* * *
Tufayl manziliga yaqinlashib kelganida, birdan seskanib ketdi. Oldi birdan yaraqlab ketdi. Avvaliga yuz bergan hodisani hech tushuna olmadi, so‘ngra bu narsa peshonasida yarqirib turgan bir nur ekanini payqadi. Sultoni Anbiyo hazratlarini esladi.
— Ollohim, qavmim meni bu holatda ko‘rsa, balki yoqtirmas, uni boshqa bir joyimga muhrla, — deya iltijo qildi.
Bu daf’a yog‘du qo‘lidagi hassasiga tushdi. Oldini bemalol ko‘rib turar, hassani qaysi tomonga o‘girsa, o‘sha tomon yorishib ketar edi.
Tufayl shu zaylda qabilasiga kirib bordi. U kelar ekan, yo‘l davomida unga hamroh bo‘lib kelayotgan ziyoni qabila ahli ham ko‘rdi.
Tufayl o‘sha kecha otasi bilan xotiniga Islom dini haqida so‘zlab berdi. Ikkalasi ham hech taraddudlanmay imon keltirdilar.
Shundan keyin Tufayl qavmini da’vat etishga chiqdi, ammo hech bir natijaga erisholmadi. Haq va eng to‘g‘ri din shu dindir, butlar sizlarni hech qanday azobdan qutqara olmaydi, desa ham, unga quloq solguvchilar bo‘lmadi. Jahli chiqqan Tufayl qavmining ustidan shikoyat qilish uchun yana Makkaga yo‘l oldi.
Yasribga ketgan Uqba bilan Nadr Makkaga qaytdilar.
Abu Jahl, Utba, Valid singari uchto‘rt kishi yig‘ilgan majlisda bor gapni so‘zlab berdilar. Yahudiylar o‘rgatgan savollarni qaytardilar. Shundan keyin Rasulullohga (s.a.v.) xabar jo‘natishdi. Nabiyyi akram (s.a.v.) kelganlarida:
—   Sendan ba’zi narsalarni so‘ramoqchimiz, — deyishdi.
—   Marhamat, ey Nadr, so‘rayver, — degan javob bo‘ldi.
—   Bizga g‘ordan panoh topgan yigitlarning ajoyib hollari haqida so‘zlab ber. Sharqdan G’arbgacha dunyoni kezib sayohat qilgan ulug‘ hukmdor haqida xabar ber va ruhning mohiyatini tushuntir.
Rasululloh (s.a.v.):
— Sizlarga bu narsalar haqida ertaga ma’lumot beraman, — dedilar va u yerdan chiqib ketdilar.
Jabroili Amin ushbu savollarning javoblarini albatta keltiradi, deb umid qilardilar. Ammo oqshom tushdi hamki, Jabroil kelmadi. Ikkinchi, uchinchi kun ham Jabroilni kutish bilan o‘tdi.
Mushriklar sevinchdan terilariga sig‘mas edilar. Ertaga degan edi, ammo, mana, bir haftadirki, hanuz javob bera olmayapti, deb malomat qila boshladilar.
—Ha, nima bo‘ldi «payg‘ambarimiz»ga?..
—   Hali ham javoblarini tartibga solish bilan bandmilar?..
—   Endi yolg‘onlar nihoyasiga yetdi. Bu safar yengildingiz.
Mo‘minlar bu istehzoyu kinoyalar to‘la mazaxlarga javoban:
— U bir payg‘ambardir. Olloh nima desa, shuni qiladi, — deyish bilan kifoyalanardilar. Ammo odobaxloq va tarbiyaning ko‘chasidan o‘tmagan, qo‘pol, shartaki mushriklar gap uqmas edilar.
— Endi Muhammadning hiylanayranglari o‘tmaydi, —deb zavqlanardilar.
Nadr ibn Horis bilan Uqba ibn Abu Muoyt chinakam qahramonlarga aylanishdi. Ular olis safarlardan yaxshi bir natija bilan qaytishgan, muzaffar zarbani mo‘ljaliga urishgan edi go‘yo. Ayniqsa, Nadr ibn Horis ko‘krak kerib, mag‘rurlanib yurarkan:
— Kelinglar, sizlarga Muhammadning nayranglaridan ham zo‘rroqlari haqida hikoya qilib beraman, —der, atrofiga yig‘ilganlarga safarlari chog‘ida eshitgan ertaklarini so‘zlab berar edi.
Nihoyat o‘n besh yil singari uzoq o‘tgan o‘n besh kundan so‘ng xushxabar keldi.
Jabroili amin Rasuli aminga Olloh taoloning vahiyini yetkazdi.
— Nega bizni bunchalik intizor qilib qo‘yding, yo Jabroil?
Jabroil bu savolga o‘zi javob qilmadi. Chunki Janobi Haq bu savolga ham Qur’onning bir oyati bilan javob bergan edi:
«Biz yolg‘iz parvardigoringizning amrifarmoni bilangina nozil bo‘lurmiz. Oldimizdagi oxirat ham, ortimizdagi dunyo ham, dunyo va oxirat o‘rtasidagi barcha ishamallar ham yolg‘iz Uningdir. Parvardigoringiz unutguvchi emasdir» (Maryam, 64.)

ASHOBI KAHF

«Kahf (g‘or) sahobalari» deb ataluvchi dovyurak yigitlar o‘z davrlarida butga sig‘inishni rad etib, bu yo‘lda butparst bir podshohga qarshi fidoyilarcha bosh ko‘targanlar. Ular yettisakkiz nafar bo‘lib, o‘zlariga yetkazilgan zulmlarga qaramay, imonlarida mustahkam qolgan edilar. Bir ilojini topib, zolim podshohning zindonidan qochishga muvaffaq bo‘ldilar. Oxirida bir g‘orga yetib keldilar. Ta’qibdan qutulishlariga va jonlarini saqlab qolishlariga bois bo‘lgan bu g‘or ichida Janobi Haqqa yolvordilar: «Ey Rabbimiz, bizga o‘z tomoningdan bir rahmat ehson qil, og‘irimizni yengil etib, ishlarimizni o‘ngidan keltir», deb duo o‘qidilar. Juda ham holdan toygan edilar, bir zumda g‘orning bir devoriga suyanib, uyquga ketdilar. Ortdan qolmay yetib kelgan kuchuklari ham g‘orning og‘ziga cho‘zilib, oyoqlarini uzatdi.
Qattiq uyquga toldilar. Kunlar, haftalar... oylar... yillar... Ketmaket asrlar o‘tdi. Quyosh nurlari ertalab g‘orning bir tomoniga, peshindan keyin narigi tomoniga tushar, uxlayotganlar ba’zan chapga, ba’zan o‘ngga o‘girilib yotar edilar. Yuzlaridan hech kim ularni uzoq zamonlardan beri uxlab yotibdi demasdi. Asrlar bo‘yi davom etgan bu uyqu ularning tashqi qiyofalarini zarracha o‘zgartirmadi. Na sochsoqollari o‘sdi, na vujudlarida bir chirish, aynish hodisasi ro‘y berdi. Hatto tirnoqlari ham o‘smadi.
Oradan uch yuz yil o‘tdi. Yigitlar uyg‘ondilar. Uyquga to‘ygan, toza miriqib damlarini olgan edilar.
— Birodarlar, rosa uxlabmiza? Nazarimda, bir necha kun uxlagandayman.
— Yo‘g‘e, atigi bir kechayu bir kunduz uxlagan bo‘lsak kerak.
Ba’zilari bu fikrga ham qo‘shilmadi.
— Menimcha, undan ham kamroq uxladik.
— Qancha uxlaganimiz yolg‘iz Ollohga ayon. Darhaqiqat, Ollohdan o‘zga hech kim ular qancha vaqt uxlaganlarini bilmas edi. Bila olmas ham edi. Ularga ayon va aniq bo‘lgan narsa miriqib uxlaganlariyu endi rosa ochiqqanlari edi.
— Bittamiz borib non va oziqovqat olib kelaylik, — deyishdi.
Boradigan kishi hech kim bilan ortiqcha gaplashmaydi, nihoyatda nozik muomala qiladi, pinhona boribpinhona keladi, deya maslahat qilindi. Va oralaridan bittasi yo‘lga tushdi. Shaharni aylandi, yonatrofni kuzatdi. G’alati bir o‘zgarish yuz bergandek. Ikki kecha oldingi shaharga sira ham o‘xshamasdi. Bundan tashqari, shahar ahli ham butunlay begona, bironta tanish kishi uchramadi. Ammo bu narsalarga u ortiqcha qiziqmasligi, bular bilan mashg‘ul bo‘lmasligi kerak edi. Podshohning odamlari ko‘rib qolsa bormi, oqibati yaxshi bo‘lmasdi.
Non sotib olish uchun bir nonvoyxonaga kirdi. Qo‘l uzatib, non berishini so‘radi. Biroq sotuvchi non berish o‘rniga tikilib qoldi.
— Qaerdan olding bu pulni? — deb so‘radi qiziqsinib.
— Qaerdan olardim, o‘zimning pulim.
—Ammo, o‘g‘lim, bu pullar necha yuz yillardan beri ishlatilmaydiku? Bu bir necha yuz yil oldin yashagan ajdodlarimizning puli. Hatto bobom ham bu pulni ishlatgan emas.
— Otajon, meni mazax qilmang.
—   Mazax qilayotganim yo‘q, bolam. Biroq bu pul bugun bu shaharda o‘tmaydi.
—   Juda g‘aroyibku? Axir, biz kuni kecha ham shu pullarni ishlatib yuruvdik.
Gapso‘z ko‘payishi mumkin edi. Pulini qaytarib oldida, boshqa nonvoyxonaga bordi. U yerda ham ayni shu muomalani ko‘rdi. Lekin masala shu bilan hal bo‘lmadi. Bir zumda odamlar to‘planib, uning atrofini o‘rab oldilar, tushunarsiz savollar bera boshladilar:
— Mana, bizning pulimiz! — deb ko‘rsatdilar chindan ham ular boshqacha pul edi.
Nihoyat, ulardan biri:
— Bu pul uch yuz yil oldin yashab o‘tgan Daqyonus ismli bir podshohning davrida muomalada bo‘lgan, —deb qoldi.
Yigit quloqlariga ishonmas, uning ko‘z o‘ngida bir-biridan g‘aroyib hodisalar ustmaust qatlanar edi.
«Kimsiz? Qaerdan keddingiz, qaysi podshohning o‘lkasidansiz? Kasbingiz nima?» kabi savollar qalashib ketdi. Eng yaxshisi — tezroq shahardan chiqib ketish edi. Ulardan qutulib, g‘orga tomon yo‘l oldi. Izidan shaharliklar ta’qib qilib kela boshladilar. Yigit ulardan burunroq do‘stlarining qoshiga yetib bordi. G’aroyib hodisalarni hikoya qilib berdi.
Orqadan ta’qib qilib kelgan kishilar o‘sha g‘orni topganlarida, ichkarida yettisakkiz nafar cho‘zilib yotgan jasadni topdilar. Tekshirib ko‘rdilar: hammasining o‘lgani aniq edi. Bu g‘ariblarning kimlar ekanini aniqlay olmadilar. Shu bois «Ashobi Kahf» — «G’or do‘stlari» deb nom berdilar.
Keyinroq ustlariga qabr yasadilar.

* * *
Tushirilgan oyatlarda mana shu insonlar haqida bahs yuritilgan edi. «Ular Rabbilariga imon keltirgan yigitlar edi. Biz ham ularning hidoyatini orttirdik, imonlariga quvvat berdik», deyilar edi. «Bizshshg Rabbimiz koinot va yerning Rabbidir», deganlari zikr qilinardi. Va nixoyat, ularning g‘orda uyg‘oq kishilardek uxlaganlari, dahshatli bir manzara hosil qilganlari hikoya etilar va Rasulullohga (s.a.v.) bunday xitob qilinardi: «Agar ularni bir ko‘rsangiz, orqaga qaramay qochardingiz va ichingiz qo‘rquvga to‘lar edi».
Necha kishi ekanlari va g‘orda qancha vaqt uxlab qolganlari haqida Ollohdan o‘zga hech kim aniq bilmasligi ta’kidlangan oyatlardan keyin Rasulullohga (s.a.v.) bunday amr berilgan edi:
«Va biron narsa haqida: «Men albatta ertaga qilguvchiman», deya ko‘rmang, magar, «Inshaolloh» — Olloh xohlasa, deng. Bu so‘zni aytishni unutib qoldirgan vaqtingizda (yodingizga tushishi bilan) Parvardigoringizni zikr qiling (ya’ni, «inshaolloh» deng) va: «Shoyad Parvardigorim meni bundan ham yaqinroq, to‘g‘ri yo‘lga hidoyat qilsa, deng!» (Qaxf, 23-24)
Mushriklar tomonidan berilgan savollarga «ertaga sizlarga javobini aytaman», deb, ammo «inshaolloh» deyilmagani oqibatida kutilgan vahiy ancha vaqt kelmay qolganligi shu tariqa ayonlashdi. Bu voqea Rasululloh boshliq barcha mo‘minlarning ko‘ngillariga unutilmas bir pand va yodnoma bo‘lib muhrlandi.
Kahf surasida Zulqarnayn ismli hukmdor haqida ham ma’lumot berildi.
Ruhga aloqador savol birgina oyat bilan javobini topdi:
«Sizdan ruhjon haqida so‘raydilar. Ayting: «Ruh yolg‘iz Parvardigorim biladigan ishlardandir». Sizlarga juda oz ilm berilgandir» (Al-Isro, 35.)
Nabiyyi akmal (s.a.v.) bu oyatni Isro surasiga qayd etishni buyurdilar. Ushbu oyatlar mushriklarga o‘qib berildi. Buyuk Payg‘ambar og‘izlaridan chiqayotgan so‘zlarni hayronlol bo‘lib tingladilar.
— Bizga, ertaga javob beraman, degan eding, ammo va’dangning ustidan chiqmading, endi bu javoblaring hisob emas, — dedilar.
Holbuki, Yasribda olingan ma’lumotga ko‘ra, agar ushbu savollardan biriga qisqa, ikkitasiga uzun-uzun javob qilsa, bilingki, u payg‘ambardir, deyilmaganmidi? Yahudiylar ma’lum qilganlaridek va hatto undan ham mukammalroq javoblar edi bular.
Ammo maqsad uzum yeyish emas, bog‘bonni kaltaklash bo‘lgach, u ma’lumotlarning haqiqatga to‘g‘ri kelishkelmasligi muhim emas edi. Javob vaqtida berilganida qabul qilardik, endi hisobga o‘tmaydi, deyish g‘irt bema’nilik emasmi?!.
Jabroili amin ushbu masala bilan bog‘liq quyidagi oyatni keltirdi:
«Ayting: «(Ey mushriklar,) xabar beringizchi, agar (ushbu Qur’on) Ollohning huzuridan bo‘lsayu, sizlar unga kofir bo‘lsangizlar va bani Isroildan bo‘lgan bir guvoh ham u (Qur’on)ning o‘xshashi (yolg‘iz Olloh tomonidangina nozil bo‘lishi)ga guvohlik berib, imon keltirsayu, sizlar (unga imon keltirishdan) kibrhavo qilsangizlar (ya’ni, sizlar eng zolim odamlar bo‘lib qolmaysizlarmi?!) Albatta, Olloh zolim qavmni hidoyat qilmas»(Axkof, 10)

HAZRATI MUSO VA XIZR

Qahf surasida hikoya qilingan Muso va Xizr alayhissalom qissasini Payg‘ambar janoblari bunday bayon qildilar:
«Bir kuni Muso (a.s.) Isroil o‘g‘illariga xitob qilish uchun o‘rnidan turdi va go‘zal bir nutq so‘zladi. Shunda undan:
— Insonlar ichida eng bilimdoni kimdir? — deb so‘rashdi.
— Menman, — deb javob kildi.
Hazrati Muso bu savolga «Olloh biladi, Olloh kimga eng ko‘p bilim bersa, o‘shadir», degan shaklda javob qilmagani uchun Janobi Haq uni ogohlantirdi:
— Ey Muso, mening sendan ko‘ra bilimliroq qulim bordir.
— Kimdir u, ey Parvardigor?
— Ikki dengiz tutashgan joyda senga ro‘baro‘ bo‘ladigan odamdir, u qulim sendan ko‘ra bilimliroqdir.
— Ey Parvardigorim, sening o‘sha quling bilan ko‘rishsam, deyman. Uni qaerdan topsam bo‘ladi?
   Savatga tuzlanxan bir baliqni solib yo‘lga tush. Baliq qaerda tirilsa, qulimni shu yerdan topasan.
Xazrati Muso xizmatini qilib yuradigan bir o‘spirin bilan yo‘lga tushdi. Baliqning jonlanganini ko‘rdi deguncha xabar berishni qaytaqayta tayinladi.
Birmuncha yurgach, dengiz sohiliga yetib kelishdi. Kun bo‘yi yurganlari uchun rosa charchashgan edi. Bir qoyaning tagiga o‘tirib hordiq chiqara boshlashdi. O’spirin yigit ovqat tayyorlash bilan bandlik paytida savatda yotgan baliq birdan jonlanib, o‘ZINi dengizga otdi. Bu hodisa nihoyatda tez sodir bo‘ldi. Safar nihoyasiga yetgan, qidirilayotgan odam shu yakinatrofda 0o‘lishi kerak edi.
Ammo o‘spirin Hazrati Musoga bu xabarni yegkazishni unutdi. Takror safar boshlandi. To‘xtovsiz davom etgan yo‘l yana ularni charchatdi, ochiqtirdi.
    Olib kel ovqatni, qornimizni to‘ydiraylik,  dedi Hazrati Muso.
O’spirin birdaniga boyagi voqeani esladi:
    Ie, esimdan chiqibdiqu?! Hali qoyaning tagiga dam olish uchun o‘tirganimIZDa baliq jonlanib, o‘zini dengizga otgan edi. Buni sizga aytmoqchi bo‘lib turuvdim, negadir unutibman. Bu xayolparishonlikka yolg‘iz shayton sababchi.
Hazrati Muso hayajonlanib ketdi.
    Biz kutgan dam ayni o‘sha daqiqa edi. Xoziroq qaytamiz.
Boyagi qoyaning tagiga qaytdilar. Manzilga yetib kelganlarida, ularni kutib turgan bir odamga ro‘baro‘ bo‘ldilar.
    Olloh senga bergan bilimlaridan hech bo‘lmasa bir qismini o‘rganish uchun yoningda yursam, nima deysan?
Odam bunday javob berdi:
    Sen men bilan do‘st bo‘lishga toqat qilolmaysan Asl mohiyatini bilmagan masalalarning yechimiga bardosh berolmaysan. Ey Muso, sen Ollohning ma’lum qilgan
bir qator bilimlaridan boxabarsan, men ularni bilmayman. O’z navbatida, men ham Olloh bildirgan ba’zi bilimlarga egaman, sen ulardan bexabarsan. Shuning uchun sen men bilan birodarlik qilishga dosh berolmaysan.
Hazrati Muso iltimos qildi:
 Inshaolloh, mening sabrtoqatli bir hamroh ekanligimga amin bo‘lasan. Hech bir ishingga aralashmayman e’tiroz bildirmayman.
 Juda soz, agar menga hamroh bo‘lishni shunchalik istasang, men o‘zim izohlab, tushuntirib bermagunimcha, ishning hikmatini so‘zlab bermagunimcha, hech narsa to‘g‘risida so‘rama.
Bu taklif jonu dil bilan qabul qilindi. Birgalikda yo‘lga tushdilar. Bir kemaga o‘tirdilar. Ulardan kira haqi olishmadi.
Dengizning o‘rtasiga borganlarida, ismi Xizr bo‘lgan haligi odam qo‘liga tushgan bir boltani olib, bor kuchi bilan kemani chopa boshladi. Bu voqelik shunchaki bir hazil emas, o‘ta jiddiy edi. Uni aqldan ozgan deb ham bo‘lmasdi. Bunday bema’ni xattiharakatni ko‘rib indamaslik mushkul edi.
— Sen kemadagilarni cho‘ktirmoqchimisan, nima balo? Bu juda xavfxatarli ish, axir!

Xizr unga ma’noli bir qarash qildi:
— Men bilan birga bo‘lishga toqat qilolmaysan, demaganmidim?
Hazrati Muso darhol ahdini esladi.
— Unutganim uchun meni ma’zur tutasan, do‘stim. Iltimos, meni ayblama. Do‘stligimizga putur yetmasin.
Xizr hech narsa demadi. Yo‘lda davom etdilar. Shu orada kemaning bir chekkasiga qaldirg‘och kelib qo‘ndi. Dengizga tumshug‘ini tiqib chiqardi. Xizr qushni ko‘rsatib, dedi:
—   Ey Muso, anavi qushni ko‘ryapsanmi?
—   Ha.
— U qush tumshug‘ini dengizga tiqib chiqarganida, dengiz suvi qancha kamaysa, sen bilan mening ilmim ham Ollohning ilmidan shunday nisbatnigina tashkil etadi.
Ehtimol Hazrati Musoga buyurilgan bu safarning eng og‘irnozik nuqtasi ham ushbu so‘zlar va hodisa bo‘lsa ajab emas.
Dengiz safari tugadi. Endi quruqlikda keta boshladilar. Hech qancha vaqt o‘tmay, o‘ynab yurgan bolalarga duch keldilar. Xizr bolalardan birini tutib oldi va hech narsadanhech narsa yo‘q o‘ldirib yubordi. Hazrati Muso dahshatdan o‘zini yo‘qotib, lolhayron bo‘lib qoldi. Bunday voqeani ko‘rabilaturib ham indamay turolmas edi.
— Begunoh bir norasidani nobud qildingmi, a?.. Xudo haqqi, misli ko‘rilmagan bir jinoyat qildingsen!.. — dedi tutoqib.
Xizr unga o‘girildi:
— Menga hamroh bo‘lishga bardosh berolmaysan, demaganmidim?
Hazrati Muso yana uzr so‘radi.
—Agar bundan keyin yana sening ishingga aralashsam, ortiq men bilan do‘st bo‘lish-bo‘lmaslik sening ixtiyoringda, — dedi.
Yana yo‘l yurib ketdilar. Uzoq va azobli yo‘lchilikdan so‘ng qattiq charchab, ochikdilar. Yetib borgan qishloqlarining xalqidan non so‘radilar. Ammo hech kim ularni mehmon qilishni xohlamadi. Yiqilay deb turgan bir devorning yonidan o‘tib borayotgan edilar. Xizr qo‘lini tekkizgan edi, devor asl holiga qaytdi. Ochlik holdan toydirgan Muso yana betoqatlik qildi.
— Istasang, mana shu xayrli ishing uchun pul olarding. Hech bo‘lmasa, qornimizni to‘yg‘azar edik, — dedi.
Xizr Hazrati Musoga o‘tirildi:
— Endi ajralishmasak bo‘lmas ekan, ey Muso!.. Yo‘lda bir necha hodisa ko‘rding, ammo sabr qilmay, qarshilik bildirding. Mayli, ajralishimizdan oldin senga o‘sha hodisalarning asl mohiyati va sababini tushuntirib beray, — dedi. So‘ng boshladi: — U kema dengizchilik qilib kun ko‘radigan kambag‘al yo‘qsillarniki edi. Orqalarida esa, har bir yaxshi kemani zabt etib o‘zlashtirib oladigan bir hokim bor edi. Istadimki, kemaning biron joyini ishdan chiqarayinda, podshoh uni ololmasin. Go‘dakni nobud qilganimga kelsak, uning otaonasi imonli kishilar edi. Shuning uchun ularni o‘zlaridan chiqqan bir kofir sirtmog‘iga olmasin degan tashvish bilan bolani o‘ldirdim. Istadimki, Rabbim uning o‘rniga pokiza bir farzand bersin. Devor masalasida esa, u o‘sha shaharda yashovchi ikki yetimga qarashli edi. Tagiga shu yetim bolalarga atalgan bir xazina ko‘milgan edi. Otalari yaxshi inson o‘tgan. Rabbim tiladiki, bolalarning ikkalasi o‘sibulg‘aysin, balog‘at yoshiga yetib, xazinalarini kavlab olsin. Bu ham Rabbimdan kelgan bir marhamat edi. Men bu ishlarni o‘z boshimcha qilmadim. Mana, sen tushunib olishga hovliqmalik qilgan hodisalarning asl mohiyati va asosi».
Kahf surasida hikoya qilingan diqqatga sazovor ushbu qissa bilan Rasulullohning (s.a.v.) o‘sha kunlardagi ahvollari orasida qandaydir o‘xshashlik bor edi. Chunonchi:
Rasulullohdan (s.a.v.) uch savolning javobi talab qilinganida, «Inshaolloh, javobini ertaga beraman», demadilar va shu yo‘sinda kurayshliklar oldida noqulay ahvolga tushib qoldilar. O’n besh kun davom etgan mashaqqatli kutishlardan so‘ng kelgan vahiy bundan buyon hech bir ishni «inshaolloh» demasdan qilmaslik to‘g‘risida ogohlantirdi.
Hazrati Muso ham deyarli shunday ahvolga tushgan edi. U ham Ollohga havola etmasdan, «Insonlarning eng bilimdoni menman», degan, natijada uzoq va hayajonli bir safarga chiqishiga to‘g‘ri kelgan va Xizr vositasi ila uning bilim doirasi qushning tumshug‘iga siqqan suvcha ekani qiyos qilinib ibrat berilgan edi...

* * *
Davs qabilasidan shikoyat uchun kelgan Tufayl Rasuli akramga (s.a.v.) otasi va xotini musulmon bo‘lganlari haqida xushxabar ham keltirdi. Biroq qavmining bu xususda beparvolik qilganini, bundan yuragi siqilganini aytdi.
— Yo Rasululloh, Davs qabilasi maishatga berildi, to‘g‘ri gapni uqmaydigan bo‘lib qolibdi, ularni duoyibad qiling.
Sarvari Olam (s.a.v.):
— Ollohim, Davs qabilasiga hidoyat yo‘lini ko‘rsat. Ularga o‘zing marhamat qil, — deya yolvordilar. So‘ngra Tufaylga o‘girilib: — Qani, endi qavmingning huzuriga bor. Ularni Haq yo‘liga da’vat qilishni davom ettir. Nazokatli bo‘l, shirinsuxanlik bilan din asoslarini tushuntir, — dedilar.
Tufayl xayrlashib chiqib ketdi.
Bu safar da’vat usuli o‘zgardi. Xuddi buyruq berayotganday balanddan kelgan avvalgi Tufayl endi shirinsuxan, nazokatli Tufaylga aylangan edi. Islom dini tez orada Davs qabilasining orasida ham tarqaldi.
Xalq oddiy toshlarga qul bo‘lish jaholatidan qutulishning lazzatini tota boshladi.
Bir kuni Rasululloh (s.a.v.) olti sahobalari — Sa’d ibn Abu Vaqqos, Abdulloh ibn Mas’ud, Bilol va nomi rivoyat etilmagan yana uch kishi bilan suhbatlashib o‘tirgan edilar. Bir odam keldi.
—   Qurayshning yo‘lboshchilari sen bilan uchrashishga kelmoqchilar, — dedi.
—   Marhamat, kelaverishsin, suhbatlashamiz, — dedilar Hazrati Payg‘ambar (s.a.v.).
— Biroq... elchilik qilayotgan odamning ko‘zlari davrada o‘tirganlarga tikilib qoldi, — bular yoningda bo‘lmasin. Ular biz bilan bir joyda o‘tirishidan or qilamiz. Agar ularni quvib yuborsang, sening yo‘lingga kirishimiz ham mumkin.
Chindan ham musulmon bo‘lmoqchi edilarmi? Yoki bu ham Janobi payg‘ambarimizga tayyorlangan navbatdagi tuzoqmi?
Shuncha yildan beri imonlari bois aql olmas har qanday zulm va iskanjaga o‘zini tutib bergan insonlarga: «Qani, ketinglar bu yerdan, hozir ulug‘ zotlar tashrif buyurishadi», desalar, to‘g‘ri bo‘ladimi?
Janobi payg‘ambarimiz (s.a.v.) elchiga: «Yo‘q, ularni quvmayman!» demadilar. Deyishga ulgurmadilar ham. Birmuncha sukut saqlab turgan hollarida navbatdagi vahiy keldi va donadona qilib o‘qiy boshladilar:
«Bu (Qur’on) bilan o‘zlari uchun Ollohdan o‘zga na bir do‘st va na bir oqlovchi bo‘lmagan holda Parvardigorlari dargohida to‘planishdan qo‘rqadigan zotlarni qo‘rqiting! Shoyad ular (gunoh ishlardan) parhez qilsalar. Ertayu kech Parvardigorining yuzini istab Unga iltijo qiladigan zotlarni (huzuringizdan) haydamang! Sizning zimmangizda ularning hisob-kitoblaridan hech narsa yo‘kdir va sizning hisob-kitobingizdan ularning zimmalarida hech narsa yo‘qdir. Bas, ularni haydab zolimlardan bo‘lib qolmang!» (An’om, 51-52)
Javob mushriklarga yetib borganida, ular qahqaha otib kulishdi:
— Oramizda Ollohning ikromiga sazovor bo‘lganlar shularmi?.. Bu qanaqasi? Abu Jahl kabi, Valid kabi, Utba kabi bir ishora qilsa butun bir qabilani oyoqqa turg‘izadigan kishilar bir chekkada qoladida, Abdulloh ibn Mas’ud singari cho‘ponlar, Bilol kabi yeyishga non topa olmaydigan ozod qullar, Ammor kabi kiyishga kiyimi yo‘q faqirlar Ollohning ikromiga munosib bo‘ladimi?!
Endi ushbu mavzu kinoyaga aylandi. Qaerda kambag‘al bir mo‘minni ko‘rishsa, mazax qila boshlashdi.

— Ey oramizdan Ollohning ikromi uchun tanilgan ulug‘ zot, ey sharafli kishi! Iltimos, bizni sharafingga sherik qilgin!.. deb baqirishar, qahqaha ko‘tarishar edi.
Bu istehzolar mo‘minlarni yo‘ldan ozdirolmadi. Olloh taoloning o‘zi ularga atab oyatlar tushirgan va martabalarini ko‘targan ekan, bu sharafni mushriklar qaytarib ololmaslar ham. Ko‘p o‘tmay Nabiyyi akram (s.a.v.) sahobalariga quyidagi oyatlarni o‘qidilar:
«Bizlarning oramizdan ana o‘shalarga Olloh in’om qilgan emishmi?» deyishlari uchun ularning ba’zilarini boshqalari bilan ana shunday imtihon qildik. Axir, shukr qilguvchilarni Olloh yaxshiroq bilguvchi emasmi?! Qachon sizning oldingizga Bizning oyatlarimizga imon keltiradigan zotlar kelsalar: «Sizlarga tinchlik bo‘lsin, Parvardigoringiz O’z zimmasiga rahmat qilishni yozgandir. Sizlardan kim bilmasdan biron yomonlik qilsa, so‘ngra o‘sha yomonligining ketidan tavba qilib, (o‘zini) tuzatsa, bas, (gunohi kechiriladi), adbatta, (Olloh) mag‘firatli, mehribondir», (An’om, 53-54) deb ayting.
Qildan qiyiq axtaradigan mushriklar hamoy ushbu mavzuni muhokama qilardilar. Ulardin biri:
— Bu masala endi juda me’yoridan chiqib ketdi. Agar durust va haq din bo‘lganida, bu yalangoyoqlardan oldin biz uni taqdirlar, qabul etar edik. Modomiki bu dinni bizdan oldin ular qabul etgan ekanlar, shuning o‘zi bu yo‘lning botil ekanidan dalolatdir. Haq bilan nohaqni ajratish kelibkelib shularga qoldimi?
Bu fikr shu yerda o‘tirganlarga eng oqilona va mantiqiy bir fikr bo‘lib tuyuldi. Ammo bir jihat unutildi yoki atay e’tibor berilmadiki, bu jihat aql bilan boylik orasidagi munosabat edi. Ya’ni, boy odam aqlli bo‘ladi, demoqchi edilar. Boy va aslzodalardan bemaslahat o‘z boshicha ish tutgan bilollar va habboblarning qo‘lidan keladigani faqat xato qilishdir.
Tashviqot shu taxlit boshlandi.
Musulmonlarni dindan qaytarish mumkin bo‘lmay qolgan esada, halihozircha atroflaridagilarni bu «ofatdan qutqarishning imkoni bor edi». O’lganniku tiriltirib bo‘lmaydi, ammo hali joni omonlarni saqlab qolish, ularning ahmoqona bir qarorga kelishining oldini olish lozim», degan fikrda edilar. Xo‘sh, ular bu tashviqotlarida qay darajada samimiy edilar? Bu fikrga chindan ham ishonarmidilar yoki, aksincha, musulmonlarni kamsitish, Islom dinini botil bir din qilib ko‘rsatish maqsadida tutilgan yo‘lmidi bu?
Aslida, ularni bu yo‘lni tutishga majbur etgan narsa g‘urur, kibru xavo edi. Shu kungacha aytgani aytgan, degani degan bo‘lib keldi ularning, endi bu mavqedan tushib qolish, Bilol bilan, Ammor bilan, Habbob bilan bir qatorda turish qo‘rquvi tinchlarini o‘g‘irlagan edi...
Bu yoqda esa, Jabroili amin Janobi Haqning galdagi vahiyini yetkazdi:
«Kofir kimsalar imon keltirgan zotlar haqida: «Agar (bu Qur’on) yaxshi bo‘lganida (anavi yalangoyoqlar) unga bizlardan ilgari bormagan bo‘lar edilar», dedilar. Ular o‘zlari u (Qur’on) bilan hidoyat topishmagach, «Bu eski uydirmadir!» dedilar» (Imom Termiziy, 5/451 Ahqof, 11.)

* * *
Bir kuni mushriklar hazrati Payg‘ambar alayhissalomga yana bir taklif bilan murojaat qilishdi:
— Sen oramizda hech kim bilmaydigan bir dinni keltirding, dastavval bizga Rabbingni tanit, — deyishdi.
Nabiyyi akram (s.a.v.) ularga Ixlos surasini o‘qib berdilar:
— «Ayting (Ey Muhammad): «U Olloh birdir. Olloh (barcha hojatlar bilan) ko‘zlanuvchidir (ya’ni, barcha hojatlar Undan so‘raladi, ammo U hech kimga muhtoj emasdir). U tug‘magan va tug‘ilmagandir. Va hech kim u zotga teng emasdir» (Ixlos surasi 48)
Qisqa^ ammo o‘ziga xos, teran va ixcham bir ta’rif edi bu. O’sha zamonning insonlari uchun kifoya qiladigan ma’lumotni beradigan, nechanecha, asrlardan keyin ham olimu ulamolarni hayratda qoldiradigan bir ta’rif!
Ammo butlarga qul bo‘lganlarning zehni buni hech qachon qamrab ololmas, anglamas edi.
— Shunaqa ham tangri bo‘ladimi? — deyishardi. Shunday deyishdi ham.
Rasululloh (s.a.v.):
— «Ey insonlar, bir masal aytilganda, bas, uiga quloq tutingiz! Aniqki, sizlar Ollohni qo‘yib iltijo qilayotgan butlar agar barchalari birlashganlarida ham, bir chivin yarata olmaslar, agar chivin ulardan biron narsani tortib olsa, uni (o‘sha chivindan ham) qutqarib olabilmaslar. (Demak, o‘sha butlardan hojatini ravo qilishni) so‘raguvchi (mushrik) ham, so‘ralguvchi (butlar) ham nochornotavondir » (Haj, 73.)
Haqiqatning ushbu tarzda ifoda etilishi ularni g‘azablantirdi. Ammo g‘azablanish lozim edimi?
«Yo‘q, bu g‘irt yolg‘on. Asl haqiqat mana bunday bo‘ladi...» deyishlari, qaerda xato qilinayotir, qaerda yanglish bayon etilayotir, birmabir ko‘rsatishlari kerak edi. Holbuki:
— Eng yaxshisi, bir yil hammamiz birgalikda butlarga ibodat qilaylik, bir yil esa, sening Rabbingga sig‘inaylik. Qaysi biriga sajda qilish to‘g‘ri ekanini vaqt ko‘rsatadi, — deyishdi.
Bu bema’ni taklifni Payg‘ambar (s.a.v.) qabul etishlari mumkin emasdi. Shunday qilsalar, vazifalariga xiyonat qilgan bo‘lardilar.
«Ayting: «Men Ollohdan o‘zga — sizlar iltijo qilayotgan butlarga bandalik qilishdan qaytarilganman». Ayting: «Sizlarning havoyi nafslaringizga ergashmayman. Zero, u holda yo‘ldan ozurman va hidoyat topguvchilardan bo‘lmay qolurman». (An’om, 56.)
Payg‘ambar bo‘lmaslaridan oldin ham nafratlangan butlarga payg‘ambar bo‘lganlaridan keyin qanaqasiga sajda qiladilar? U zotning vazifalari butlarning oddiy bir tosh ekanini insonlarga uqtirish emasmidi?
Shundan keyin Rasululloh (s.a.v.) Haq taolodan kelgan va, xususan, mushriklarga ham o‘qib berilishi amr etilgan ushbu muborak surani ochiqchasiga o‘qidilar:
—«Ayting (ey Muhammad): «Ey kofirlar! Men sizlar ibodat qilayotgan narsalarga ibodat qilmasman. Va sizlar ham men ibodat qiladigan (Olloh)ga ibodat qilguvchi emasdirsizlar. Men sizlar ibodat qilgan narsaga ibodat qilguvchi emasman. Va sizlar ham men ibodat qiladigan (Olloh)ga ibodat qilguvchi emasdirsizlar. Sizlarning diningiz o‘zlaringiz uchun, mening dinimo‘zim uchundir!» (Kofirun surasi.)

* * *
Boshqa payt Rasululloh (s.a.v.) bir fursatini topib mushriklarning boshliqlari — Makka zodagonlari bilan bahs qilishga muvaffaq bo‘ldilar. Ularga Islom dinining asoslarini bayon eta boshladilar. Mehmonlarining musulmon bo‘lishini judajuda xohlardilar. Chunki ular Islomga kirsa, keng imkoniyatlar ochilar, ularning ta’siriga berilib ikki o‘t orasida yurganlar yoki ularga sodiq kishilarning ham musulmon bo‘lishlariga sharoit yaratilar edi. Hech bo‘lmaganda, Makkada Islom dinini bemalol, ochiqchasiga yetkazish imkoniyati tug‘ilishi, mo‘min-musulmonlar ayovsiz zulm, haqorat va kinoyalardan qutulishlari mumkin edi. Suhbat ayni qizigan choqda, bir kishi kelib qoldi.
— Yo Rasululloh, Olloh senga o‘rgatgan narsalaridan menga ham o‘rgat, — deb iltimos qildi.
Bu odam Abdulloh ibn ummi Maktum edi. Ko‘zlari ojiz edi. Nabiyyi akramning ovozlarini eshitib turar, ammo kimlar bilan suhbatlashayotganlarini bilmas edi. Har doimgiday, Payg‘ambarning tabassum bilan, shirinsuxanlik bilan qarshilashlarini kutdi, ammo bu gal unday bo‘lmadi. Suhbat to‘xtamadi. «Marhamat qil, ey ummi Maktumning o‘g‘li», deyilmadi. Bir hisobga u «Menga o‘rgat» deb iltimos qilgan narsalarini boshqalarga o‘rgatayotgan edilar. Bir chekkaga o‘tirib, diqqat bilan tinglasa, u ham maqsadiga erishar edi.
— Yo Rasululloh, buyuk Olloh senga o‘rgatganlarini menga ham o‘rgat, — dedi u yana.
Yana hech kimdan sado chiqmadi. U yerdagilar ham: «Kel, bir burchakka o‘tir, mana, sen so‘rayotgan narsalar o‘rgatilmoqda...» deyolmadilar. Axir, Abdulloh ibn ummi Maktum bilan biron soatlardan keyin suhbatlashsalar ham bo‘ladiku. Qolaversa, Abdulloh ibn ummi Maktum «Ikki daf’a Rasulullohga eshitiladigan qilib gapirdiy, javob bo‘lmadi, buning bir hikmati bo‘lsa kerak», deyishi darkor emasmidi?
Yo‘q, unday deyilmadi, bunday bo‘lmadi, uchinchi marta ovozini balandlatib:
— Yo Nabiyalloh, Ollohning senga o‘rgatganlarini menga ham o‘rgat!.. deb baqirdi.
Bu tushunmovchilikdan Faxri Koinotning (s.a.v.) yuraklari siqildi. Yuzlari burishdi va teskari qarab oldilar.
Mehmonlar o‘rinlaridan qo‘zg‘alishdi. Shu payt Rasulullohni (s.a.v.) vahiy isi qamrab  oldi.
Nihoyat, Buyuklar Buyugi bo‘lgan payg‘ambarimizning nigohlari Abdulloh ibn ummi Maktumni qidirdi. Unga tabassum bilan qaradilar. Atroflarida hozir turganlar vahiy bilan Abdulloh o‘rtasida qandaydir bog‘liqlik borligini tushundilar.
So‘ngra vahiy donadona qilib o‘qildi. Bu Abasa surasi edi.

«(Payg‘ambar, alayhissalom) o‘zining oldiga kelgan ko‘zi ojiz kishiga qoshlarini chimirdi va (undan) yuz o‘tirdi. (Ey Muhammad), siz qaerdan bilursiz, ehtimol u (sizdan o‘rganadigan ilmu ma’rifati yordamida o‘z gunohlaridan) poklanar. Yoki pandnasihat olarda, so‘ng u pandnasihat unga foyda berar?! Endi (O’z mol-mulki bilan imondan) istig‘no qilib turgan kimsaga kelsak, bas, siz o‘shanga yuzlanmoqdasiz! Holbuki, u (o‘zining kufridan) poklanmasligi sababli sizga biron ziyon yetmas! Endi (Ollohdan) qo‘rqqan holda oldingizga yuguribelib kelgan zotga kelsak, bas, siz undan chalg‘ib — yuz o‘girib olmokdasiz! Yo‘q (siz aslo bunday qilmang)! Albatta, (Qur’on oyatlari) bir pandnasihatdir. Bas, kim xohlasa, undan pandnasihat olur» (Abasa, 1-12.)
Rasululloh (s.a.v.) tanbeh olgan edilar. Holbuki, ibn ummi Maktumdan jahllari chiqmagan, faqat mushrik zodagonlarning Islomga kirishiga umid qilgan edilar.
Nabiyyi akram (s.a.v.) shu ahvolda Abdulloh ibn ummi Maktumga «Sening qilmishing Rabbimdan tanbeh eshitishimga sabab bo‘ldi», demadilar. Boshqalarga esa, «Mening band ekanimni ko‘rib turgan edinglar, nega bu hakda unga shipshib qo‘ymadinglar», deb gina qilmadilar. Balki egnilaridan jubbalarini yechib, yerga to‘shadilar va:
— Kel, Rabbim meni tanbeh qilishiga sababchi bo‘lgan ey sharafli inson! — deya unga lutfu karam ko‘rsatib, yonlariga o‘tqazdilar. Ko‘nglini ko‘taradigan gaplar gapirdilar.
Shundan so‘ng Abdulloh ibn ummi Maktum Rasulullohning (s.a.v.) yonlarida alohida o‘ringa, alohida hurmatga sazovor bo‘la boshladi. Har kelganida Faxri Ko inot payg‘ambarimiz jubbalarini yechib uning tagiga to‘shaydigan bo‘ldilar.
Ko‘zi ojiz bir odamga o‘z vaqtida javob qilmagani uchun payg‘ambarlar Sultoniga tanbeh berilishi kimning ham aqliga kelardi? Hatto payg‘ambarga ham Olloh taolo boshqalarni kamsitishga izn bermasligiga bundan yorqin misol bormi?!.
Holbuki, o‘rtada na kamsitish bor edi, na ozorlangan ko‘ngil. Ammo Olloh taolo rasulining salgina beparvo bo‘lishini ham istamas edi.