* * *
Ertasiga Quraysh qo‘shini kelib, mo‘minlarning qarshisida to‘xtadi.
U kechani ular allaqanday huzursizlikda o‘tkazishdi. Xdr onda mo‘minlar hujum qilib qolishi mumkin degan xavotirda bazo‘r tong ottirishdi. Holbuki, musulmonlar bunday tuyqus hujum qilishga, hatto o‘zlari uchun navbatchilar qo‘yishga ham imkonsiz edilar. Ularni chidab bo‘lmas bir uyqu elitdi, qovoqlari bir-biriga yopishib qolayotganday edi. Dushman qarshilarida turganini, ular qorong‘ulikda ham hujum qilib qolishi mumkinligini hech kim o‘ylamas edi. Makkaliklar tongni allaqanday uyqusizlikla qarshilagan bo‘lsa, mo‘minlar tiniqib uyg‘onishdi. Zo‘rlab uxlatilgan kabi edi ular. Lekin bu uyqu ruhlariga istirohat berish uchun Olloh taolo tushirgan bir sokinlik uyqusi bo‘lgani hozircha hech kimning xayoliga kelmasdi. Ertalab turib jangga hozirlik ko‘rishar ekan, uyqu quchog‘idan hali to‘la qutulolmayotganlar ham bo‘ldi. Hatto Abu Talxa qo‘lidagi qilichni ikki marta yerga tushirib yubordi.
Tong otgach, ikki tomon bir-birini yaqindan aniq ko‘rdi.
Abu Jahl bilan Munabbih ibn Hajjoj va yana bir qanchalarining yuzlariga shaytoniy bir kulimsirash balqib chiqdi. Qarshilaridagi dushman nyhoyati bir hovuch, mijig‘lab tashlashga ham arzimaydigan darajada ozchilik edi. Bular bilan jang qilib o‘tirishning hojati yo‘qdek. Ustilariga bir bora yurish bilan yanchib tashlash mumkin edi. Ha, albatta, bitta qo‘ymay yanchib tashlash kerak. Aks holda, ko‘payib, boshga bitgan balo bo‘ladilar.
—   Bir hovuchgina odam biz bilan urushishga chiqqanlariga nima deysan, ey Abul Hakam?
—   Nima ham derdim, zotan, ular nima qilishayotganini avval ham bilishmas edi!..
—   Menimcha, o‘z qonlariga o‘zlari tashna bo‘lishgan, ajal bularni Badrga yetaklab kelgan!..
—   Bir ozdan keyin ko‘radilar Quraysh karvoni yo‘lini to‘sish qanaqa bo‘lishini!..
—   Menga qolsa, bunday fursat yana qaytib kelmaydi, umrimiz bo‘yi ham topa olmaymiz, ey Abul Hakam, — dedi Munabbih.
— Bu kun ularning holiga voy bo‘ladigan kundir, ey Munabbih! — dedi Abu Jahl dushmani ko‘ziga barmoq bilan sanarli darajada oz ko‘rinib.

* * *
Erta tongda mo‘minlar ham qarshilarida unchalik katta qo‘shinni ko‘rishmadi. To‘qqiz yuz ellik yoki ming kishiga borarda, deb taxmin qilishgan edi, holbuki, bular boryo‘g‘i ikki yuz ellik yoki, nari borsa, uch yuz atrofida edi. Hech kim Quraysh lashkari mo‘sulmonlarnikidan ko‘proq deya olmasdi.
Buyuk Mavloning har narsani qamragan qudrati yana pinhona qoldi. Birorta odam: «Ular aslida ko‘pchilik, lekin Olloh ularni bizga oz ko‘rsatyapti», degan xayolga kelmadi.
Mushriklar raqiblari oz ko‘ringani uchun ham jangga oshiqayotgan edilar. Musulmonlar ham qarshilarida o‘zlarinikichalik mikdordagi bir olomonni ko‘rib, jasoratlari ortdi. Raqiblari ko‘p ko‘ringanida, ehtimol, ko‘zlari qo‘rqar va jasoratlari sinarmidi...
Abu Jahl hali urush boshlanmay turib bu zafarni qanday qutlashni o‘ylar, Makkaga muzaffar bir qo‘mondondek kirib borish xayoli bilan go‘yo havoda uchib yurar edi.
Utba ibn Robia hali ham ichidagi g‘ulg‘uladan qutulmadi. Bu yergacha ko‘ngilsiz kelganlardan biri u edi. Yo‘lda qaytishga choralar qidirdi, lekin har gal Abu Jahl bir bahona topib, yoqasidan qo‘yib yubormadi.
Yana bir harakat qilib ko‘rsamikan?
Bu orada musulmonlar rajab oyi kiradigan kuni o‘ldirib qo‘ygan Amr ibn Hadramiyning ukasi Amir paydo bo‘ldi. U yoqasini yirtib, o‘rtaga tushib keldi va o‘zinio‘zi urib, ayyuhannos sola boshladi. «Akamning qoni qolsinmi, uning qasosi olinmasinmi?!» deb baqirardi u. Bu hol odamlarning qonini qizitib, urush chiqarishga undashdan bo‘lak narsa emasdi.
O’tayotgan har bir vaqt jang sari otilgan odimlardan iborat edi. Utba nima qilishni o‘ylab turar ekan, oldiga Hazrati Hadichaning jiyani Hakim ibn Hizom kelib qoldi. Keyin oralarida bunday suhbat kechdi:
— Abadiy bir sharafga erishishni xohlaysanmi, ey Utba?
—   Albatta, xohlayman! — dedi u sal garangsib.
—   Bu urushning oldini ol! — dedi Hakim.
—   Qanday? Chorasi bo‘lsa, ayt.
— Amr ibn Xadramiyning haqhuqukini zimmangga ol. Shunda urushga ham barham beriladi.
Utbaning yuziga sevinch qalqib chiqdi:
— Nega olmay, olaman, ey Hakim, — dedi u.
Utbadek bir odam uchun bu ish hech ham qiyin emas
edi. Fijor jangida o‘ldirilganlarning hammasiniig xun haqlarini zimmasiga olgan odam uchun bu nima bo‘pti? Xamirdan qil sug‘urishdek gapku!
U vaktni o‘tkazmay o‘rnidan turdi, atrofidagilar eshita oladigan baland ovozla, turganlarga murojaat etdi:
— Ey qurayshliklar, qarshingizda Muhammad va uning do‘stlaridan iborat bir olomon bor. Ular bilan to‘qnash sangiz, yo tog‘angizning, yoki amakingizning o‘g‘lini, yoxud qavmingizdan bironta odamning yostig‘ini quritasiz. Bir biringizga nafrat sotib olasiz. Yaxshisi, qaytib ketingda, uni arablarga qo‘yib bering. Agar arablar uni yengishsa, ish o‘zo‘zidan bitgan bo‘ladi. Agar Muhammad g‘olib kelsa, shuni bilingki, u erishadigan zafar sizning zafaringiz bo‘ladi. O’shanda u ham siz bilan yaxshi muomala qiladi, rahmdillik ko‘rsatadi. Men esam, ular o‘ldirib qo‘ygan Amr ibn Xadramiyning xun haqqini o‘z zimmamga olaman. Shularni aytmoqchi edim...
Hakim ibn Hizom Utbaning taklifini Abu Jahlga yetkazgani borib, uni zirhini moylayotgan holda topdi.
— Senga bir taklif bilan keldim, ey Abul Hakam, — dedi.
Abu Jahl o‘tirgan joyidan «Yaxshi taklif bilan kelganga hech o‘xshamaysan», degandek ko‘z qirini tashlar ekan:
— Nima taklif ekan, ayt, — dedi.
— Utba ibn Robia bu jangning oldini olish uchun Amr ibn Xadramiyniig xun haqqini bo‘yniga olishga va’da beryapti. Buni xalq oldida oshkora aytib, u yerdagilarni guvoh tutdi.
Abu Jahl o‘tirgan joyidan saichib ketdi. Qoni qaynab:
— Demak, Muhammad va do‘stlarini ko‘rishi bilai Utbaning o‘takasi yorilibdida, — deb baqirdi. — Yo‘q, bugun Muhammad bilan orani ochdi qilamiz. Ungacha Badrdan bir qarich jilish yo‘q. Shuni yaxshilab qulog‘ingga quyib ol, ey Hakim! Undan ko‘ra, sen hozir borda, Utbaga sharob ichirib ovozini o‘chir!
— Oxirgi so‘zing shumi, ey Abul Hakam?
— Ha, oxirgi so‘zim shu! Bugun ularga o‘lim farmonini o‘z qo‘llarim bilan imzolayman.
Suhbat shu yerda uzildi. Abu Jahl «Endi meni xoli qo‘y» degandek yomon qarab qo‘ydi. Hakim u yerdan umidini uzib qaytdi. Buning ustiga, Amir ibn Xadramiy xam o‘zini har tarafga urib: «Utbaga sharob ichiringlar, qo‘rquvdan yorilgan yuragiga malham bo‘ladi», deb bakirar edi.
Makka hududida Amir ibn Xadramiyga o‘xshaganlardan necha barobar ustun obro‘ga ega bo‘lgan tinchliksevar Utba xozir qo‘rqoqlikda ayblaiayotgan edi... Yana kim tomonidan — Amir ibn Xadramiy tarafidan... Utbaning unga o‘xshagan qancha qullari bor edi. Shu bois ham bu darajada hakrratga chiday olmagan Utba qiziq ustida birinchi bo‘lib o‘rtaga chiqishga qaror berdi.

* * *
Ramazon oyining o‘n yettinchi kuniga to‘g‘ri kelgan juma tongida mo‘minlar hali ham uyqu eltgan ko‘zlari bilan masrurlanib turishar edi. Bir kun oldin yoqqan yomg‘ir yerni rosa yumshatgan bo‘lsada, oyoq botmas, bemalol yursa bo‘ladigan holatda edi.
Malakut olamida vaziyat undan ham boshqacharoq edi. Bir guruh farishtalar Badr jangida qatnashish vazifasini olib, shay turar edilar. Ulug‘ Mavlo ularga: «Albatta, men sizlar bilan birgaman, bas, sizlar imon keltirgan zotlarning (g‘alaba qozonishlariga ishonchlarini) mahkamlanglar. Men kofir kimsalarning dillariga qo‘rkuv solajakman. Bas, ularning bo‘yinlarini uzinglar, butun — hamma barmoqlarini chopinglar», deb amr qilgan edi. (Anfol, 12.)
Bundan tashqari, Jabroil farishta Payg‘ambarlar imomi sayyidimizning yonlariga tushib, Janobi Mavlodan salom keltirdi, ketmaket yuborilguvchi uch ming farishta bilan yordam berajagini yetkazib suyuntirdi.
Rasuli akram (s.a.v.) shundan keyin kapa ostidan chikdilar, ehtimol, bu kelgan vahiy natijasi o‘laroq qo‘llaridagi bir hovuch shag‘al toshni mushriklar tomonga otarkanlar: «Yaqinda o‘sha jamoat yengilib, ortlariga qarab qochib qolurlar» (Qamar, 45.) oyatini o‘qidilar.
O’sha damda Hazrati Umar boshlanay deb turgan jang hayajonini unutdi. Necha yillardan beri o‘qigan, ammo ba’zi sirini aqli ololmagan oyatning ma’nosini shu onda tushunib yetganidan sevindi. Necha marta o‘qigan bo‘lsa, o‘shancha marta: «Kim ekan u yengilib, ortlariga qochadigan jamoat?» degan savolning javobini zehnida izladi. Hozirgiday hayajonli bir onda qanoat berguvchi bir javob topajagi xayoliga ham kelmagan edi.
Rasululloh (s.a.v.) otgan shag‘al toshchalar xar yonga tartibsiz sochilgan, har bittasi bir mushrikka tegib, ularni dovdiratib qo‘ygan edi. Keyinroq Qur’oni karimda bu narsaga oydinlik kiritilib, Olloh: «Ey Muhammad, ularning yuziga qo‘lingizdagi bir siqim toshchalarni otgan paytingizda siz otmadingiz, balki Olloh otdi»,    (Anfol, 17.) deya bu ne’matni xotirlatdi.
Rasululloh (s.a.v.) shundan keyin ashob yoniga kelib, ularni g‘ayratlantiradigan, Alloh ayt deb buyurgan so‘zlarni aytdilar: «Parvardigoringiz sizlarga uch ming ko‘kdan tushirilgan farishta bilan madad berishi kifoya qilmaydimi?.. Agar sabr qilsangiz, sizlarga hujum qilsalar, Parvardigoriigiz sizlarga besh ming belgili farishta bilan madad berur». (Oli-Imron 124-125.)
So‘ng Olloh taoloning mana 6u amrini tablig‘ etdilar:
«Ey mo‘minlar, kofirlarning hujumiga duch kelganingizda ularga orqa o‘girmanglar (ya’ni, qochmanglar). Kim o‘sha (urush kunida jang yo‘sinini o‘zgartirish yoki boshqa bir guruh (musulmonlar)ga qo‘shilishdan tashqari holatda ularga (kofirlarga) orqa o‘girib qochsa, bas, u Olloh tarafidan g‘azab bilan ketibdi va uning joyi jahannamdir. Naqadar yomon oqibata!». (Anfol, 15-16.)
Shundan keyingina qo‘shinni tartibga keltira boshladilar. Qo‘llaridagi tayoqcha bilan ba’zilarni oldinga, ba’zilarni orqaga ishorat qilar edilar. Shu asno tayoqlari ila Savod ibn G’oziyaning oldinga surilishini ishora etgan edilar, u jiddiy tarzda:
— Siz mening badanimni og‘ritdingiz, ey Ollohning payg‘ambari. Olloh sizni adolat va haq din ila yuborgandir. Men ham buning haqqini so‘rayman, — deb turib oldi.
G’alatiku! Shu arzimagan narsadan odamning joni og‘rir ekanmi? Payg‘ambarimizning ham bunday niyatlari yo‘q edi. Bo‘lishi ham mumkin emas. Ashob har chekkadan Savodga xo‘mrayib qaradilar. Go‘yo: «Esini yeganmi bu? Besh daqiqadan keyin boshlanadigan jangda o‘qlar sanchilib, qilichlar insofsizlarcha chopishi mumkin bo‘lgan bir badanga yengilgina tegib o‘tgan bir tayoqchaning og‘ritishi qayoqqa boradi?» demoqchi edilar.
Shunday bo‘lsada, Rasululloh (s.a.v.) qorinlarini ochdilar:
— Kel, ey Savod, haqqingni ol, — dedilar ul zot.
Savod yaqinlashib keldiyu qattiq quchoqlab oldi. Ra
sulullohnint qorinlariga yuzlarini surtib, hurmatla o‘pib qo‘ydi va:
— Haqqimni oldim, yo Rasululloh, — dedi.
—   Nega unday qilding, ey Savod? — deb so‘radilar Rasuli akram.
—   Yo Rasululloh, vaziyatni o‘zingiz ko‘rib turibsiz. Hozir bormiz, Xudo biladi, birpas turib nima bo‘lamiz. Shuning uchun men istadimki, bu dunyodan ayrila turib, oxirgi marta sizning muborak badaningizga tekkan holda ketay, Rabbimning huzuriga shunday boray, dedim.
Rasululloh (s.a.v.) hazratlari Savodni duo qildilarda, safni tartibga keltirib, kapalariga qaytdilar. Qo‘llarini ko‘tarib yana duo qila boshladilar: «Ollohim, bu qo‘shin mahv bo‘lsa, senga ibodat qilinmay qo‘yadi. Ollohim, va’dang bor edi, bizdan ayama. Yolg‘iz o‘zingdan yordam so‘rayman. Boshqadan talab qilmayman. O’zing bizni unutma».
Payg‘ambar janobimiz duo qilardilar, hazrati Abu Bakr orqalarida «Omin» deb turardi. Qo‘llarini samoga ko‘targan kezda Rasulullohning ridolari yelkalaridan tushib keta boshlar, hazrati Abu Bakr uni ko‘tarib qo‘yar edi.
Sultoni anbiyo sayyidimizning bunchalik yolvorishlarini ko‘rgan Hazrati Abu Bakr: «Duolaringiz kifoyadir, yo Nabiyalloh. Rabbingiz sizga yordam berajak», deb taskin bermoqchi ham bo‘ldi. Shu asnoda Sarvari olam janobimizning ko‘zlarini yengil bir uyqu bosib kela boshladi. Jang arafasida bunday uyqu bosib kelishi g‘alati edi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) uyquning uzo‘zidan kelmasligini, Janobi Haqning hususiy bir muomalasi ekanini anglab, boshlarini qo‘ydilarda, yotdilar. Juda ham qisqa davom etgan bu uyqudan uyg‘onganlarida lablari tabassum qilar edi.
— Xushxabar, ey Abu Bakr. Olloh taoloning yordami yetishdi. Ana, Jabroili Amin changto‘zon ichra keldi, otining yuganini ushlab turibdi, — deb ma’lum etdilarda, ashob tomon yurdilar.

* * *
Bu vaqt qarshi tarafdagilarni hayajonlantirish tashvishini chekayotgan Abu Jahl: «Ey Xudo, agar mana shu (Qur’on) sening dargoxingdan kelgan haqiqat bo‘lsa, ustimizga samodan tosh yog‘dirgin yoki bizlarga alamli azob keltirginchi», (Anfol, 32.) der edi.
Xuddi shu payt ikki kishini olib kelishdi. Bular Xuzayfatul Yaman bilan uning otasi edi. Abu Jahl ularni boshdanoyoq kuzatar ekan:
—    Qaerga ketyapsizlar? — deb so‘radi.
—    Yasribga, qayoqqa bo‘lardi, — deyishdi ular.
— Yolg‘on gapirmanglar, sizlar Muhammadga yordamga boryapsizlar.
— Nega endi, biz Yasribga ketyapmizku.
—   Menga qaranglar, — dedi Abu Jahl, — hozir sizlar bilan pachakilashib o‘tirishga vaqtim yo‘q. Muhammadga yordam bermaslikka va to‘g‘ri Yasribga qarab ketishlaringizga qasam ichinglar, qo‘yib yuboraman, aks xolda, shu yerdayoq o‘ldiramiz.
—   Qasam ichamiz: Muhammadga yordam bermay, to‘g‘ri Yasribga ketamiz.
—   Borynglar, ozodsizlar. Faqat, shuni bilinglarki, agar ahdni buzsalaring, oqibati yomon bo‘ladi.
Abu Jahlning ko‘zlari chaqnab turishidan bu so‘zlar mutlaqo jiddiy ekaiini bilsa bo‘lar edi. Keyin esa, ularni tutib turganlarga qarab:
— Qo‘yib yuboringlar, ketaversin, — deb buyurdi.
Huzayfa bilan otasi oyoqlariii qo‘lga olib Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga chopishdi va yetib kelishgachgina nafas rostlashdi. Qurayshliklar tutib olib, Abu Jahl bilan yuzlagdtirishganini aytib:
— Ammo Olloh biladi, biz sizga yordamga kelayotgan edik. Mana, murodimizga yetdik, — deyishdi.
Nabiylar sarvari (s.a.v.) janobimiz ularning ishini ma’qullamadilar:
— Tezda Madinaga qaytinglar. Ularga bergan so‘zla ringizni ado etinglar, — deb buyurdilar. — Biz esa, mushriklarga qarshi Ollohdan yordam so‘raymiz.
Huzayfa bilan otasi Rasulullohning (s.a.v.) amrlari bilan Badrdan chiqishdi.
Nihoyat ikkala qo‘shin bir-biriga ancha yaqinlashdi. M}^shriklar qo‘shinidan ba’zilar musulmonlar qurshab olgan quduqdan suv ichgani kela boshlashdi. Shunda mo‘minlar ularning yo‘lini to‘sishdi. Buni eshitib payg‘ambarimiz (s.a.v) oraga tushdilar:
— Qo‘yinglar, ichishsin, — deb rozilik berdilar.
Hatto mashhur Hakim ibn Hizom ham sheriklari bilan birga kelib suv ichib qaytdi.
Shu orada ansordan Horisa ibn Suroqa kuduk oldiga keldi. Lekin u suv ichib ulgurmadi. Dushman tomonidan otilgan o‘q Horisaning bo‘g‘ziga sanchildi. Horisa ansorning ilk shahidi o‘laroq shu yerda jon berdi.
Badr jangi boshlandi hisob...

* * *
Mushriklardan birinchi bo‘lib Amir ibn Xadramiy o‘rtaga otildi. Unga qarshi Hazrati Umarning ozod qilingan xizmatkori Mihja chiqdi.
Biroq Amir otgan o‘q uni o‘sha zahoti shahid etdi. Shunday qilib Amir akasining intiqomini olgan bo‘ldi.
Bu orada Quraysh qo‘shinidan Asvad ibn Abdul Asad musulmonlarning qudug‘iga qarab yo‘naldi. Albatta, suv ichaman deb yoki quduqni barbod etaman deya qat’iy bel bog‘lab kelardi. Qaerga borsa, fitnafasod chiqarib yuradigan, olovga moy sepadigan bir odam ekani uning kelishidan shundoq bilinib turardi.
Sal oldin kelganlarga hech kim hech nima demagan, yeuvlarini ichib ketishgan edi. Ammo bu odamning «Birontasi mening mushugimni pisht deyolmaydi, osadiganimni osaman, so‘yadiganimni so‘yaman!» deyayotgandek bir alpozda xo‘rozdek kekkayib kelishi xamiyatlariga tegdi. Hazrati Hamza qarshisiga chiqdida, bir qilich solib oyog‘ini kesib yubordi. Asvad Badrni boshiga ko‘taradigan bir faryod ila o‘zini yerga otdi. O’lsa ham qasamini bajo keltirishga azm etganday, tezlik ila o‘rmalab kelib, o‘zini quduqqa tashladi. Ortidan shoshgan Hamzaning ikkinchi zarbasi ichish uchun hozirlangani quduqni unga mozor qildi. Oyog‘idan va ikkinchi zarba yegan joyidan otilayotgan qonlar quduq suvini ichib bo‘lmas holga keltirdi, fitnafasod urug‘i bo‘lgan Asvadning o‘limi ham insonlar uchun boshqacha bir (buzg‘unchilik bilan) yakun topgan edi.
Keyinroq uning jasadi qudukdan chiqarib tashlandi.
Shu asnoda Quraysh lashkaridan uch kishi o‘rtaga chiqdi.
— Yo Muhammad, marding bo‘lsa, bizga qarshi maydonga chiqar! — deyishdi.
Ulardan biri Utba ibn Robia edi. Yonidagilar: biri o‘g‘li Valid, ikkinchisi akasi Shayba. Ularga qarshi ansordan uch kishi chiqdi. Utba ulardan kimliklarini so‘radi. Madina xalqidan ekanlarini bilgach:
— Bizning sizlar bilan ishimiz yo‘q. Orqangizga qaytib, makkaliklardan yuboringlar, — deyishdi. Keyin baland ovoz bilan: — Yo Muhammad, o‘zimizning qavmdan tengimizni chiqar! — deb baqirishdi.
Abu Huzayfa o‘rnidan turdi. To‘g‘ri harb maydoniga qarab yura boshladi. Holbuki, qarshisida otasi, birodari va amakilaridan biri turishar edi. Rasululloh (s.a.v.) janobimiz darhol vaziyatga aralashdilar:
— O’tir joyingga, ey Abu Huzayfa! — dedilar.
Bu amr Abu Huzayfani ortiga qaytardi va joyiga o‘tirishga majbur etdi.
Janobi Sarvari koinotning nigohlari ashobini bir-bir oralab chiqa boshladi. Maydondagilardan istagiga loyiq insonlarni axtardi.
— Tur, ey Hamza! Tur, ey Ubayda! Tur, ey Ali! — dedilar.
Uchalalari darhol oyoqqa qalqishdi. Bular lashkar orasida Janobi Rasulullohga (s.a.v.) eng yaqin aqrabo edilar.
Hamza amakilari edi.
Ubayda katta amakilari Horisning o‘g‘li.
Ali boshqa amakilari Abu Tolibning o‘g‘li.
Bu uch kishi barobar yurib, maydonda kutayotganlarning qarshisidan joy olishdi. Ko‘zlariga mag‘far tutilgani uchun kelganlarning kimligini yaxshi bilib bo‘lmasdi. Har birlari raqiblarining kim ekanini so‘rab oldilar:
Utbaning qarshisida Ubayda,
Validning qarshisida Ali,
Shaybaning qarshisida esa Hamza turishardi. Hatto yosh jihatidan ham bir-birlariga teng kelib qolishgan edi.
O’zaro tanishib olishgandan so‘ng jang boshlandi. Hamza bilan Ali raqiblarini bir qo‘ldayoq jonsiz holga keltirib qo‘yishdi. Utba bilan Ubayda esa, bir-birlarini yaralashgan, o‘ldirishmagan edi. Yerdamga yetib kelgan Hamza bilan Alining qilichlari Utbaning boshida bir yaltiradiyu lahza o‘taro‘tmas Utba ham Badr tuproqlariga jonsiz dumalab tushdi.
Mo‘minlar baland ovozla takbir keltirishdi:
—   Ollohu akbar!
—   Ollohu akbar!
Badr sahrosi bu takbir sadolari quchog‘ida tebrandi.
Quraysh rahbarlaridan bo‘lmish Utba mulohazali, sulhparvar, yaxshiliksevar bir odam sifatida tanilgan edi. Shunday odam qaysarlik va hasadga botib, so‘nggi nafasini Ollohning rasuliga qarshi maydon o‘qish, unga qarshi qilich ko‘tarish bilan berdi. Abadiy saodatni qozona olishi uchun g‘oyat ko‘p xususiyatlari bo‘lganiga qaramay, u bularga qiymat berishni bilmadi. Bevosita Janobi Rasulullohning (s.a.v.) og‘izlaridan eshitgani va eshitib titragani Qur’onning azamati qarshisida imon keltirishi lozim edi, u esa, Abu Jahlning yonini oldi, hakka qarshi yo‘lni ustun qo‘ydi. Endi uning hayot daftari yopildi, ustiga: «Rasulullohga qarshi qilich ko‘targani uchun o‘ldirildi», tarzida ilova yozilgan holda hisob-kitob manziliga olib ketildi. Abadiy falokatning yo‘lovchisi bo‘lganidan boshqa bir dalil izlashning hojati yo‘q edi.
Uning qo‘shinni orqaga qaytarish yoki, hech bo‘lmaganda, o‘zi ayrilib ketish xususida ko‘rsatgan harakati, ajabo, uning tinchliksevar ekanidan edimi, yo‘qsa, yaqinlashib kelayotgan ajal o‘qining unda paydo qilgan qo‘rkuvidan edimi? Bu savolga javob berishning endi hech qanday ahamiyati qolmadi.

* * *
Utbaning qilichi Ubaydaning oyog‘ini kesgan, kesilgan joyidan qon bilan birga ilik oqardi. Uning rangi quv o‘chib ketgan edi. Payg‘ambarimiz oldilariga keltirilganida:
— Yo Rasululloh, men shahidmanmi? — deb so‘ray oldi.
— Ha, shahidsan... — dedilar Rasuli akram.
Endi Ubayda uchun oqayotgan qoni ham, chiqadigan joni ham alohida ahamiyat qozongandi. «Olloh yo‘lida halok bo‘lgan shahidlar haqida: «Bular o‘liklar» demangiz! Yo‘q, ular tiriklardir, lekin sizlar sezmaysizlar». (Baqara, 154.) oyatida berilgan xushxabarni o‘ylar, olgan har nafasida abadiy saodat sari yana bir odim yaqinlashayotganini his etib turar edi.
Jang qizish arafasida edi. Ikki taraf bir-biriga yana ham yaqinlashib kelaverdi. Rasululloh (s.a.v.) lashkarga qarab, qisqa bir xitob qildilar:
— Jonim qo‘lida bo‘lgan Ollohga qasam ichamanki, bugun ular bilan urushgan, olg‘a yurgan, qochmay sabr qilgan kishini hamda o‘ldirilganlarni Olloh mutlaqo o‘z jannatiga kirgizgay! — dedilar.
Rasululloh (s.a.v.) janobimiz bu so‘zlarni aytar ekanlar, qo‘lidagi xurmoni yeyish bilan mashg‘ul bo‘lib turgan Umar ibn Xumom:
— Qanday yaxshi! Demak, men bilan jannat orasida anavilarning meni o‘ldirishidan boshqa hech narsa yo‘q ekanda? — dedi. Xurmoni otib yubordida, qilichiga yopishib jang maydoniga sho‘ng‘idi.

* * *
Bu asno Abu Jahl Quraysh qo‘shinini g‘ayratga keltirishga urinib, baland ovozda va’z ayta boshladi:
— Sizlar Utbaning, Validning, Shaybaning o‘ldirilganiga parvo qilmanglar. Ular shoshilishdi. Asl jang qiladigan paytda bekordanbekorga jon berishdi. Ko‘rasizlar hali, Muhammadni tutib arqonlar bilan bog‘laymiz. Har biringiz ulardan birini o‘ldira olasiz. Ammo sizlar hozir o‘ldirmanglar tiriklay tutinglar. Ularga dinlaridan yuz o‘girib, Lot va Uzzoni inkor etishning nima ekanini ko‘rsatib qo‘yaylik!
Rasululloh (s.a.v.) orachira kapalariga kirar, sajdaga bosh qo‘yib Mavlolariga iltijo etar edilar.
Jang endi qiziyotgan bir paytda birov Abdurahmon ibn Avfni sekin turtganday bo‘ldi. Qarasa, bir o‘spirin.
— Amakijon, siz Abu Jahlni taniysizmi? — dedi u.
—   Taniyman. Nima edi?
—   Menga uni ko‘rsating?
—   Nima qilasan uni?
—O’ldiraman. Uning Rasululloh sha’nlariga yomon so‘zlar aytganini, haqorat qilganini eshitdim. Jazosini bersam.
— U holda mendan ayrilma.
Oradan ikki daqiqa ham o‘tmagan edi, boshqa tarafidan yana bir o‘spirin Abu Jahlni so‘radi. U bilan ham oralarida xuddi boyagiday savoljavob o‘tdi.
So‘ng ikki taraf umumiy hujum bilan bir-biriga kirishib ketdi. Hamma o‘z qarshisidagi odamga hujum qilar, urushar, yaralar yoki o‘ldirar edi.
Shu payt askarlar orasida goh o‘ngga, goh chapga qayrilib, lashkarini jangga tashviq etayotgan Abu Jahlni ko‘rgan Abdurahmon yonidagi o‘spirinlarga imladi:
— Ana, sizlar so‘rayotgan Abu Jahl shu odam bo‘ladi, — dedi uni ko‘rsatib.
Ikki o‘smir go‘yo bir-birlari bilan musobaqalashayotgandek o‘sha yoqqa otildilar va Abu Jahl ila urusha ketdilar. Biroq Abu Jahl ikki hamladayoq ikkalasini ketmaket shahid etdi. Bulardan birining ismi Muazziz, ikkinchisiniki Avf edi.
Shu orada Amr ibn Jamuxning o‘g‘li Muoz jang asnosi Abu Jahlga duch kelib qoldi va bir zarba bilan Abu Jahlning oyog‘ini chopib tashladi. Abu Jahl jon holatda faryod etib, yerga yiqilar ekan, uning o‘g‘li Ikrima yordamga yetib keldi va Muozning qo‘liga qilich soldi. Uning qo‘li bir parcha terida osilib qoldi. Ammo Muoz oqayotgan qoniga ham, chekayotgan og‘rig‘iga ham qaramay, jang qilishda davom etdi. Bir payt keldiki, osilib turgan qo‘li unga xalaqit berayotganini ko‘rdi. Egildida, liqillab turgan qo‘lini oyog‘i ostiga olib turib, yelkasini kuch bilan siltadi, qo‘li uzilib tushdi. Qilichini ikkinchi qo‘liga olib, yana dushman sarflariga oralab ketdi.
Abu Jahl esa, endi o‘rnidan turib, jangni davom ettira oladigan holda emasdi. Shu asno madinalik yigitlardan Muoz ibn Afro unga duch keddi. Abu Jahl yotgan^erida chirnirak bo‘lib aylanar va faryod qilar edi. Yigit qilichini ko‘tardida:
— Ollohning dushmaniga mana shunaqasi yarashadi! — deb butun kuchi ila tushirdi. Abu Jahl endi faqat tipirchilar edi, xolos. Muoz unga yana uchto‘rt qilich urdi. Nihoyat Abu Jahl qimirlamay ham, ovoz chiqarmay ham qoldi. Yigit «buning ishi bitdi» deya u yerdan ayrildi.
Shunday qilib, Muozlardan biri uning oyog‘ini chopgan, jang qilolmaydigan holga keltirgan bo‘lsa, ikkinchisi uni nak do‘zaxning eshigigacha oborib qo‘ydi. Olamlarga raxmat o‘laroq yuborilgan ulug‘ payg‘ambarni haqorat etgan kimsaning jazosi ana shunday berilgan, u dunyoga kelganiga pushaymonlar qilib, yarim o‘lik, yarim tirik holda yotar edi.
331
Endi bu yog‘iga Muozlarning ikkisi ham o‘lishga tayyor edi. Rasulullohga (s.a.v.) yetkazgan xo‘rliklarning, mo‘minlarga qilingan iskanjalarning intiqomini bir yo‘la kufrning eng katta vakili bo‘lmish Abu Jahldan olgan edilar.

Boshqa tarafda Rasulullohning amrlari bilan o‘liklar va yaradorlar ichidan Abu Jahlni qidirishardi.
Abdulloh ibn Mas’ud uni topgan paytda Abu Jahl so‘nggi nafasini olayotgan ekan. Darxol bo‘ynini bosib, soqolidan ushlab tortdi. Abu Jahl ko‘zlarini ochib, qarshisida bir paytlar o‘zi mensimaydigan, hatto odam o‘rnida ko‘rmaydigan qo‘ycho‘ponni ko‘rdi. Ibn Mas’ud:
— Ey Ollohning dushmani, nihoyat Olloh seni mana shunday rasvo etibdiku! dedi.
Abu Jahl zo‘rg‘a og‘zini ochdi:
—   Ey qo‘y cho‘poni... chiqish juda qiyin... juda qiya... bir yerga chiqibsan. Menga aytchi, g‘alaba qaysi tarafda?.. — deb so‘radi.
—   Ollohga va rasuliga imon keltirganlarning tarafi g‘olib kelyapti, — dedi cho‘pon.
Gap bunday davom etishi mumkin emasdi. Hali atrofda bir-biriga nayza sanchayotgan, yiqilganlarni chopib tashlayotganlar bor edi. Qisqasi, suhbat payti emasdi. Ibn Mas’ud uning boshidan sovutini chiqarishga urinarkan, Abu Jahl qimirlashgada holi kelmasdi. Qilich zarbalaridan badani tilimtilim bo‘lib ketgan edi. Nihoyat, ibn Mas’ud sovutni chiqardida, Abu Jahlning qilichini olib, bor kuchi bilan bo‘yniga soldi. Abu Jahl bir tipirchilab jon beraqoldi.
Shu onning o‘zida yonboshida kutib turgan azob farishtalari azobning eng dahshatlisini tottirish uchun uning yuziga, orqasiga urib, ruhini olib ketdilar.
Endi bu dunyoda Abu Jahl yo‘q. Dunyolarga farmon o‘qish vasvasasi bilan Ollohning rasuliga qarshi chiqib, xayoliga kelgan yaramasliklardan qaytmagan Abu Jahl, shunday qilib, Badr maydonida mag‘lub o‘laroq cho‘zilib yotar edi.
Bu xabar Rasulullohga (s.a.v.) ulkan bir mujda bo‘ldi. Olloh taologa hamdu shukrlar aytib, yonlarida turganlarga, «Bu millatning eng katta fir’avni mana shu edi», dedilar.
Musulmonlar katta bir dushmandan xalos bo‘ldilar. Makka hududlarida Rasulullohga va musulmonlarga qarshi undan kattaroq dushman yo‘q edi. Umrini Ollohning rasuliga va diniga dushman o‘laroq o‘tkazgan, bilmaganidan emas, hasadi tufayli musulmon bo‘lmagan, Islom dinini u tug‘ilgan kunlardayoq bo‘g‘ib tashlashga intilgan odamning o‘zi Badr maydonida mana shu tarz yo‘q bo‘ldi.

* * *
Jang borgan sari qizib borar ekan, Rasululloh (s.a.v.) duolar va niyozlar bilan Parvardigorga qo‘l ochib yolvorar, mo‘minlarga nusrat ato etib, kofirlarning qalblariga qo‘rquv solishini so‘rar edilar. Qolaversa, mushriklar ma’naviy tarafdan ancha cho‘kib qolishdi. Ko‘kdan tushirilgan farishtalar ham ularni qisib, Ollohning «bo‘yinlariga uringlar, barmoqlarini chopinglar», degan amrini ado etishar edi. Mushriklar ruhiy jihatdan tushkunlikka tushib, moddiy tarafdan holsizlikka yo‘liqib borardi.
Mushriklarni o‘zlarining adadlaricha ko‘rib jasoratlangan mo‘minlar esa, bu jasoratning ortib borayotganini sezib turishar, qo‘rquv nimaligini bilishmas edi. Go‘yo qarshilariga faqat o‘ldirilish, kuvlanish va asir olinish uchun bir qo‘shni yuborilgandek.
Rasululloh (s.a.v.) ashobga qarata:
— Ma’lumki, hoshimiylardan ba’zilari va yana boshqa bir necha kishi bu jangga o‘z istaklari bilan kelishmagan. Shu sababli, hoshimiy o‘g‘illaridan biriga, Abul Baxtariyga, Abbosga duch kelganlar, ularni o‘ldirmasin, — dedilar.
Bu so‘zlar Abu Huzayfaga og‘ir botdi. Chunki bir oz avval o‘ldirilgan va balki jasadlari hali sovib ulgurmagan Utba uning otasi, Valid,akasi, Shayba amakisi edi.
— Qanday yaxshi, — deb pichirladi u, — otalarimizni, akalarimizni, qabila a’zolarimizni o‘ldiraylikda, Abbosga kelganda unga tegmaylik! Xudo haqqi, agar uchratsam, bo‘yniga qilich solganim bo‘lsin.
Abu Huzayfaning bu so‘zlari og‘izdanog‘izga o‘tib, Rasulullohgacha yetib bordi. Yonlaridan hech ayrilmagan Hazrati Umarga:
— Nima deysan, ey Abu Xafs, Olloh rasulining amakisi qilich bilan o‘ldiriladimi? — dedilar. Hazrati Umarning g‘azabi qaynadi.
— Ruxsat bering, shu munofiqning bo‘ynini uzib tashlayin, ey Ollohning rasuli, ~ dedi.
Biroq Nabiyyi akram (s.a.v.) Abu Huzayfaning munofiq emasligini, samimiy bir musulmon ekanini yaxshi bilardilar. Lekin o‘rtada yanglish bir tushuncha bor edi, Eng yaqinlaridan birato‘la uch kishining jang boshidayoq ko‘zi oldida o‘ldirilishi osonlikcha hazm qilinadigan voqea emasdi, albatta. Bunday hayajonli damda, ustiga ularning imonsiz ketganlarining iztirobi qo‘shilib, Abu Huzayfa tuyg‘ularini jilovlay olmay qoldi va:^ «Ajabo, Hazrati Payg‘ambar bu damda yaqinlariga qayg‘uryantimi?» degan yanglish tushunchaga bordi.
Oddiy sharoitda payg‘ambarimizning «qarindosh qayg‘usida haqsizlik qilish» holatiga tushmasliklarini u yaxshi bilardi. Chunki uning inyunchi shu edi. Ul zotning Olloh nomidan haq va adolatni yoyadigan payg‘ambar ekanlariga ko‘ngil qo‘ygani uchun ham hamma narsasini tashlab, u zotning da’vatlarini qabul etgan edi.
Shu boisdan ham Rasululloh (s.a.v.), u munofiq emas, deb aytdilar.

* * *
Umayya ibn Xalaf endi tushovdan bo‘shaldi. Uni zo‘rlab Badrga olib kelgan va hech qo‘yib yubormagan Abu Jahl jangda o‘ldi. Endi bu yog‘iga Makkaga qaytib ketishiga hech kim qarshilik qila olmaydi. Zotan, hamma o‘zi bilan o‘zi ovora. Lekin ketishga musulmonlar izn berarmikanlar? Shu alpozda jang maydonidan boshini qutqarib olib chiqib keta olarmikan?
Ochig‘i, u bir jon bozorining o‘rtasida edi. Chor tarafda ingrab yotgan, jon berayotgan insonlar cho‘zilib yotar, qochayotganlar, quvlayotganlar bor edi. Kimdir asir ushlaganni bog‘lash bilan, kimdir yotqizganini chopish bilan va qurolini olish bilan mashg‘ul. Yaralanganlarning, boshi yorilganlarning faryodlari osmoiga o‘rlar, qonlar ichida cho‘zilib qolgan tuyalarning, otlarning o‘kirishlari insonga g‘alati bir seskanish solar edi. Oqqan qonlar Badr maydonini qizilga bo‘yadi.
Hech kim tanimaydigan inson emasda Umayya. Uni ko‘rganlarida. «Qo‘yaveringlar, ketaversin u bechora», deb tashlab qo‘ymasdilar uni. Bir paytlar musulmonlarni qon qustirish savdosiga berilganini bilmaydigan odam yo‘q.
Qolaversa, bu kun Badr maydonida yurib bo‘lmasdi, xohlagan tarafga ketib bo‘lmasdi. Har qadamda bir jasad, bir yaralangan inson yoki hayvon yotar edi. Bunday sharoitda qochish ham, quvlash ham qiyin. Qochayotganning oyog‘i bir jasadga qoqilsa, qonli tuproqda sirg‘anib yuztuban yiqilishi aniq. Quvlagan odam unga yetib olishi, tepasiga kelib o‘ldirishi ham tayin. Yoki buning aksi bo‘lishiyam mumkin...
Ikkiuch odim narida baqirtirabaqirtira so‘yilgan bir kallaga duch kelib, Umayyaning tizzalari qaltirab ketdi. Atrofni tutgan qon hidi uning vahimasiga vahima qo‘shar edi. Bunday bir qassobxonadan jonini sog‘omon qutqarish uchun Umayya butun dunyosini berishga tayyor edi.
Axiyri u o‘g‘li Alining qo‘lidan tutdi. Biron qutulish yo‘lini topish ilinjida keta boshlashdi. Birdan Abu Jahlning jasadiga duch kelishdi. Butun hayotining kinini, nafratini qo‘shib jasadga tupurdi. O’zi bilgan eng boloxonador so‘kishlardan bir qanchasini yo‘llab va u bilan shu tarz vidolashganidan so‘ngra yana ilgari keta boshladi. Otabola jang maydonining chekkasiga chiqib olishga harakat qilishar edi. Lekin harb maydoni tugamas, uning chekichegarasi yo‘qdek edi. Agar bir chekkaga chiqa olsa va qo‘liga bironta tuyami yoki otmi ilinsa, o‘zi bilardi, darhol: «Qaydasan, Makka?» deya surib yuborgan, undan keyin bir emas, mingta Abu Jahl kelsa ham, Makka tashqarisiga qadam bosmagan bo‘lar edi. Ammo hozir...
Qo‘lidan tutgan o‘g‘li bilan jasadlarni aylanib, yordam so‘ragan yaradorlarga zarra parvo qilmay ketib borisharkan, bir necha sovutni ko‘tarib olgan odamga ro‘para kelib qolishdi. Uni ko‘rgan zahoti Umayya sevinchdan aqldan ozayozdi. Umrida bunchalik sevingan emasdi.
— Ey Abdu Amr! — deb chaqirishdan o‘zini tiya olmadi.
Odam o‘zini eshitmaganga oldi. Umayya aqlini yig‘ib olib, yana qayta chaqirdi:
— Ey Abdul Iloh! Ey Abdul Iloh!
Odam bu safar o‘girilib qaradi. Bu, shubhasiz, Abdurahmon ibn Avf edi.
— Iya, senmisan, ey Umayya? — dedi u. Umayya tanilganidan sevinib ketdi.
— Qo‘y u sovutlaringni, mening qo‘limdan ushla... Men senga undan ham ko‘prog‘ini beraman.
Hazrati Abdurahmon o‘ylab o‘tirmay sovutlarni tashladi. Uzi o‘ldirgan odamlarning sovut va qurollari edi bular. Bir chekkaga qo‘yib, keyin yana jangga kirmoqchi bo‘lib turgan edi.
Umayya nafasini ancha rostladi. Necha yillardan beri bunchalik qo‘rqqanini va uning ketidan bu darajada sevinganini eslamaydi. Bu darajada dahshatli manzarani ko‘rmaganiga qasam icha oladi. Hech qachon hayotidan bu qadar umidini ham uzmagan edi. Butun umr his etmagan pushaymonlikni bugun his kildi. O’zi doim maqtab kelgan Abu Jahlga nisbatan hatto Muhammadga nisbatan tuyganidan ham ortiq nafrat va alam tuygan edi. Uning jasadiga tupurgan paytda his qilgan nafratni mabodo musulmonni ko‘rsa yo unga tupursa ham his etmasdi.
O’lim panjasida turgan yoqasini endi qutqardi hisob. Asirlik uning uchun hayotga yangidan tug‘ilishdek bo‘lardi. Ertaga istagancha fidya berib jonini qutqara oladi. U dunyo qadar mol sohibi edi, bu mol o‘zini va o‘g‘lini qutqarish yo‘lida sarflanmasa, nimaga yaraydi, axir? Hatto bunday bir kunda uni qutqarib qolgani uchun «Abdul Iloh» degani Abdurahmonga istaganidan ham ortiqcha pul bera olardi.
Ammo yasriblik oshnasi Sa’d ibn Muoz yetkazgan xabarga nima deyish kerak? Ilgaridan beri yolg‘on gapirmasligini aniq bilgani Muhammad uni o‘ldirishini aytgan bo‘lsa va shu onda uning bir odami tomonidan asir olingan bo‘lsa, bu gal o‘limdan qanday qutulib qolishi mumkin? O’ni asir qilgan Abdurahmon mabodo bir majburiyat ostida qolsa, o‘zi payg‘ambar deb ishongan va uning yo‘lida hamma narsasini tark etgan zotga qarshi chiqib: «Umayyaning tukiga ham tekkizmayman! U mening asirimdir!» deya olarmikan?
Ammo... Ha, bir paytlar o‘zi nihoyasiz aziyatu iskanjalar bilan qiynagan Bilol ham bor. Shu damda agar u ko‘rib qolsa, boshiga yog‘diradigan balolardan qutulishi amri mahol. Bilol borib Hazrati Muhammadga (s.a.v.): «Bu odam meni rosa qiynagan, aziyatlar bergan, bulardan sizning ham xabaringiz bor, endi uni menga qo‘yib bering», deb qolsachi...
Takror arosatda qoldi Umayya. Durustroq fikr yuritishga ham qodir emasdi. Bir ongina oldin dunyoning eng katta sevinchini his etgan bo‘lsa, uning orqasidan hayotdan umidini uzgan odam holiga tushib qoldi. U o‘zi sezmagan tarzda Abdurahmonning qo‘lini bor kuchi ila siqib, unga yolvorib qaradi:
— Qo‘yib yuborma... zinhor qo‘yib yuborma mening qo‘limni, ey Abdul Iloh, mening sersut tuyalarim ko‘p...