Umayya yana ishora qildi. Qamchi havoga ko‘tarilib vizillar ekan, Bilolning:
— Hech qachon... toki tirik ekanman, meni butlarga sajda qilayotgan holda ko‘rmaysan! — degani eshitildi.
Qamchilarning vazillashi davom etar, «Ahad... Axad.» so‘zlari ham ularning zarbasiga hamohang ravishda takrorlanar edi.
Umayya quliga dag‘dag‘a qildi:
— Agar biron marta sekinroq urganingni sezib qolsam, sening ham abjag‘ingni chiqaraman, bilib qo‘y!!!
Darhaqiqat, u hazillashmayotgan edi. Necha qamchi tushganini Bilol ham, uni savalayotgan do‘sti ham bilmas edilar. Shunga qaramay Umayya:
— Ur, yana ham qattiqroq ur! Yo qaytsin, yo o‘lib ketsin, der edi. Yuzida zarracha rahmshafqat alomati ko‘rinmasdi.
— Bilol hushidan ketdi, ey Umayya.
— Ur! Ataylab shunday qilmokda.
Bilol chindan ham hushidan ketgan edi. «Ahad... Ahad...» degan ovoz ham eshitilmay qoldi.
Behush vujudga tushirilayotgan qamchi zarbalari endi iz qoldirmay, Bilolning yelkasini qora qonga belar edi. Nixoyat, xoin bir juft ko‘zdan qilingan «etar» ishorasi bilan kaltaklash to‘xtatildi. Umayya murodiga yetgan kishiday yengil tortib:
— Sharobimni olib keling, — deb baqirdi.
Ikkinchi kun...
Holdan ketgan Bilolni Umayyaning qoshiga olib kelganlarida, oyog‘ida turolmas edi.
Umayya xonaning bir burchagida turgan butni ko‘rsatdi va Bilolga ishora qildi. «Qani, unga sajda qilginchi!» degani edi bu.
Bilol butga yaqinlashdi. Umayya yengil nafas oldi. Nihoyat odam bo‘libdi, deb o‘yladi. Uningcha, demak, qamchilar zarbasi zoe ketmabdi... Bilol butga yaqinlashdiDa, kuchli bir nafrat bilan uning basharasiga tupurdi:
— Sizlar iloh deydigan bu but o‘zining borligidan Ham bexabar bir toivdir! Siz...
Ortiq so‘zga ulgurmadi. Umayya saichib borib, jonHolatda Bilolni tepib yubordi. Bilol yerga yiqildi.
Yana qamchilash... Bilol qachongacha kaltaklanganini Ham farqlay olmadi. Ammo hushidan ketgungacha «Ahad... Ahad...» deyishdan to‘xtamadi.
Umayya mahallasidagi bolalarni chaqirdi. Ularga pul berib, bo‘yniga arqon solinib, qo‘llari orqasiga bog‘langan Bilolni ko‘rsatdi:
— Ko‘ryapsizlarmi mana bu dinsizni?.. Mana, sizga ota-bobolarining dinidan qaytgan bir xoin. Vazifangiz — buni ko‘chalarda sudrab toshbo‘ron qilshi. Qani, bir g‘ayratingizni ko‘rsatingchi, agar topshirig‘imni ko‘ngildagiday bajarsalaringiz, yana pul beraman.

Qanday maza! Ham nul ishlashadi, ham ko‘ngilxushlik qilishib, bir dinsizga jazo bsrishadi!..
— Yur, qani, ko‘raylikchi, hoy dinsiz!
— Yur tezroq, ablah! Birlari kaltak bilan Bilolni kaltaklagan, boshqalari bo‘ynidagi arqondan ushlab tortqilagan holda... bu g‘aroyib va achinarli «tomosha» Makka ko‘chalari bo‘ylab yuraketdi. Orqadan Umayya:
— Dadil bo‘linglar, bolalar! Shunday qilinglarki, dinidan qaytganiga pushaymonlar yesin! — deb baqirib qoldi.
— Yur, qani, tangrilarga til tekkizgan badbaxt!
— Yur, xoin!
Bir gomondan haqoratu kaltaklar, ikkinchi tomondan Biloliing to‘xtovsiz takrorlayotgan «Ahad... Ahad...» degan so‘zlari birbiriga qorishib ketdi.
Chekilayotgan bu aziyatlar Olloh yo‘lida ekanligi, har bir kaltak ma’naviyat olamidan yuksaklarga otilgan bir odim ekanligi haqidagi ishonch Bilolning borlig‘ini qamrab olgan edi. Oxiri o‘lim bilan tugasa ham, abadiy saodatga boshlovchi yo‘lga kirilgani va ilgarilayotganiga bo‘lgan samimiy ishonch...
Ko‘chamako‘cha ayovsiz sudralib yetkazilgan bu ozoru sitamlar kechqurun nihoyasiga yetdi. Bolalarga va’da qilingan mukofot tarqatildi.
Ertasi kuni ko‘chalar yana Bilolni sudrayotgan bolalarning ko‘ngilxushlik maskaniga aylandi. Ular Bilolni ayamay urar, so‘kar, ustiga tupurar edilar. Bilol sir boy bermasdi. Ularning «yuryur»lari unga: «Yur Ollohning roziligi uchun», deya eshitilardi go‘yo.
Bolalar ko‘chalarni aylanib chiqqach, Makkaning tashqarisiga yo‘l oldilar. Makka vodiylari bo‘ynida arkoi bilan sudralayotgan qora tanli bir odamni va uni savalaysavalay, sudraysudray oldiga solib haydab ketayotgan bolalarni hazin va g‘amginlik bilan tomosha qilardi.
Bolalar bu odamning ba’zan: «Bir... bir... bir..» deyayotganini eshitishsa, ba’zan: «Yaratgan zot bo‘lmish Parvardigoringiz Nomi bilan o‘qing. U insonni laxta qondan yaratgandir. O’qing! Sizning Parvardigoringiz qalamni (ya’ni, yozishni) o‘rgatgan o‘ta karamli zotdir. U zot insonga uning bilmaganlarini o‘rgatdi», degan tilovati quloqqa chalinardi.
Bir kuni Umayya ibn Xalaf bu «tomosha»ni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rish uchun keldi. Bolalar baqiribchaqirib Bilolni hamon sudrab yurardilar.
 Bolalar, to‘xtanglar! — dedi Umayya.
To‘xtadilar. Kattagina bir tosh keltirishni buyurdi. Bu qoyatosh ikki kishi zo‘rg‘a ko‘taradigan darajada og‘ir edi. Och va chankrq, necha soatlardan beri tinimsiz sudrab yurilgan Bilolni chalqanchasiga yotqizdilar. Qo‘loyoqlarini arqonlab, ikki tomoniga qoqilgan qoziqlarga bog‘ladilar. Shundan keyin haligi og‘ir tongai ko‘tarib, Bilolning ko‘kragiga qo‘ydilar.
Bu og‘ir yuk ostidagi Bilolning tili og‘zidan osilib qolgan, ko‘zlari kosasidan chiqquday bo‘lib olaygan, bo‘yin tomirlari srilib ketgudek bo‘rtgan edi.
Tagidan olov kabi qaynoq toshlar badanini kuydirsa, ustidan qoyatosh bosar, nafas olishiga to‘sqinlik qilar edi. Butun bu jabru sitamlarga qaramay, Bilol hamon «Olloh birdir» deyishga urinardi.
— Xo‘sh, qalay, hali ham Muhammadning dinida qolasanmi? Bu Umayyaning ovozi edi. Bilol esa, bir gapni takrorlardi:
— Olloh birdir, Olloh birdir...
Umayya jahl bilan tepib yubordi. Bilolning buyragi yorilib ketay dedi.
Qasam ichib aytamanki, Muhammadning dinidan voz kechib, toki Lot va Uzzoga sajda qilmaguningcha, shu ahvolda yotaverasan! — deb baqirdi jazavada.
Ammo Bilol hushidan ketgan edi, bu gaplarni eshitdimi yoki yo‘qmi — noma’lum qoldi.

* * *
Cho‘g‘day qizigan shag‘al toshlar ustiga yana bir necha kun yotqizildi, har kuni, odatdagidek, ustiga og‘ir toshlar bostirilib qo‘yilardi.
Bir kuni mana shunday qiyinqistov ichida azoblanib, ingrab yotar ekan, yonginasida shunday suhbat bo‘lib o‘tdi:
— Ollohdan qo‘rqmaysanmi, ey Umayya? Bu bechoraga qachongacha azob berasan?
— Uni sen yo‘ldan urding. Endi xohlasang, o‘zing qutqarib ol. Bo‘lmasa, amin bo‘lki, toki o‘lgunicha qiynayman.
— Xo‘p, unda mening taklifimni eshit: Qistos ismli bir qulim bor, xohlaysanmi, Bilolga almashaman.
— Roziman, yo Abu Bakr. Ammo bir shart bilan...
— Nima ekan sharting?
— Qistosning xotini bilan qizi ham meniki bo‘ladi.
— Kelishdik.
— Ustiga yana ikki yuz dirham pul ham berasan.
— Imonsiz ekansan, Umayya. Insof, odamgarchilik, fazilat degan narsalardan zig‘ircha ham yo‘q ekan senda. O’yalmaysanmi? Oldisotdi shu bilan tamom.
— Bo‘pti. Roziman. Boshqa shartim yo‘q.
O’sha zahoti Bilolning ustidagi og‘ir toshlar bir chskkaga otildi. Arqon yechildi. Abu Bakr qo‘llarini madadga cho‘zib, Bilolning turishiga ko‘maklashdi. Birgalikda u yerdan uzoqlashdilar. Hazrati Abu Bakrning Bilolga aytgan ilk so‘zlari shu bo‘ldiki:
— Bilol, Olloh roziligi uchun seni qullikdan ozod qildim. Shu daqiqadan boshlab ozod va erkinsan, —dedi.
— Olloh sendan rozi bo‘lsin, yo Abu Bakr.
Abu Bakr o‘zida yo‘q shod holda uzoqlashib borayotgan Bilolni ko‘zda yosh ila kuzatib qolar ekan, qalbining tubidan otilib chiqayotgan hamdu sanolarini Buyuk Mavloga arz etar edi:
— Ollohim, senga ming shukrlar va hamdu sanolar bo‘lsin. Shu onda Bilolning o‘rnida men azoblanayotgan bo‘lishim, ammo uningchalik sabr qilolmasligim mumkin edi... — derdi.
Shu damda Bilol ko‘proq quvondimi yoki Abu Bakrmi — bunisi faqatgina ularni yaratgan Buyuk Zotga ayondir. Qullarining mezoni bu quvonch darajasini o‘lchashga yetarli emas. «Olloh roziligi uchun bir qulni ozod etgan kishining ozod etilgan qulning har bir a’zosiga muqobil a’zolari jahannamdan ozod qilinadi».
Bu ilohiy hukmga noil bo‘lganlarning eng ustun, eng mukammal namunasi bu dunyoda Abu Bakr bo‘lsa, oxiratda ham Abu Bakr bo‘lajakdir. Olloh undan rozi bo‘lsin.

* * *
Abu Bakrning insoniyatga ibrat bo‘larli savob ishlari bugina emas. Takdiri ilohiy Lavhul Mahfuzda «Payg‘ambarlardan so‘ng keladigan ilk qator»ga uning ismini qayd etgandir.
Jabroili Aminni firishtalar yer yuziga kuzatib kolishdi. Nabiylar sultoniga Robbul Olamindan navbatdagi farmon kelayotgan edi.
Bir zumda Nabiyi Akramni vahiyning isi tutib ketdi. Nafaslari yonlaridagilarga ham eshitilarli darajada chuqurchuqur chiqar edi. Ilohiy qudrat Sayyidul Anbiyo bo‘lish vazifasini yuklagan habibini vahiy yuborilgan olamga olib kirgan edi.
Bir muddat o‘tib, nafas olishlarining sekinlashuvidan ayon bo‘ldiki, Nabiyi Akram (s.a.v.) vahiy holatidan chiqib, o‘zlariga kela boshladilar. Payg‘ambarimiz yana o‘zlari yashab turgan olamga qaytarildilar. Muborak dudoqlaridan navbatdagi ilohiy hukm butun pokizaligi va samimiyligi bilan mo‘minlarning qulog‘iga quyila boshladi:
«Vallayli iza yag‘sha...»
«(Borliqni zulmatga o‘rab) kelayotgan kechaga qasam, yorishib ko‘ringan kunduzga qasam. Erkak va ayolni yaratgan Zotga qasamki, shakshubhasiz, sizlarning sa’yharakatlaringiz xilmaxildir. Ana endi kim (o‘z moldavlatidan kambag‘albechoralarga berilishi lozim bo‘lgan zakot va boshqa sadaqotlarni) ado etsa va (Ollohdan) qo‘rqsa hamda go‘zal oqibatni (ya’ni, jannatni) tasdiq etsa, bas, Biz uni oson yo‘lga muyassar qilurmiz. Endi kim baxillik qilsa va (o‘zini Olloh huzuridagi ajrmukofotlardan) behojat bilsa hamda go‘zal oqibatni yolg‘on desa, bas, Biz uni og‘ir yo‘lga «muyassar» qilurmiz! Va u (do‘zaxda) halok bo‘lgan vaqtida molu dunyosi unga foyda bermas! Shakshubhasiz, hidoyat yolg‘iz Bizning zimmamizdadir. Shakshubhasiz, oxirat ham, dunyo Ham yolg‘iz Biznikidir. Bas, Men sizlarni lovullab yonib turgan olovdan — do‘zaxdan ogohlantirdim. O’nga faqat (Haqni) yolg‘on degan va (imone’tiqoddan) yuz o‘girgan badbaxt kimsagina kirur! O’zi pokdomon bo‘lib, moldavlatini (yaxshilik yo‘lida) sarf qiladigan taqvodor zot u (do‘zax)dan yiroq qilinur. Uning huzurida — zimmasida biron kimsaga qaytariladigan ne’mat yo‘kdir, U faqat eng oliy zot bo‘lmish Parvardigorining yuzini — rizolitini istab (moldavlatini sarf qilur). Va yaqinda (Parvardigori unga ato etadigan mukofot — jannat ne’matlaridan) rozi bo‘lur» (Vallayl surasi, 1 — 21.)

Olloh taoloning tahsinu takdiriga munosib zot bo‘lishdek bir saodatga erishgan Abu Bakr (r.a.) xursandligidan ko‘zyosh to‘kardi.
Umar qo‘lidagi qamchini bir chekkaga uloqtirib, peshonasidagi terlarni artar ekan, o‘zi anchadan beri kaltaklayotgan Lubaynaga qarab:
— Achinganimdan emas, charchaganim va zerikkanimdan to‘xtadim, shuni yaxshi bilib ko‘y, — dedi.
Umar bejiz bunday demayotgan edi. Otasi Xattobning merosxo‘ri sifatida unga otadan ko‘p narsa meros qolgan, jumladan, jasorat, kuchquvvat, shafqatsizlik, serjahllik va shu kabi xislatlar ham otameros edi.
Lubaynaning onasi Nahdiyya ham ayni tarzda kaltaklanayotgan edi, hatto qamchi ostida ezilib ado bo‘layotgan qizi Lubaynaga achinishga ham imkoni yo‘q edi.
Umar Lubaynani so‘nggi marta «insof»ga chaqirdi, yana rad javobini oldi.
— Xo‘sh, Lubayna, hozir yana savlashimni bilasanmi? — dedi tutoqib.
Albatta. Qolaversa, bu kaltaklash sen charchaguningcha davom etishini ham bilaman. Ammo bu azobuqubatlar mening imonimni yanada mustahkamlaydi, xolos.
Yana qamchilash boshlandi.
Lubayna bilan uning onasi Nahdiyya Umarning joriyalari emasdilar, qo‘shni bir beva xotinning cho‘rilari edilar. Umar o‘sha ko‘shnisining hurmati yuzasidan bu ishga qo‘l urgan, go‘yo eri yo‘q bir xotinning hojatini chiqarayotgandek his qilar edi o‘zini. Urganda ham ayamasdan, bor kuchi bilan urardi. Bir payt jahli jazavaga aylanib, qamchini bir chetga uloqtirdida, qiz bechoraning tomog‘iga yopishib, dag‘al panjalari bilan bo‘g‘a boshladi. Lubayna Umarning qo‘llarini o‘zidan itarar, bo‘g‘ziii bo‘shatishga urinar edi. Ammo uning qarshiligi uzoqqa cho‘zilmadi, sal o‘tmay zaif qo‘llar bo‘shashdi, shalvirab tushdi va Lubayna yerga yiqildi.
Umar uni o‘lib qolgan bo‘lsa kerak degan xayol bilan qo‘yib yubordi. Ammo hali ham jahlidan tushmagan edi. Ko‘rkuv va dahshat ichida qizining ahvolini kuzatayotgan onaning ustiga yoiirildi, uni ham bo‘g‘ib hushidan ketkazdi...
Oradan kunlar o‘tdi. Onabola bir kuni qo‘l tegirmonida bug‘doyni un qilayotgan edilar. Xo‘jayinlari bo‘lmish ayol tepalarida turib olib, bu sho‘rliklarni hakorat etardi:
— Agar ota-bobolarimizning diniga qaytmaydigan bo‘lsalaringiz, sizlarga kun berish yo‘q. Yo o‘lib qutulasizlar, yo o‘zlaringga o‘xshagan bitta dinsiz kelib sotib olsa...
Shu payt yonatroflaridan shahdam bir ovoz yangradi:
— Juda soz. Men ularni sotib olaman! Gapirayotgan Hazrati Abu Bakr edi.
Savdo bir zumda tugadi. Lubayna va Nahdiyya o‘zlarida yo‘q xursand edilar.
— Ishingizni ta!nlang. Har ikkalangizni ham Ollohning roziligi yo‘lida ozod qildim. Shu daqiqadan e’tiboran erkinsizlar.
Cho‘rilar bir onda yangi hayotga qadam bosgan edilar.
— Ijozat bering, shu ishimizni tugatsakda, so‘ngra bu yerdan ketsak.
— Endi bu yog‘i o‘zlarishta havola.

Hazrati Abu Bakr atrofini o‘rab olgan farishtalarning duolariyu Ollohning roziligiga erishgan edi. Uning haqiga chin ko‘ngildan o‘qilgan duoyu iltijolar Mavloning yuksak dargohiga yetib borgan, eng maqbul duolar qatoridan o‘rin olgan edi, insha Olloh.
Onabola bu uyda cho‘rilik bilan bog‘langan va hurriyatga erishish bilan natijalangan so‘ngi ishlarini tugatar ekanlar, ham u zolim ayolning, ham Umarning g‘azabidan qutulganliklariga tinmay shukr qilar edilar. Ulug‘ zot bo‘lmish Abu Bakrning ortidan zo‘r havas va minnatdorlik tuyg‘ulari ila uzoq vaqt qarab qoldilar.
Rasululloh (s.a.v) bir kuni Ka’baga yaqin bir yerda namoz o‘qiyotgan edilar. Amr ibn Hishom (Abu Jahl) chidab o‘tirolmadi, nimadir qilib bo‘lsada, janjal chiKargisi keldi. Asabiy holatda payg‘ambarimizning ustlariga bostirib keldi.
— Bundan keyin yana shu yerda namoz o‘qiyotganingni ko‘rguday bo‘lsam, holingga voy! — dedi vahshat bilan.
— Bordiyu qaysarlik qilsang, qavmimni, qabilamni yordamga chaqirib bo‘lsa ham, bu yerdan haydab chiqaraman!
Holbuki, Rasululloh (s.a.v.) Amr ibn Hishomning do‘qpo‘pisasi tufayli vazifalarini tark etolmas, namozni to‘xtata olmas edilar. Chunki u kishiga vazifa yuklagan, payg‘ambar qilib jo‘natgan zot Amr emas. Binobarin, Muhammad (a.s.) uylariga kaytib kelganlarida, Jabroili Amin Janobi Haqning salomini — navbatdagi vahiyni keltirdi. Bu vahiy ilk bor tushirilgan beshta oyatning davomi edi:
«Darhakiqat, inson o‘zini boybehojat ko‘rgach, albatta, tug‘yonga tushar — haddidan oshar. Albatta, yolg‘iz Parvadigoringga qaytishing bordir! (Ey inson), bir bandani (ya’ni, Muhammad alayhissalomni) namoz o‘qigan vaqtida (namozidan) to‘sadigan kimsani ko‘rdingmi?! Xabar berginchi, agar u (namoz o‘qiguvchi) o‘zi To‘g‘ri Yo‘lda bo‘lsa yoki (o‘zgalarni) taqvoga buyursa, (uni namozdan va taqvodan to‘sgan kimsa halok bo‘lmasmi?) Xabar berginchi, agar u (namozdai to‘suvchi kimsa Ollohning kitobini) yolg‘on desa va yuz o‘girsa, albatta, Olloh (uning barcha qilmishlarini) ko‘rib turishini bilmasmi?! Yo‘q! Qasamki, agar u (bunday gumrohlikdan) to‘xtamasa, albatta, Biz uning peshona sochidan — o‘sha yolg‘onchi, adashgan peshona sochidan tutarmizda (jahannamga otarmiz)! Bas, u o‘zining jamoasini (yordamga) chaqiraversin. Biz esa, azob farishtalarini chaqirajakmiz! Yo‘q! Siz unga itoat etmang va Ollohga sajdaibodat qilib, (U zotga) yaqin bo‘ling!» (Rahmon surasi, 1—9.)

* * *
Bir kuni son jihatidan hali uncha ko‘p bo‘lmagan sahobalar suhbatlashib o‘tirar edilar. Suhbat orasida:
— Xudo hakqi, qurayshliklar Qur’onning ochiq-oydin o‘qilganini hali biron marta ham eshitganlari yo‘q. Bironbir mard yigit o‘rtaga chiqib, Qur’ondan tilovat qilsa, zo‘r ish bo‘lardida, — dedilar.
Kichkina bo‘yli, ozg‘ingina bir odam otilib chikdi: Mana men, men tilovat qilaman! — dedi. Bu odam Uqba ibn Abu Muoytning sobiq quli Abdulloh ibn Mas’ud edi.
— Yo‘q, u shunday bir odam bo‘lsinki, toki boshiga biron falokat tushsa, orqasida madad beradigan kishi tursin, — deyishdi.
— Meni Olloh o‘z panohida asraydi! — deya javob qildi Abdulloh va o‘rtaga chiqdi. Masjidi Haramga kirdi. Baland ovoz bilan avval: «Bismillahir rohmanir rohiym...» dedi va «arRohmanu ‘allamal Qur’on...» deya tilovat qila boshladi.
Odamlar orasidan:
— Nimalar deyapti Ibn Ummu Abd?
— Shoshmay tur, eshitaylikchi... — degan ovozlar eshitildi.
Abdulloh bor kuchi bilan baqirib Qur’onni tilovat qilar edi. «Mehribon (Olloh) Qur’onni ta’lim berdi. U zot insonni yaratib, unga (dilidagi maqsadini ayon eta olish uchun) bayonni (nutqni) ta’lim berdi. Quyosh ham, oy ham (aniq) hisobo‘lchov bilan (joriy bo‘lur). O’to‘lan ham, dovdaraxt ham (yolg‘iz Ollohga) sajda qilur bo‘yinsunur. U zot osmonni baland qilib qo‘ydi va sizlar toshtarozuda tug‘yonga tushmasliklaringiz, (ya’ni, o‘zgalarga zulm qilmasliklaringiz) uchun mezon — tarozuni o‘rnatdi. (Ey insonlar, o‘zaro oldiberdi muomalalaringizda) to‘g‘ri, adolat bilan tortinglar va tarozudan urib qolmanglar!..» (Alaq surasi, 619.)
Ibn Mas’ud ortiq davom ettira olmadi.
— Bu odam Muhammaddan o‘rgangan narsalarini o‘qiyotgan bo‘lmasin tag‘in?.. — deya xavotirlik bilan berilgan savolga:
— Ha, gapingiz to‘g‘ri. Men hozirgina tilovat qilgan Qur’on oyatlarini bizga Muhammad Rasululloh o‘rgatdilar, — deb javob qildi.
Shu payt bir to‘da odam Abdullohning ustiga bostirib kela boshladi. Uni yerga yotqizib, ayamay do‘pposlay ketdi. Birmuncha kaltaklab xumordan chikdi shekilli, to‘da uni o‘z holiga qo‘yib tarqaldi.
Ibn Mas’udnig yuz-ko‘zi shishib ketgan edi. Birodarlarining huzuriga kelganda, ular nima bo‘lganini darrov sezdilar.
— Biz mana shu ahvolga tushishdan qo‘rqqan edik, ey Abdulloh!
— Menga hech narsa bo‘lgani yo‘q, — dedi ibn Mas’ud. — Men ulardan ancha ustun ekanligimni ayovsiz kaltaklayotganlarida ham his etib turdim. Istasangiz, ertaga yana ularni Qur’onni tinglashga majbur qilishim mumkin.
— Bas, yetar endi. Sen zimmangga tushganini ziyoda qilib bajarding.

* * *
Qurayshliklarning oqsokolariyu aslzodalari Makkada yuzaga kelgan vaziyatdan g‘oyat bezovta edilar. O’rtaga chiqqan va kundankunga mustahkamlanayotgan, tarafdorlari tobora ko‘payib borayotgan bu din bir kun kelib boshlariga bir balo keltirishidan, qo‘llaridagi kuchqudratdan ham mahrum etib, oddiy insonlarga aylantirib qo‘yishidan qattiq qo‘rqa boshladilar. Bu ketishda kechagina bir chaqalik qadri bo‘lmagan qullar, joriyalar ertaga boshlariga chiqib, obro‘e’tiborli kishilarga aylanishlari, ular bilan teng va hatto ustun bo‘lib ketishlari hech gap emas edi. Birov odam o‘rnida ko‘rmagan Bilol singari, Ibn Ummu Abd kabi qullarning, cho‘ponlarning oxiratda havas qilsa arzigudek mavqelarga erishishi haqidagi mish-mishlar juda keng tarqaldi. Shuning uchun temirni qizig‘ida bos deganlaridek, o‘z vaqtida bu ofatning oldini olish kerak, degan xaslda edi 6u aslzodalar.
Valid ibn Mug‘iyra boshchiligida yoshi ulug‘roq bir necha kishi Abu Tolibning eshigini qoqib kelishdi. Abu Tolib ularni iliq kutib oldi. Izzatikrom ko‘rsatib, ichkariga taklif etdi.
Birpas u yoqbu yoqdan gaplashib o‘tirdilar. So‘ngra gan jiyani o‘rtaga chiqargan yangi dinga borib takaldi.
— Jiyaning bizning ilohlarimizga til tekkizdi. Ularni haqorat qildi. Bizning aqli raso kishilarimizni ahmoklikda aybladi. Akani ukadai ajratdi. Farzandni otaga, qulni xo‘jayiniga dushman qildi. Biz oramizdagi qarindoshlik aloqalariga futur yetmasin deya bu muammoni o‘zing hal etishingni so‘rab keldik. Kechagi kungacha yaxshigina davom etib kelgan do‘stligimiz buzilmasa, deymiz, — deyishdi.
Abu Tolib bir kunmasbir kun shunday bir yo‘qlov bo‘lishini, mana shunday bir taklif ham aytilishini bilardi. Suyukli jiyaniga so‘zi o‘tadigan kishi sifatida amakilari orasidan uni tanlashlari ham tabiiy edi. Abu Tolib ular kutgandek, «Sizlarning diningiz mening ham dinimdir, sizlarning ma’budlaringiz mening ham ma’budimdir. Bu muammo sizni kanchalik bezovta qilsa, meni ham shunchalik tashvishlantiradi. Shu bois bu masalani menga ko‘yib beravering. Jiyanimning popugini pasaytirib qo‘yish mening vazifam», demadi. Zotan, bunday deya olmasdi ham. O’rniga:
— Haqlisizlar, gaplaringiz to‘g‘ri, — deyishdan nariga o‘tmadi. Bular shunchaki taskin beruvchi so‘zlar edi, xolos.
— Bu muammoni qanchalik tez hal qilsang, shunchalik yaxshi bo‘ladi, ey Abu Tolib! — deyishdi kelganlar va xayglpashib chiqib ketishdi.
Yo‘lda borisharkan, oralarida birlari:
— Nima deysan, ey Amr? Xomush ko‘rinasan? — deb qoldi.
Amr ibn Hishom quruqqina javob qildi:
— Nimaga xursand bo‘lishim kerak ekan? Axir, bu odam sizlarning ko‘zlaringizga qarab turib, yosh bolani avragandek avrab chiqarib yubordiku? — dedi va qo‘shimcha qildi: — Abu Tolib shu kungacha bu ishlardan bexabar edi deb o‘ylaysizlarmi? O’ning Muhammadni to‘xtatish niyati bo‘lganida, bugungacha qo‘l qovushtirib o‘tirarmidi? Mana, ko‘rasizlar, Abu Tolib uning yo‘liga kirmasa ham, unga yordam berib, himoya kilishda davom etaveradi. Bu so‘zlarimga yaqin orada ishonasizlar.
Amrning bu so‘zlari ba’zilarni ajablantirdi, boshqalarni o‘ylantirib qo‘ydi. Umayya ibn Xalaf:
 Ey Hishom, ilohim so‘zlaring noto‘g‘ri bo‘lib chiqsin, dedi.
Qani endi yanglishgan bo‘lsam...

* * *
Abu Tolib mehmonlarni kuzatgach, peshonasini qashladi. Endi buyuk bir sinov ostonasiga kelib qolganini his etdi.
Jiyani bu ishga kirishar ekan, niyati bir mojaroni boshlash bo‘lmagani kundek ravshan edi. Ilohiy bir maqomdan farmon olganiga Abu Tolibning shubhasi yo‘q. Shu bois bu da’vodan voz kechmasligi aniq. Kelgan mehmonlarning esa, bu da’voga qo‘shilishlariga umid ham qilib bo‘lmasdi. Abu Tolib ikki o‘t orasiga tushib qoldi. O’zini panaga olib, meni bu ishlarga aralashtirmanglar, nimaiki muammo bo‘lsa, o‘zaro hal qilib olaveringlar ham deya olmas edi.
Amr ibn Hishomning Nabiylar Sarvariga «Ikkinchi marta bu yerda namoz o‘qiganingni ko‘rmay...» deb do‘kpo‘pisa qilganidan keyin tushirilgan oyatlar aylanibaylanib uning qulog‘iga ham yetib bordi. O’ta jahldor va jangari odam bo‘lgan Amr bularni eshitib, g‘azabdan ko‘karib ketdi. Atrofda esa, uni yanada asabiylashtirishni, yanada gijgijlashni istovchilar turar edi.
 Har doim shu yerda namoz o‘qiyveraman deganmish...
— Sen unga hech narsa qila olmaysan. Chunki azob farishtalari kelib, sochlaringdan tortib jahannamga itarib yuborar emish...
Bu gaplarni eshitgan sari Amr o‘zini haqoratlangandek his etardi.
— Ortiq so‘zga hojat yo‘q! deb baqirdi bir kuni. — Qasam ichib aytamanki, uni bu yerda namoz o‘qiyotganini ko‘rsam, oyoqlarim bilan bo‘ynini ezg‘ilab, burnini yerga ishqalayman!

YOSIR OILASI VA AMMOR

Ammor oilasi musulmon bo‘lganini eshitib qolgan Mug‘iyra o‘g‘illari tomonidan qiyinqistovga olindi.
Amr ibn Hishom qabilasining qullari bo‘lgan Ammor oilasiga qarshi qilinayotgan jabru jafolarga shaxsan o‘zi ham qatnashar, hatto nazorat etar edi. Barcha takliflar, tahdidu do‘qpo‘pisalar ham zoe ketdi, qaytib butlarga sajda qilmasliklari ayon bo‘ldi. Dastlab Ammorning onasi Sumayya ikki tuyaning orasiga keltirildi. Bir qo‘li bilan bir oyog‘i tuyalardan biriga, ikkinchi qo‘li bilan ikkinchi oyog‘i boshqa tuyaga bog‘landi. Tuyalar ikki tomonga haydalganda, oyoqqo‘lar mumkin darajada kerildi, tanasi yirtilib ketguday bo‘ldi. Bu azobuqubatni ta’riflashga so‘z ojiz edi. Sumayya og‘riqlarga chidayolmay, dodfaryod ko‘tardi.
Tuyalar joylariga qaytarildilar, qo‘llar bo‘shashdi. Amr ibn Hishom Sumayyaga yaqinlashdi:
— Xo‘sh, qalay ekan, maza qildingmi?
— Muhammadni inkor etsang, bu azobuqubatlardan
o‘sha zahoti qutulasan.
— O’lsam ham uni inkor etmayman, — deya javob qildi Sumayya bo‘g‘iq ovozda.
Amr tuyakash xizmatkorlariga ishora qildi. Shu choq bir faryod ko‘klarga yuksaldi...
Bu paytda Ammorning otasi Yosir ham shundoqqina xotiniiing yonboshida qamchi bilan savalanastgan edi. Ammor va uning ukasi Abdullohga ham zulm qilinayotgan edi.
Ramda deb ataluvchi dashtda oilaviy tarzda qiynoqqa olingan bu insonlar yonidan bir kuni Rasululloh o‘tib qoldilar. Nabiyi Akram (s.a.v.) bu ayanchli ahvolni ko‘rib, yuraklari ezildi.
— Sabr qilinglar, ey Yosir oilasi! Sabr qilinglar, ey Yosir oilasi! Sizlarning mukofotingiz jannatdir. Sabr qilinglar, ey Yosir oilasi... — dedilar.
Qum ustida sudralayotgan Yosir:
Zamon doim zo‘ravonniki bo‘laveradimi, yo Rasululloh?! — dedi.
Bu savol javobsiz qoldirildi, ammo Iayg‘ambari Zamon:
— Ollohim, Yosir oilasidan rahmatingni, mag‘firatingni darig‘ tutma, deb yolvordilar. Qalblari g‘am-alamga to‘liq holda u yerni tark etdilar.