* * *
Hech qancha o‘tmay musulmonlar orasiga tarqab ketishdi. Ustakorlik bilan «samimiy» fikrlarini bildira boshlashdi.
Natijada ba’zilar orasida: «Qibla o‘zgarmasdan oldin o‘lgan birodarlarimizning holi nima bo‘ladi endi?» degan savollar tug‘ilib qoldi.
Boshqa tarafda yana bir yahudiy mo‘minlarning g‘ashiga tegib:
—   Endi ancha gangib qoldilaring, qaerga burilishni ham bilmaysizlar. Ko‘raylikchi, ertaga qiblalaringiz qayokda bo‘larkan? — der edi.
—   Xo‘sh, kechagi qiblaning nimasini yoqtirmay qoldilaring? Uning Ka’badan farqi nima? Modomiki Ka’ba tarafga o‘girilar ekansizlar, shu paytgacha nega jim turib edilaring? — derdi boshqasi.
Duch kelgan mo‘minga shunga o‘xshash savollar berilar edi.
Ka’b ibn Ashraf boshliq bir guruh yahudiy Rasulullohni (s.a.v.) ziyorat etgani keldi.
— Assomu alayka, yo Muhammad, — deyishdi ko‘risha yotib.
Hazrati Oyisha birdan sergak tortdilar va:
—   La’natlar ham, musibatlar ham sizlarning ustingizga yog‘ilsin. Boshingizdan balo arimasin, — deb qarg‘ab berdilar.
—   O’zingni bos, ey Oyisha, Olloh taolo har ishda yumshoq muomalada bo‘la olganni sevadi.
—   Lekin, Rasululloh, nima deganlarini eshitdingizmi? Ular sizga «assalomu alayka» demadi, «assomu alayka» dedi axir.
—   Bilaman. Men ham shuning uchun ularga «Va alaykum» (o‘zingizga ham shunday bo‘lsin) deyapmanku. Ularning menga duoibadlari hech o‘tmaydi. Ammo mening duolarim ularning boshiga kelgay.
Rasululloh (s.a.v.) ularga nega «va alaykum salom» demay «va alaykum» deb qo‘yaqolganlari yaqqol anglashqlib, ular talvasaga tushib qolishdi. Bechora yahudiylar har kelishlarida «Assomu alayka, yo Muhammad!» deyqshar va har daf’a ayricha bir zavq olib, miyiqlarida kulishar edi. Demak, ul zot ularning barcha beodobliklarini bilib turar ekanlarda?!
Nima bo‘lganda ham, bo‘lar ish bo‘ldi; kelish sabablarini anglatishdi:
— Agar eski qiblangga qaytsang, biz ham sening diningni qabul etishimiz mumkin bo‘lardi, — deyishdi ular.
Rasululloh (s.a.v.) janobimiz yahudiylarning imoi keltirishlarini judajuda orzu etardilar. Buni yahudiylar ham yaxshi bilishardi. Shu yo‘l bilan «xo‘p, bo‘pti», dedirmoqchi bo‘lishdi. Avval rozi qildirib olib, keyinroq, .«Odamlarning xohishiga qarab o‘zgaribtuslanadigan bir din bilan bizning nima aloqamiz bor?» deb yuz o‘girib ketishmoqchi edi.
Ammo Rasululloh (s.a.v.) qisqa va lo‘nda qilib, ular kutmagan javobni berdilar:
— Men faqat Ollohning amrini yetkazadigan bir payg‘ambarman, xolos.
Bu deganlari, ilgari Baytul Maqdisga Rabbimning amri bilan o‘girilgan edim, endi ham Masjidul Haram tarafga yana Rabbimning amri bilan o‘girildim. U kaysi tarafga buyursa, o‘sha tarafga burilaman, sizning xohishingiz bilan emas, deganlari edi!..

* * *
Fitnakor tashviqot ta’sirini o‘tkazib, bir necha kishi Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga savol bilan keldi:
— Qiblaning o‘zgarishidan oldin vafot etgan qardoshlarimizning holi nima kechadi? — deyishdi ular.
Bu savolni ba’zi sofdil mo‘minlarning zehnlariga joylashtirish uchun chiqqan yahudiylar Hazrati Umar kabi zotlarga duch kelsalarku, darhol ovozlari o‘chib qolardiya. «Biz hozirgacha Baytul Maqdisga o‘z istagimiz bilan yo‘nalibmizmi?» degan javob olishlari tayin edida. Biroq yahudiylar kimning yonida qanday tashviqot qilishni bilishardi.
Ammo Olloh har narsani ko‘rguvchi va bilguvchi zot edi. Bu masalaga ham o‘zi vahiy yuborib oydinlik kiritdi. Jabroil keltirgan oyatlar xuddi shu hakda edi:
«Odamlardan aqlsizlari: «Ular (musulmonlar)ni ilgari qaragan qiblalaridan qanday narsa yuz o‘girtirdi?» deydilar. Ayting: «Mashriq ham, mag‘rib ham Ollohnikidir. U o‘zi xohlagan kishilarini haq yo‘lga hidoyat qiladi». (Bakara, 142.)
Keyinroq qiblaning o‘zgartirilishidan xikmat nima ekani anglatildi:
«Siz ilgari qaragan qiblani Biz faqatgina kim Payg‘ambarga ergashib, kim orqasiga qaytib ketishini bilish uchun qilganmiz, xolos. Shubhasiz, bu og‘ir ish. Magar Olloh hidoyat qilgan zotlargagina (og‘ir emasdir). Olloh imonlaringizni (ya’ni, imon bilan o‘qigan namozlaringizni) zoe qilguvchi emas. Albatta, Olloh odamlarga mehribon va rahmlidir». (Bakara, 143.)
Buning ketidan esa, yahudiylarning beburd va munofiq ekanliklari, ularga ishonmaslik eslatildi:
«Kitob berilgan zotlar albatta buning Parvardigorlari tomonidan (kelgan haq hukm) ekanini biladilar. Olloh ular qilayotgan amallaridan g‘ofil emasdir». (Baqara,144.)
Nihoyat ularning qanchalik o‘jar va o‘zibilarmon ekanliklari ochiqravshan ta’riflab berildi:
«Qasamki, agar siz kitob berilgan kimsalarga bor mo‘‘jizalarni keltirsangiz ham, ular qiblangizga boqmaydilar. Siz ham ularning qiblasiga boqquvchi emassiz. Ular (yahudiylar va nasroniylar)ning birovlari birovlarining qiblasiga boqquvchi emas. Agar farazan Sizga kelgan bilim (vahiy)dan keyin ham ularning havoyi nafslariga ergashsangiz, u holda, shubhasiz, zolimlardan bo‘lib qolasiz». (Bakara, 145.)
Bu oyatlarning so‘ngida Ulug‘ Mavlo mo‘minlarga xitoban yana shunday marhamat qildi:
«Biz kitob ato etgan kimsalar (yahudiy va nasroniylar) Uni (Muhammad payg‘ambarni) o‘z farzandlarini tanigan kabi taniydilar. (Ya’ni, o‘zlarining ilohiy kitoblarida u hakda o‘qiganlar.) Va, albatta, ulardan bir guruhi bilganlari holda haqiqatni berkitadilar». (Bakara, 146.)
Mana shu oyatlar tushgan kezlarda Hazrati Umar Abdulloh ibn Salomni qidirib topdi va:
—   Rostini ayt, haqiqatni bilasizlarmi? — deb so‘radi.
—   Ey Umar, men o‘g‘limning haqiqatan ham menga oid ekanidan shubhalanishim mumkin, ammo Rasululloh (s.a.v.) haqida hech shubhalana olmayman, — dedi u. —Chunki kitoblarimizda berilgan ma’lumotlar to‘lig‘icha u zotda mujassamdir. Bugun Rasulullohni (s.a.v.) inkor etayotganlar johilliklaridan yoki u zotning payg‘ambar ekanligiga qaror berolmaganlaridanmas, yahudiy bo‘lmagan bir inson payg‘ambar etib tayinlanganini hazm qila olmaganlaridan shunday qilmoqdalar. Yo‘qsa, biz u zotning bu yerga hijratidan keyin qiblaning Ibrohim (a.s.) qiblasiga chevrilishini o‘z ismimizdek bilamiz.
Kuchli jaladan keyin ko‘chalarda to‘planib qolgan axlatu xascho‘plarni suv qanday oqizib, sidirib tashlasa, nozil bo‘lgan oyatlar ham yahudiylarning fitnalaridan yuzaga kelgan huzursizliklarni ana shunday uloqtirib tashladi. Rasululloh (s.a.v.) ham, barcha mo‘minlar ham bu holdan mamnun bo‘lishdi.
Rasuli akram (s.a.v.) esa, endi samoga hamd va shukr tuyg‘ulari bilan to‘lib boqar, har namozda buyuk bobolari qurgan va Parvardigorlari buyurgan muqaddas qiblaga yuzlanar ekanlar, o‘zgacha bir huzur tuyar edilar.

* * *
Kunlardan birida zargar yahudiy bilan unga taqinchoq yasattirishga kelgan cho‘ri o‘rtasida kelishmovchilik chikdi. Yaqinorada hech kim yo‘q edi. «Endi fursat keldi», deya yahudiy qo‘liga ilingan og‘ir bir tosh bilan cho‘rining boshiga tushirdi. Do‘konini yopib, juftakni rostlayotganida ayolning so‘nggi nafasini chiqarganiga amin edi.
Sal vaqtdan keyin u yerdan o‘tib ketayotgan musulmonlar quloqlariga ingrash ovozi chalinib, chopib kelishdi. Bechora ayolni zambilga solib, Rasululloh (sa.v.) xuzurlariga olib borishdi. Rasuli akram sayyidimiz atay musulmonlarning nomini atab, undan so‘ray boshladilar:
— Seni falonchi shu holga soldimi?
Ayol gapira oladigan vaziyatda emasdi. Ko‘z ishorati bilan «yo‘q» dedi.
— Falon kishimi sen o‘ldirmoqchi bo‘lgan? — dedilar yana.
«Yo‘q» dedi u bosh chayqab.
— Falon yahudiymi? — dedilar axiyri zargarning nomini atab.
— Ha, — dedi ayol zo‘rg‘a bosh silkib.
Odamlar mo‘‘jizadan hayratda qoldilar. Rasululloh (s.a.v.) janoblari qalblariga ilhom yo‘li bilan bildirilgan jinoyatchini o‘z nomi bilan atagan edilar. Ammo u zot bu masalada ilhom ila bildirilgan narsaga tayanib emas, guvohlarga ishonib ish ko‘rishni lozim topdilar. Buning uchun cho‘ri gapirishi yoki «Meni falonchi o‘ldirmoqchi bo‘ldi», deb iqror bo‘lishi kerak edi. Holbuki, cho‘ri gapira oladigan holda emasdi. So‘nggi nafasini olayotgan edi.
Payg‘ambarimiz shu boisdan unga ikki marta «Seni falonchi o‘ldirmoqchi bo‘ldimi?» deb birovlarning nomini atay so‘ragan va uning «yo‘q» javobini olgan edilar. Bu esa, yonlaridagi insonlarga cho‘rining «nima deyayotganini ^biladigan darajada aqli joyidaligini» ko‘rsatish uchun edi. Uchinchi gal esa, tasodifan emas, ilhom yo‘li bilan bildirilgan ismni aytdilar va «ha» javobini oldilar.
Yonlaridagi odamlarga: «Bu cho‘rining qotili falon yahudiy ekani menga ilhom yo‘li bilan bildirildi», desalar, ular shubhalanmasliklari ham mumkin edi. Ammo musulmon bo‘lmaganlarchi? Ular yana fitna chiqarmaydi deb kim ayta oladi? Shuning uchun ham Rasululloh (s.a.v.) eng maqbul yo‘lni — guvohlarga tayanib ish ko‘rishni ma’qul ko‘rdilar.
Islom shariatida eng to‘g‘ri yo‘l shu edi.

* * *
Cho‘rini narigi dunyoga jo‘natganiga va buni hech kim ko‘rmaganiga amin bo‘lgan yahudiy ma’lum vaqtdan keyin yana do‘koniga qaytdi. Bu masala endi hech ochilmaydi, bostibosti bo‘lib ketadi, deb o‘ylardi u. O’zi ahmoq emaski, birovga «Men falon cho‘rini o‘ldirdim», deb gullab qo‘ysa.
Bittagina ehtimol bor. U ham bo‘lsa, toshning tilga kirishi, «Falon yahudiy meni bu cho‘rining boshiga tushirib uni o‘ldirdi», deyishi kerak. Hech qachon bunday bo‘lmasligiga ko‘ra, yopiqliq qozon yopiqligicha qolgan edi.
Ammo ichida negadir xotirjamlik yo‘q edi. Tosh pachoqlab beo‘xshov holga kelgan u yuz ko‘z o‘ngiga kelar, ba’zan ko‘zlarining ichiga suqilib kirmoqchiday bo‘lar edi. Shunda qotil boshini egniga suqib, cho‘rining suratidan uzoq bo‘lishga urinardi. Orasira silkinib qo‘yadi, ko‘zlarini uqalaydi, qarshisida qo‘rqinchli hech narsa yo‘qligini ko‘radi, ammolekin sal o‘tmay xorg‘in ko‘zlardan istifoda etgan xayol takror qarshisidan joy oladi.
Nihoyat, o‘zini qo‘lga olib, endi ishga kirishgan ham edi, qarshisida tikilib turgan musulmonlarning ko‘z qarashlaridan esankiradi.
—   Nima istaysanlar?
—   Seni Rasululloh so‘rayaptilar, — deyishdi ular.
—   G’alatiku? Nima qilarmish meni?
—   Oldin boraylik, o‘sha yerda ma’lum bo‘ladi.
—   Hozir vaqtim yo‘q, ishdan qutulay, — dedi atay.
—   Hozir bormasang, bo‘lmaydi.
U istar-istamas, hatto isyonkor bir holda o‘rnidan turdi. Tixirlik qilsa, oldilariga solib, haydab ketishlari ham tayin. Bir o‘zi ularga bas kela olmas edi.
—Mening Muhammad bilan biron munosabatim yo‘qku. Savdosotiq ham qilgan emasman, — dedi u.
— Bir cho‘ri masalasida chaqiryaptilar.
Yahudiyning tili tanglayiga yopishib, oyoqlari qaltiradi.
— Nima bo‘libdi unga? Qanaqa cho‘ri?.. — dedi hayajondan tili zo‘rg‘a aylanib.
— Borsang, bilasan.
Yahudiyning a’zoyi badanida titroq turdi. Hech kim ko‘rmagan ediku, tosh ham gapirmagandir, ammo Muhammad qaydan bilibdi ekan, deb pichirladi u. Uchinchi ehtimol uning xayoliga ham kelmasdi.
Usha paytda oqibatini o‘ylamagani uchun o‘ziga la’natlar o‘qidi. Qochib qutulsamikan yoki yolvorib jonini qutqarsa bo‘larmikan? U boraborguncha har turli bahonalar izlab bordi.
Rasululloh (s.a.v.) huzurlarida unga jonsiz bir jasad ko‘rsatildi, nega o‘ldirgani so‘raldi. Yahudiy jasadni ko‘rgan zahoti tanidi, lekin hech taraddudsiz:
— Men o‘ldirmadim, tanimayman uni, — deb turib oldi.
Buni aytishga aytdiku, ammo rangi quv o‘chib, oqarib ketganini yashirolmadi.
Unga cho‘ridan qanday javob olingani aytildi. Nihoyat, oldida yagona yo‘l qolganini anglab, jinoyatni e’tirof etdi.
Ayni jazo unga ham hukm etildi. U yerdan hukm ijro etiladigan joyga olib ketishar ekan, oxirgi marta cho‘riga nafrat nazari bilan bokdi. Keyin pushaymonligi qo‘rquv bilan qorishib ketdi. Rangi qum o‘chgan bir ahvolda, butun vujudi titrabqaltirab, oyoqlarini zo‘rg‘a sudrab borarkan, mayyitdan farqi qolmagan edi.
291
Oxirgi so‘z berildi. U cho‘rini eslab, «Koshki seni hech tanimasaydim», deya oddi.

*   * *
Abu Ofak asli yahudiy edi. Yuz yigirma yoshga yetgan, beli bukilib, zo‘rg‘a yurardi. Qarigan sayin kuchi tiliga ko‘chib, ezma bo‘lib qoldi. Bo‘larbo‘lmas ishlarga aralashaveradi.
Rasululloh (s.a.v.) Madinani sharaflantirganlaridan beri o‘ziga yangi bir «ermak» topdi, hamma yerda musulmonlarga, ayniqsa, payg‘ambarimizga til tekkizmasa turolmaydigan bo‘lib qoldi. Madinaning tub aholisi bo‘lgan Avs va Hazraj qabilalari kechagina oralariga kelib qo‘shilgan bir odamning atrofida parvonadek aylanib, har so‘zini bir amrdek qabul etayotganlarini Abu Ofak masxaralab kular edi.
Bu holat musulmonlarga og‘ir botar, qo‘lidan hech ish kelmaydigan vaysaqi choldan qutulishni, hech bo‘lmasa, ovozini o‘chirishni istashar edi.

*   * *
Ko‘pdan beri Hazrati Usmonning (r.a.) ta’bi xira edi. Xotini Ruqayyaning kasali kundankunga og‘irlashib, so‘lib borardi.
Bu holat Rasulullohni (s.a.v.) ham anchagina mahzun etdi. Necha yillar davomida u ko‘rmagan jafo qolmagan, Madinaga ko‘chib ikki kungina tinchosuda hayot kechirgan suyukli qizlarini tuzalmas bir kasallikning changalida ko‘rgan edilar.
Ollohning taqdirida nima yozilgan bo‘lsa, o‘sha bo‘lishi aniq edi. Suyukli qizlarini ko‘rgani har kelganlarida oldidan qayg‘uga botib chiqar edilar.

*   * *
Sha’bon oyi tugar ekan, mo‘minlarga saodatga eltguvchi yana bir ibodatga chorlab, yangi amr keldi: «Ey mo‘minlar, sizlarga ro‘za sizlardan oldingilarga farz qilingani kabi farz qilindi. Uni ado etsalaringiz, taqvodor bo‘lasizlar» (Baqara,183), deyilar edi oyatda.
Keyingi oyatlarda bu ro‘zaning Ramazon oyida tutilishi, kasal yoki musofir bo‘lganlargina boshqa kunlarda tutib berishlari anglatildi. O’sha kecha hamma bundan buyon har yili bir oy muddat bilan Ramazon oyi ro‘zasi farz qilingani xabarini uylariga olib qaytdi.

* * *
Nihoyat Sha’bon oyining oxirgi kuni keldi. Rasululloh (s.a.v.) o‘rinlaridan turdilar. Masjidning old qismidagi xurmo daraxtidan bo‘lgan ustunga suyangancha, ashobga murojaat etdilar:
— Ey insonlar, ulug‘ va muborak bir oyning soyasi ustingizga tushib turibdi. Bu oyning ichida ming oydan ham xayrli bir kecha bordir. Shunday oyki, Olloh taolo uning kunduzlarini ro‘za bilan o‘tkazib, kechalarini ibodat bilan ziynatlashingizni munosib ko‘rgandir. Bu oyda o‘ziga farz bo‘lmagan biron xayrli ishni qilib, Ollohga yaqinlik qilishga uringan kishi boshqa oylarda farzni ado etgan kabidir. Bu oyda bir farzni bajargan esa, boshqa oylarda yetmish farzni qilgan kabidir. Bu oy sabr oyidir, sabrning savobi va natijasi jannatdir. Bu oy ko‘maklashuv oyidir, mo‘minning rizqi orttiriladigan oydir. Kim bu oyda bir ro‘zadorni mehmon qilib, izzatikrom qilsa, bu yaxshiligi unga gunohlari uchun mag‘firat, jahannamdan qutulish bo‘ladi. Uning ajr va mukofotidan kamaytirmaslik sharti bilan narigisiga ham ayni savob yetadi.
Shu yerda Rasulullohning (s.a.v.) so‘zlari kesildi:
— Ey Ollohning payg‘ambari, bitta ro‘zadorni iftor qildiradigan ovqatni hammamiz ham topa olmaymizku, — deyishdi ba’zilar.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) marhamat qildilar:
— Olloh taolo bu savobni bittagina xurmo yoki birqultum suv bilan yoxud bir piyola sut bilan ro‘zasini ochtirganga ham bergay, — deb javob berib, yana so‘zlarida davom etdilar:— Xizmatkorining yukini yengillatgan kishini Olloh taolo kechiradi va jahannamdan ozod qiladi. Bu oyda to‘rt narsani mahkam ta’qib eting. Bu to‘rttadan ikkisi bilan Rabbingizni rozi qilasiz, ikkisiga esa, juda muhtojsiz. Rabbingizni rozi qiladiganingizikki xusus: kalimai shahodatga yopishib, uni ko‘pko‘p takrorlash va Olloh taolodan mag‘firatini so‘rashdir. Juda muhtoj bo‘lganingiz ikki narsa esa: Olloh taolodan jannatni istash, do‘zax azobidan Ollohning panohiga sig‘inish. Kim bir ro‘zadorga suv bersa, Olloh taolo ham unga o‘z hovuzidan suv ichiradiki, uni ichgach, jannatga kirgunga qadar hech chanqamaydi.
Rasululloh (s.a.v.) sayyidimiz so‘zlarini bitirgach, ko‘ngillar bir kun keyingi ro‘zani va ro‘za oyi bo‘lgan Ramazonni orziqib kutadigan holatga keldi.
Ro‘za arablar bilmaydigan narsa emasdi. Islom dini kelmasidan avval ham ro‘za tutadiganlar bo‘lardi. Faqat payg‘ambarimiz tablig‘ etgan Ramazon ro‘zasini hech qachon unday ro‘zalar bilan taqqoslab bo‘lmasdi.
Parvardigoriga ko‘ngil berganlar uchun bu oyda tutiladigan ro‘za tengi yo‘q bir ibodatga aylandi.

* * *
O’sha yili Ramazonning ilk kuni yoz oyining oxirgi chorshanbasiga to‘g‘ri kelgan, bomdod namoziga chiqqanlarning barchasi ro‘zaga niyatlangan edi. Sayyidi koinot hazratlarining yuzlari barq urib turardi. Har doimgidan xursand ekanlariga shubha yo‘q. Fayzini, barakotini kechagi suhbatda anglatganlari ushbu muborak oyga yetishish va bir oy muddat bilan Rabbilariga ibodat nizomi ichiga kirish ul zotni albatta xursand etib, saodatmand qiladida! Buning ustiga, tunda Jabroili amin yana yangi xushxabar keltirdi: bundan buyon Ramazon oylarida Qur’oni karimning o‘sha kunigacha nozil bo‘lgan qismini birgalikda o‘qib, yana bir bor xatm qiladigan bo‘ldilar.
Vahiy farishtasi Jabroil o‘qiydi, Sarvari anbiyo jim tinglab o‘tirishlari kerak. Lekin bu tinglash quloq bilan emas, qalb bilan, ruh bilan, ko‘ngil bilan bo‘lar, mohiyatini Ollohdan va rasulidan boshqa hech kim bilmaydigan bir tilovat va tinglash bilan tunlar bezalar edi. O’qilgan har oyatda payg‘ambarimizning ayri bir xotiralari bo‘lardi. Har bir oyatning qaerda, qachon, qaysi sabab bilan nozil qilinganini yaxshi biladigan ham ul zot edilar.
Jabroili aminni tinglar ekanlar, ba’zan Hiro tog‘ining qiyaliklari orasida berilgan «O’qi» amrini eslar, ba’zan uylarida vahiyning ta’siridan qutulish uchun yotoqqa kirganlarida nozil bo‘lgan «Ey (liboslariga) burkanib olgan zot, turingda, (insonlarni oxirat azobidan) ogohlantiring» (Muddassir, 1 — 2) oyatlari bilan titrar, ba’zan Safo tepaligida insonlarga ilk bor da’vat qilgan kunlarining xotiralari bilan yashar edilar.

*   * *
Ro‘za tutayotganlar og‘ir shartlar ostida kun bo‘yi davom etadigan bir ibodatni ado etish sevinchini Ollohning ne’matlariga erishish sevinchi bilan qovushtirdilar.
Rasululloh (s.a.v.) janoblari ozgina suv bilan ro‘zalarini ochib, birikkita xurmo yedilar.
—Tashnalik ketdi, tomirlar ho‘llandi, inshaolloh, mukofotimiz tasbit etildi. Ollohim, sening roziliging uchun ro‘za tutdim, sening rizqing bilan ro‘zamni ochdim,— dedilar. Keyin jamoatning oldiga o‘tib, shom namozini o‘qidilar.
Yozning oxirgi kunlari emasmi, havo issiq va charchatadigan edi. Dalasida ishlaydiganlar bor, ularning bardosh berishi yana ham qiyinroq. Shu bilan birga, chekilgan har bir mashaqqatga yarasha qiymati ham borligiga hech shubha yo‘q edi.
Arablarda oqshom ro‘za ochilganidan keyin uxlagunga qadar bo‘lgan vaqt iftor muddati hisoblanar, uxlab qolgan kishi qayta ro‘za tutgan bo‘lar va ro‘zadorga harom qilingan barcha narsalar o‘sha ondan e’tiboran unga ham taalluqli bo‘lib qolar edi.
Qays ibn Sirma oqshom bo‘lgach, dalasidan horibcharchab uyiga qaytdi. Xotiniga:
— Yeydigan biron narsang bormi? — deb so‘radi.
— Uyda yeydigan hech narsa yo‘q, qo‘shnilardan bir so‘raychi, — deb ayol chiqib ketdi. Biroq ayol qaytib kelmasidan qattiq uyqu bosib, uxlab qoldi.
Qo‘shnilardan bir mikdor yemak ko‘tarib kelgan ayol uni uyqu holida ko‘rib, achinib ketdi: «Voy sho‘rim, endi tamom?..» dedi pichirlab.
Chunki bo‘lar ish bo‘lgan edi, endi uyg‘onsa ham yeya olmas edi. Shunday qilib, Qays ertangi kunning ro‘zasini darmonsiz vujud va och qorin bilan boshladi.

*   * *
Hazrati Umar o‘sha tong Rasulullohning (s.a.v.) huzurlariga keldi. «Boshimga bir ish tushdi», deb kecha uxlagandan keyin xotini bilak aloqa qilib qo‘yganini aytdi.
Rasululloh (s.a.v.) janobimiz bu mavzuda hech narsa demadilar. Ehtimol vahiy kelishini kutayotgandirlar. Yoxud Ulug‘ Mavlo masalani Qur’on oyati bilan hal etajagi uchun rasuliga javob berishiga izn bermadimi?
295
Qaysni ham o‘sha kuni borgan sari kuchayib borayotgan qattiq holsizlik ushladi. Nihoyat, oqshom tushib, ro‘zasini ochishga imkon topa olmay hushidan ketdi. Uning ahvoli ham Rasulullohga bildirildi.
Rasuli akramning (s.a.v.) yuzlarida vahiy alomatlari ko‘rinib, ma’lum vaqt o‘tgach, Sayyidimiz Olloh taoloning ushbu amrini o‘qib eshittirdilar:
«Sizlarga ro‘za kechasida xotinlaringizga qo‘shilish halol qilindi. Ular sizlarning libosingiz, sizlar ular uchun libossiz (ya’ni, erxotin bir-biriga kishi libosga muhtoj bo‘lgani kabi muhtojdirlar). Olloh sizlar o‘zlaringga xiyonat qilayotganlaringni bilib, tavbalaringni qabul qildi va sizlarni afv etdi. Endi ular bilan (ro‘za kechalarida ham bemalol) qovushingiz va Olloh sizlar uchun yozgan narsani (farzandni) talab qilingiz. Va to tongda oq ip qora ipdan ajraladigan paytgacha yebichaveringlar. So‘ngra kechgacha ro‘zani benuqson qilib tutinglar. Masjidlarda e’tikofda bo‘lgan chog‘ingizda (kechalari ham) ular (xotinlaringiz) bilan qo‘shilmang! Bular (yuqorida mazkur bo‘lgan hukmlar) Ollohning chegaralaridir. Bas, ularga yaqinlashmangiz! Odamlar harom ishlardan saqlanishlari uchun Olloh o‘z oyatlarini mana shunday ochiqravshan bayon qiladi (Baqara, 187).
Bu oyatlar gablig‘ etilganidan keyin kelgan yengillik ashobi kiromning yuzlarida mamnunlik alomati o‘laroq ifoda topdi.
Keyinroq Nabiylar sarvari (s.a.v.) ashobni kechasi turib ovqatlanishga tashviq etdilar:
— Saharlik qiling. Chunki saharlikda baraka bor. Kunduz tutadigan ro‘zaga saharda ovqatlanib quvvat to‘plang. Kecha ibodatiga bardosh bera olish uchun qaylula uyqusidan foydalaning, — dedilar.
O’sha oqshom mo‘minlar uyuylariga sevinch ila qaytishdi. Ular bundan buyon saharlikdan foydalanib, kunlik ibodatga to‘q qorin bilan borishar edi. Ro‘za amrini bildirish uchun kelgan oyatdagi «Olloh sizlarga yengillikni istaydi, sizlarga og‘ir bo‘lishini istamaydi» (Baqara, 185) buyrug‘i ana shunday imkonlar ochdi.
Kechalari saharlikka turganlar kunlari behuda o‘tkaziladigan kun emasligini bilib ro‘za ibodatiga kirishishar, Olloh roziligiga erishish orzui bilan kalimai tavhid o‘qishar, Qur’on o‘qishar, mag‘firat so‘rab, duo qilishar edi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) anglatgan baraka ana shu tomondan tajalli etardi.
Biroq bu nima?
Bilolning tanish ovozi ila yuksalgan azon saharlik qilayotgan odamlarga yebichishni to‘xtatishlari lozimligini bildirayotgandek edi. Uylaridan chiqqan kishilar sharq tarafga qarab, ufqda bironbir yorishganlik alomatini ko‘ra olmadi. Hali tong otmagan edi. Bu holatga ko‘ra, hali yebichish vaqti tugamagan edi.
— Bunda bir xayr bo‘lsa kerak, — deyishdi azon aytilishidan bir hikmat izlab. Chunki yanglishib, Ollohning chegaralarini poymol qilib qo‘yilsa, nima bo‘ladi? Kechagina tushgan oyatda bekorga «Bular Ollohning chegaralaridir. Bas, ularga yaqinlashmangiz!» (Baqara,187) deyilmagandir? Lekin...
Oradan sal fursat o‘tib, yana azon ovozi yangradi. Bu gal Amr ibn Ummu Maktum azon aytar edi.
Bu paytda kunchiqar tarafda g‘irashira yerishganlik alomatini ko‘rishdi.
Bu azondan so‘ng bomdod namozi uchun Rasulullohni (s.a.v.) kuta boshlashdi. Oradan bir oz vaqt o‘tib Sarvari olam chiqdilar. Birga namoz o‘qishdi. So‘ng janobimiz ashoblariga qarab:
— Sizni Bilolning azoni chalg‘itib, saharlik qilishdan to‘xtatib qo‘ymasin. U ibodat uchun turadiganlarga tongning yaqin ekanini bildirish va uxlab yotganlarni uyg‘otish uchun aytildi. Yana sizni ufkda tikka ko‘ringan yorug‘lik ham chalg‘itmasin. Ufqqa yassi bo‘lgan tong yorishishini kutinglar. Amr ibn Ummu Maktum o‘qiydiganazongacha yebichaveringlar, — deb marhamat qildilar.
Shunday qilib, masala ravshanlashdi. Keyingi kechalarda Bilolning azoiini eshitganlar: «Olloh sendan rozi bo‘lsin, ey Bilol», deb tashakkur bildiradigan, Amr aytadigan azonga qadar bemalol yebichadigan bo‘lishdi.

* * *
Rasulullohga (s.a.v.) bir xabar yetdiki, uni aniqlash maqsadida ikki kishini vazifalantirdilar. Jimgina Madinani tark etib, Shom yo‘liga chiqishni, Makkadan Shomga ketgan karvonning qaytishi haqida ma’lumot olishni va vaqt o‘tkazmasdan qaytib kelishni tayinladilar.
Zimmalariga vazifa yuklangan Basbas bilan Odiy bir kuni erta tongda xech kimga bildirmasdan Madinadan chiqib ketishdi.

*   * *
Ramazon oyining ilk kunlaridan birida Rasulullohii (s.a.v.) bunday bir savol bilan qarshilashdi:
— Nima deysiz, yo Rasululloh, farz namozlarini o‘qisam, Ramazon ro‘zasini tutsam, Olloh harom qilgan narsalarni harom bilib, ularga tegmasam, halol qilganini halol bilib, ulardan foydalansam va bularga xech narsani ko‘shimcha qilmasam, jannatga kira olamanmi?
Payg‘ambarimizning javoblari birgina so‘zdan iborat bo‘ldi:
— Ha.
— Vallohi, men ham bularga biron narsani qo‘shimcha qilmayman. (Muslim, 1/44.)