, bor qilib va yo‘q etadigan, faqir va boy qiladigan, zarar va foyda beradigan Allohga hamd bo‘lsin. Ul Zot jonzotni tomchi nutfadan xalq qilgan, so‘ng O’zi G’aniy sifati ila xalqdan ajragan, so‘ng ba’zi bandalarini yaxshilik bilan xoslagan hamda ularning ustidan boy va behojat qiladigan ne’matlarini xohlaganicha yog‘dirgan. Ayrimlariga esa imtihon va sinovni ko‘rsatib, rizqda umidsizlik va mashaqqatga solganicha muhtoj qilgan. So‘ng zakotni din uchun asos va usul etgan. Va O’z fazli bilan (molini zakot ila) poklagan bandalarini (kibr va ma’siyatdan) poklagan. Va G’aniyligi bilan undagi narsani ko‘paytirgan. Xalqning sayyidi va hidoyat quyoshi bo‘lgan Muhammad Mustafoga, oilalariga va ilmu taqvo bilan xoslangan ashobiga salovot bo‘lsin.

Ammo ba’d, albatta Alloh taolo zakotni Islom ustunlaridan biri qildi. Alloh taolo aytadi:

«Namozni to‘kis ado qilinglar, zakotni beringlar» (Baqara surasi, 43-oyat). Payg‘ambar (s.a.v.) aytadilar: «Islom besh narsaga bino bo‘lgandir: Allohdan boshqa iloh yo‘qligiga va Muhammad Uning quli va rasuli ekaniga guvohlik bermoq; namozni to‘kis ado qilmoq; zakotni bermoq...» (Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari). Va Alloh taolo zakotga e’tiborsizlarga va’idni qattiq qilib dedi:

«Oltin-kumushni bosib, uni Alloh yo‘lida infoq-ehson qilmaydigan kimsalarga alamli azob «xushxabarini» yetkazing!» (Tavba surasi, 34-oyat.) «Alloh yo‘lida infoq»ning ma’nosi zakot haqqini chiqarib bermoqdir.

Ahnaf ibn Qays aytadilar: «Men Qurayshdan bo‘lgan bir necha kishi bilan edim. Shunda Abu Zarr o‘tib qolib: «Oltin-kumushlarini bosib qo‘yuvchilarga oldilariga bosilsa, yonlaridan chiqadigan, gardanlariga bosilsa, peshonalaridan chiqadigan kuydiruvchi tamg‘a «xushxabar»ini bering, dedilar». Boshqa bir rivoyatda kelishicha, shunday dedilar: «U birlarining ko‘krak uchiga qo‘yilsa, yelka  kuragidan chiqadi. Va yelka kuragiga qo‘yilsa, ko‘krak uchini titratib chiqadi». Abu Zarr aytadilar: «Payg‘ambarning (s.a.v.) oldilariga yetib borsam, ul zot Ka’ba soyasida o‘tirgan ekanlar. Meni ko‘rgach: «Ka’ba Parvardigoriga qasamki, ular zarar ko‘ruvchilardir», dedilar. Men: «Ular kimlar?» dedim. «Ular mollari ko‘p kishilardir. Illo, oldidan ham, orqasidan ham, o‘ngidan ham, so‘lidan ham shunday, shunday, deya (molini sochgan) kishilar bundan istisno. Ular esa juda ham kamdirlar. Agar tuya, sigir va qo‘y egasi ularning zakotini ado etmasa, ushbu mollar qiyomat kunida eng katta va eng semiz holda kelib, egasini shoxlari bilan suzib, tuyoqlari bilan tepkilab tashlaydi. Agar biri ishini oxiriga yetkazsa, to odamlar o‘rtasida hukm o‘qilmaguncha boshqasi qaytib kelaveradi», deb aytdilar» (Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari). Demakki, bu dahshatlar «Sahihayn»da kelgan ekan, zakotning sirlarini, oshkor va maxfiy shartlarini hamda zohiriy va botiniy ma’nolarini zakot beruvchi va oluvchining bilishiga yetarli miqdorda qisqacha ochib berish dinning muhim ishlaridan bo‘lib qoldi. Bu esa to‘rt faslda ayon bo‘ladi:

Birinchi fasl zakotning turlari va vojib bo‘lish sabablari haqida.
Ikkinchi fasl uning odob, botiniy va zohiriy shartlari haqida.
Uchinchi fasl oluvchi, uning haqlilik shartlari va olish odoblari to‘g‘risida.
To‘rtinchi fasl ixtiyoriy sadaqa va uning fazilati xususida.

Birinchi fasl
Zakotning turlari va vojib bo‘lish sabablari haqida

Zakotlar aloqadorlik e’tibori bilan olti turlidir: chorva mollari zakoti; oltin (tilla) va kumush zakoti; tijorat mollari zakoti; topilma ma’danlar zakoti; ushr zakoti; fitr zakoti.

Birinchi nav - chorva mollari zakoti: bu va boshqa zakotlar ozod musulmongagina vojib bo‘ladi. Balog‘atga yetgan bo‘lishi shart qilinmaydi. Balki sabiyning ham, jinnining ham molidan zakot berish shart. Bu zakot berish vojib bo‘lgan kishining shartlaridir (bizning hanafiy mazhabimizda zakot berishga ozod, musulmon, oqil va balog‘atga yetgan kishi bo‘lishi shart qilinadi).

Ammo moldagi shartlar esa beshtadir: u chorva, o‘tlovchi bo‘lib, bir yil turgan, komil nisobga yetgan va tom ma’nodagi mulk bo‘lgan moldir.

Birinchi shart - uning chorva mol bo‘lishi. Demak, zakot faqat tuya, qoramol va qo‘ydan beriladi. Ammo ot, xachir, eshak va kiyik bilan qo‘y o‘rtasida tug‘ilgan hayvonlarga zakot yo‘qdir (Imom Abu Hanifaga ko‘ra, o‘tlovchi har bir ot uchun bir dinordan zakot beriladi).

Ikkinchi shart - o‘t-o‘lan bilan yaylovda boqilgan bo‘lishi. Yemlangan mollarda zakot yo‘qdir. Bir muddat o‘t-o‘lan bilan va bir muddat yem bilan boqilgan bo‘lsa hamda bu bilan ta’minoti zohir bo‘lsa, bunda ham zakot berilmaydi.

Uchinchi shart - yil o‘tishi. Rasululloh (s.a.v.) aytganlar: «To yil aylanmaguncha molda zakot yo‘qdir» (Abu Dovud yaxshi sanad bilan rivoyat qil-gan). Bundan molning nasli istisno qilinadi. Bunda aslga yil to‘lgani uchun zakot vojib bo‘ladi. Agar molni yil asnosida sotsa yoki hadya qilsa, yil hisobi to‘xtaydi.

To‘rtinchi shart - mulk va tasarrufning mukammal bo‘lishi. Masalan, garovdagi chorva mollarida zakot vojibdir. Ammo yo‘qolgan yoki tortib olingan mollarda faqatgina mol barcha ko‘payishlari bilan qaytsagina, zakot beriladi. Qaytgan paytda o‘tgan yillar uchun ham zakot lozim bo‘ladi (mazhabimizda zakot vojib bo‘lishi uchun molning ko‘payishi shart qilinadi, agar ko‘paytirishning iloji bo‘lmasa, zakot vojib emas). Agar unda molini to‘liq qamraydigan qarz bo‘lsa, zakot lozim emas. Chunki u bu moli bilan boy sanalmaydi. Zero, boy deb ehtiyojdan ortiq narsaga ega bo‘lgan kishiga aytiladi.

Beshinchi shart- nisobning komil bo‘lishi.

Tuyaning nisobi: tuyaning soni beshga yetguncha hech narsa berilmaydi. Beshta tuya uchun qo‘ydan bir jaza’a (ikkinchi yoshini yashayotgan qo‘y) yoki echkidan bir saniyya (uchga o‘tgan echki) beriladi. O’nta tuya bo‘lganda ikki qo‘y, o‘n beshtada uch qo‘y, yigirmatada to‘rt qo‘y beriladi. Yigirma beshta tuyada bir binti maxoz (ikki yoshli urg‘ochi tuya) beriladi. Agar molining ichida binti maxoz bo‘lmasa, ibn labun (uch yoshli erkak tuya) beradi. Urg‘ochisini sotib olishga qodir bo‘lsa ham, erkagi berilaveradi. Uttiz oltitada binti labun (uch yoshli urg‘ochi tuya), qirq oltitada hiqqa (to‘rt yoshli urg‘ochi tuya), oltmish bir dona bo‘lganda jaza’a (besh yoshli urg‘ochi tuya) beriladi. Tuyalar soni yetmish oltita bo‘lganda ikkita binti labun, to‘qson bittada ikki hiqqa, bir yuz yigirma bittada uchta binti labun beriladi. Tuya bir yuz o‘ttiztaga yetganda hisob barqaror bo‘ladi: har ellik tuyada bir hiqqa va har qirqtada bir binti labun beriladi.

Qoramolning nisobi: qoramol o‘ttiztaga yetgandagina zakot vojib bo‘lib, bunda bitta tabi’ (ikki yoshli buqa) beriladi. Qirqtaga yetganda esa musinna (uch yoshli sigir) va oltmishtada ikkita tabi’ beriladi. Buyog‘iga hisob barqaror bo‘lib, har qirqtada musinna va har o‘ttiztada tabi’ zakot o‘laroq chiqariladi.

Qo‘yning nisobi: qo‘yning soni qirqtaga yetguncha zakot yo‘qdir. Shunda qo‘ydan jaza’a yoki echkidan saniyya beriladi. Keyin bir yuz yigirma bittaga yetgandagina qo‘shilib ikkita qo‘y beriladi. Ikki yuz bittaga yetganda uchta, to‘rt yuztada to‘rtta qo‘y zakotga beriladi. So‘ng hisob barqaror bo‘lib, har yuztada bir qo‘y beriladi. Aralash qo‘yning sadaqasi nisob to‘g‘risida bir mulkdorning nisobi kabidir. Agar ikki odam o‘rtasida qirqta qo‘y bo‘lsa, bundan bitta qo‘y beriladi. Agar uch kishining o‘rtasida bir yuz yigirmata qo‘y bo‘lsa, hammalari uchun bitta qo‘y vojib bo‘ladi. Qo‘shnilik aralash moli umumiy aralash molga o‘xshaydi. Lekin qo‘ylar birga yotmog‘i, birga sog‘ilmog‘i, birga sug‘orilmog‘i va birga o‘tlamog‘i hamda yaylovi bir bo‘lmog‘i shartdir. Shuningdek, qochirish ham birga bo‘lmog‘i va sheriklar hammasi ahli za-kot bo‘lmog‘i kerak. Zimmiy va mukotab bilan aralash bo‘lgan molga hukm yo‘qdir. Tuyada vojib bo‘lgan o‘lchovda yoshdan quyidagi yoshga tushish joiz, modomiki tushishda binti maxozdan pastlab ketilmasa. Lekin bunda yoshdagi kamchilikka bir yil uchun ikki qo‘y yoki yigirma dirham va ikki yil uchun to‘rt qo‘y yoki qirq dirham qo‘shib beriladi. Yana beruvchi yoshda yuqorilashi mumkin, modomiki bu ziyodalik jaza’adan o‘tib ketmasa. Zakot yig‘uvchining bunda ortiq olgani Baytulmoldan beriladi. Zakotda agar molning ba’zisi, agar bir donasi bo‘lsa ham sog‘lom ekan, kasal mol olinmaydi. Yaxshi moldan yaxshisi, yomonidan esa yemoni zakot uchun olinadi. Moldan bo‘rdoqiga boqilgani, homiladori, yangi tuqqani, qo‘chqori va eng yaxshisi olinmaydi.

Ikkinchi nav - ushr zakotlar: ushr har bir o‘suvchi va ozuqaga g‘amlangan sakkiz yuz mannga yetgan o‘simlikda vojib bo‘ladi (1 mann=900 gr.). Bundan kamida hech narsa berilmaydi. Shuningdek, mevalar va paxtada ham zakot yo‘qdir. Lekin g‘amlangan donlarda, xurmo va mayizda zakot beriladi. Sakkiz yuz mann quruq xurmo va mayizligida e’tiborga olinadi, ho‘l xurmo va uzumda emas. Bularning barchasidan qurigandan keyin zakot chiqariladi. Umumiy aralash molda sheriklardan birining moli boshqasiniki bilan to‘ldiriladi. Masalan, merosxo‘rlar o‘rtasidagi mushtarak bog‘dan hammalariga sakkiz yuz mann mayiz tegsa, barchalariga hissalari miqdoricha sakson mann mayiz berish vojib bo‘ladi. Bu to‘g‘rida qo‘shnichilik aralashmasi e’tiborga olinmaydi. Bug‘doyning nisobi arpa bilan to‘ldirilmaydi. Ammo arpaning nisobi sult (arpa navlaridan biri) bilan bir nav bo‘lgani uchun to‘ldirilaveradi. Bu oqin suv yoki kanal bilan sug‘orilgandagi vojib miqdordir.

Agar chelaklab yoki charxpalak bilan sug‘orilgan bo‘lsa, yigirmadan bir qismini berish vojib bo‘ladi. Agar ikki tur bilan ham sug‘orilgan bo‘lsa, g‘olib qism e’tiborga olinadi.

Ammo vojibning sifatiga kelsak, xurmo, quruq mayiz va donda qurigan holdagisi e’tiborlidir. Uzum va ho‘l xurmodan olinmaydi. Illo, daraxt va ekinlarga ofat yetib, pishmasidan oldin uzishni manfaat taqozo qilib qolsa, ho‘l xurmodan ham olinadi va molikka to‘qqiz, kambag‘alga bir hissa qilib o‘lchab beriladi. Bizning taqsimlash ham, ba’y degan so‘zimiz bunday taqsimotdan man etolmaydi. Balki bunday holatlarda ehtiyoj borligi uchun ruxsat beriladi.

Uchinchi nav - tilla va kumush zakoti: agar Makka vazni bilan toza tangada ikki yuz dirham kumushga bir yil to‘liq o‘tsa, besh dirham beriladi. Bu qirqdan bir deganidir. Agar bir dirham bo‘lsada, ortsa, mana shu hisob bilan chiqariladi. Tillaning nisobi esa Makka vazni bilan toza yigirma misqolga tengdir. Bunda ham qirqdan bir zakot beriladi. Bundan ortig‘i shu hisob bilan chiqariladi. Agar bir habba (zira) miqdori bo‘lsada, nisobga yetmay qolsa, zakot yo‘qdir. Kimda qalbaki dirham bo‘lsa va unda toza tangadan shu miqdor topilsa, zakot vojib bo‘ladi. Shuningdek, yombida, tilla kumush idishlar, erkaklarning tilladan yasalgan ulovlari kabi man etilgan ziynatlardan ham zakot berish lozim. Lekin muboh ziynatlarda lozimmas. Berishga qodir bo‘lingan qarzga zakot vojib bo‘ladi. Lekin uni to‘liq qaytarib olgan bo‘lsa, beriladi. Agar qaytarishga muddat belgilangan bo‘lsa, o‘sha muddat o‘tishi bilangina zakot lozim bo‘ladi.

To‘rtinchi nav - tijorat zakoti: u ham tilla va kumushning zakotidekdir. Bunda yil hisobi agar nisob naqd pul bo‘lsa, matoni sotib olgan pulga ega bo‘lgan vaqtdan boshlanadi. Agar bu naqd pul noqis bo‘lsa yoki tijorat niyatida mato sotib olgan bo‘lsa, yil sotib olgan vaqtdan boshlanadi. Zakot mamlakat pul birligidan ado qilinadi va u bilan belgilanadi.

Agar unda naqd sotib olgan narsa bo‘lib, uning miqdori komil nisobga yetgan bo‘lsa, mamlakat pul birligidan ko‘ra uni qiymatlash a’loroqdir. Kim shaxsiy moli to‘g‘risida tijoratni niyat qilsa, to bir narsa sotib olmaguncha niyatning o‘zi bilan yil hisobi boshlanmaydi. Agar yil to‘lmasdan burun tijorat niyatini buzsa, zakot soqit bo‘ladi. Mana shu yildan zakotni ado qilmoq a’lodir. Yil oxirida moldagi foydadan dastmoyaga yil to‘lgani uchun zakot vojib bo‘ladi. Hayvonlar naslida bo‘lgani kabi yil qaytadan boshlanmaydi.

Sarroflar mollarida boshqa tijoratlarda bo‘lgan kabi joriy almashtirishlar bois yil uzilmaydi. Qarz molidagi foyda zakoti taqsimlashdan oldin bo‘lsa omilgadir. Qiyoslaganda eng ma’quli shudir.

Beshinchi nav - rikoz va ma’danlar zakoti: rikoz - johiliyatda ko‘milib islomda hali unga mulk hukmi joriy bo‘lmagan, yerda topilgan moldir. Buni topganga tilla va kumushda xums, ya’ni beshdan birini berish vojib bo‘ldi. Bunda yilning e’tibori yo‘qdir. Yana nisobni etiborga olmaslik a’lodir. Chunki unga xumsning vojib bo‘lishga uning g‘animat (urushda qo‘lga kiritilgan) molga o‘xshashligini ta’kidlaydi. Yana zakot e’tabori ham uzoq emasdir. Chunki uning sarf o‘rni zakotnikidekdir. Shuning uchun ham sahih qavlga ko‘ra, u tilla va kumushga xosdir.