* * *
Rasulullohning (s.a.v.) muazzinlari Bilol ibn Abu Raboh jang maydonida qo‘lida qilichi bilan bir o‘ngga, bir so‘lga otilar, duch kelgani btan olishib ketaverar edi. Yaxshi bir muazzin edi, ammo yaxshi bir jangchi hisoblanmasdi. Lekin shunga qaramay, qarshisida Ollohning dushmanlari, rasulnint dushmanlari turibdi. Musulmonlarga insondek hayot kechirishlariga yo‘l qo‘ymay kelayotgan, Ollohning nurini so‘ndirish musobaqasiga kirishgan bir guruh. Ularga qarshi tushirgan har qilich zarbasi ruhida yig‘ilib qolgan va hech sug‘urib tashlayolmaydigan iztiroblariga, alamlariga bir darmondek kelar, ko‘ngliga bir yengillik berar edi. Bu yo‘lda o‘ldirilsa, parchaparcha qilinsa ham, g‘am chekmasdi. Lekin oxirgi bir orzui bor edi. U ham bo‘lsa, Makkadaligida ming xil aziyat va jafolarni ravo ko‘rgan va faqat Ollohning birligiga ishongani uchungina chidab bo‘lmas iskanjalarga solgan Umayya ibn Xalaf bilan yakkamayakka urusha olish. Uning do‘zax o‘tinini eslatadigan katta vujudiga qilich urishning zavqini totish, uni baqirtirabaqirtira o‘ldirish.
Mana shuni ham qila olsa, u uchun ish tamom, so‘ngra Badr shaxidlariga qo‘shilib, ulap kabi jon bersa, g‘ami, qayg‘usi yo‘q.
Nima bo‘lganda ham, g‘alabaning yuzi musulmonlarga kula boshladi. Bilol sevinasevina, bunday bir g‘alabaning qurboni bo‘lishga rozi edi, faqat bir shart bilan: Umayyadan olishi kerak bo‘lgan qasosini shu maydonda, shu Badr sahrosida olsa bo‘lgani!
Ammo bu olomon, bu taloto‘p orasida inson izlaganini topa olishi juda mushkul, bir tasodif ila uchrashib qolish imkoni bor edi, xolos.
Bilol orachira:
— Ollohim, ko‘rsat menga Umayyani, ko‘rsat menga din dushmanini!.. — deya niyoz qilib, Ulug‘ Dargohga murojaat etardi.
Birdan qarshisida qo‘l ushlashib kelayotgan uch kishini ko‘rdiyu «Ollohu Akbar» deya baqirib yuborishdan o‘zini tiyolmadi. Oldin ko‘zlarini ishqaladi, keyin yana bir oz qaradi. Onasidan tug‘ilganidan beri bu darajada hayajonlanmagan bo‘lsa kerak. Hatto o‘zi ozod qilib yuborilgan kun ham bunchalik sevinmagandir.
Qarshisidagi uch kishidan biri Umayya ibn Xalaf edi!
U ortiq boshqalarga qaramasdi, ular kim ekanining ahamiyati yo‘q edi unga.
Bilolning zehni yillar avvalgi voqealarni yashin tezligida xayolidan o‘tkazar ekan, Umayyaning yuzlari uni ko‘rib burishib ketdi. Shu onda Bilolning sevinchi kuchlimidi yoki Umayyaning qayg‘usi kuchlimidi — yolg‘iz Ollohga ayon. Umayya bor kuchi ila Abdurahmonning qo‘lini yana qattiqrok siqdi, beixtiyor ravishda:
— Sizning sutga ehtiyojingiz yo‘qmi, ey Abdul Iloh?.. — dedi.
«Sizga mo‘lko‘l sut beradigan bir poda tuya berishim mumkin, faqat hayotimni qutqarsangiz, bas», demoqchi edi u. Biroq ketmaket «Ollohu Akbar», «Ollohu Akbar» deya baqirib takbir aytib kelayotgan Bilolni hozir kim ham to‘xtata yo jim qila oladi. Qo‘lidagi qonga belangan qilichi bilan havoda yoylar chizayotgan Bilol:
— Mana, Ollohning dushmani, kufrning qo‘rboshisi Umayya ibn Xalaf... U endi mendan qutulmaydi! — deya baqirardi.
Umayya go‘dakdek sof bir shafqat istagandek ohangda Abdurahmonga: «Yolvoraman, bizni qo‘yib yuborma», der ekan, ko‘zini Biloldan uzolmas edi. Bilol uchun o‘ldirilishi juda zarur bo‘lgan Umayya Abdurahmon uchun yaxshigina manfaat manbai edi. Shu sababli u: «Yo Umayyaning jasadi shu yerda qoladi, yoxud men o‘laman», deb qichqirayotgan Bilolga qarab baqirdi:
— Ey Bilol, bular mening asirlarim. Ularga tegolmaysan!
Tegmoq nima degani? Bilol unga tegmas ekanmi? To‘g‘ramchilab tashlaydi, etini parchaparcha qiladi, jahannamga uloqtiradi!
Ko‘rgan u zulmlarining intiqomini olmasdan, dunyoga kelganiga ming pushaymonlar yedirmasdan Umayyani o‘z holiga tashlab: «Uzr, sening asiring ekanini bilmabman», deb o‘tib ketish Bilolning lug‘atida yo‘q. Bunday bir ishga tushida ham rozi bo‘lmaydi. Abdurahmonning nima degani yoki nima deyishining ahamiyati yo‘q unga. Bor ovozi bilan bo‘g‘zidagi tomirlar yorilib ketar holatda:
— Bu yoqqa kelinglar, Ollohning dushmani Umayya ibn Xalaf bu yerda... U qutulsa, men qutulmayman! deb baqira boshladi.
Atrofda yuzlarcha har xil ovozlarning baland g‘ovuri bo‘lmaganida Bilolning tovushini Badr sahrosining narigi chekkasida turganlar ham eshitishlari mumkin edi. Shunga qaramay, o‘ngu so‘ldan kelganlar Umayyaning atrofini o‘rab olishdi.
Abdurahmon ibn Avf bir narsalar demoqchi bo‘lar ediyu, ammo unga hech kim quloq solmasdi. U faqat hujum qilayotganlarga qarshi Umayyaning oldiga o‘tib ko‘ksini kera olar edi. Nihoyat shunday ham qildi. Ammo orqadan, o‘ngdanso‘ldan kelayotganlarga qarshi nima ham qila olardi? Bularning hammasini to‘xtatib qolishga imkoni yo‘q. Bu orada bir qilich zarbasi Umayyaning o‘g‘li Alining bir oyog‘ini uzib tashladi. Bu achinarli holatni ko‘rgan, jigarporasining qonlar ichida yerga cho‘zilganiga shohid bo‘lgan Umayya nihoyat darajada nola bilan qichqirib yubordi. Abdurahmon bunday nolali bir faryodni umri mobaynida eshitmagan edi. Bu vaziyatda hujum qilayotganlarga so‘z uqtirish imkoni qolmadi.
— Sen endi o‘zingning boshingni o‘zing asra, ey Umayya, bu yog‘ini endi men eplay olmayman — dedi Abdurahmon.
Umayya uchun o‘ngu so‘ldan tahdid qilayotgan qilichlarga nishon bo‘lishdan boshqa bir ish qolmadi. Dunyo ostinustin bo‘lsa ham, foydasiz edi. Sal vaqt o‘tmay katta bir daraxtdek, vujudi qonlarga belanib yerga cho‘zildi.
— Mana senga!.. Bunisiniyam ol mendan, Raboh o‘g‘li Biloldan!.. — deya hayqirgan bir ovozdan keyin tushirilgan oxirgi zarba Umayyaning ishini tugatdi.
Umayyani Bilol ko‘rib qolgan payt bilan nimtalangan jasadning oyoq ostlariga dumalagan vaqt orasida hech qancha fursat o‘tmadi. Lekin shu ozgina fursat ichida Umayya bilan Bilolning zehnlaridan butun bir umr xotirasi kechgan edi.

* * *
Sa’d ibn Muoz yonida bir necha kishi bilan birga Sultoni anbiyo janoblariga qo‘riqchilik kilardi. Rasululloh (s.a.v.) qaerga borsalar, soyadek ergashib borar, ehtimoli bo‘lgan hujumga qarshi hushyor turar edi. Mo‘minlarning qo‘shinidan ilk o‘ldirilishi mo‘ljallangan odam ham Rasululloh edilar. Mushriklardan biron kimsa «Bu Ollohning rasuli, unga tegish mumkin emas», deyishni xayoliga ham keltirmasdi, Kapadan jangning qanday ketayotganini kuzatib turgan payg‘ambarimiz Ollohning va’dasi ro‘yobga chiqqanini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdilar. Endi mo‘minlar qochayotganlarning orqasidan tushishgan edi. Yetib olingani tutilib, asirga olinardi. Ayni manzarani Sa’d ibn Muoz ham ko‘rib turar, ammo yuzidan xursand emasga o‘xshar edi.
—   Ey Sa’d, sen bu ishlardan shod ko‘rinmayotgandeksan?..
—   Ha, ey Ollohning rasuli, negadir ko‘nglim g‘ash. Bo‘layotgan bu ishlar Ollohning yordami bilan mushriklar ustidan qozonilgan ilk g‘alabamizdir. Ularni asir olib o‘tirmaslik kerakmidi... — dedi u.
Albatta, bir tomondan, yillar davomida mushriklarning mo‘minlarga yetkazgan aql olmas qiynoqlarining xotirasi, ikkinchi tomondan, imonning kufr ustidan to‘la g‘olib kelishining sog‘inchi Sa’d ibn Muozni shunday xulosaga olib kelgan edi. Ammo ishning uchinchi bir tomoni ham bor edi: u Rasulullohdagi buyuk shafqat hissi, ulkan sabr va bemisl tadbirdir. Sa’d umri davomida bu jihatlarga hali ko‘p bor guvoh bo‘lajak.

* * *
Rasululloh (s.a.v) «o‘ldirmanglar» degan kishilaridan biri Abul Baxtariy edi. Musulmonlarga qarshi haddan tashqari bir harakat qilmagan inson edi, hatto qurayshliklarning payg‘ambarimizga qarshi uyushtirgan qatag‘onning kech bo‘lsada buzilishida Abul Baxtariyning hissasi bor. Uning bu yaxshiligini unutmagan payg‘ambarimiz ana shunday bir afv chiqardilar.
Madinalik mo‘minlardan Mujazzar urush nihoyasida bir tuya ustida jang maydonini tark etayotgan ikki kishiga duch keldi. Bulardan biri Abul Baxtariy edi. Oldilarini to‘sdi. Endi qutulay deganda tutilishgan edi ular.
— Sen Abul Baxtariy emasmisan? — deb so‘radi Mujazzar.
— Ha, to‘g‘ri topding.
— Rasululloh «Abul Baxtariyni ko‘rsalaringiz, o‘ldirmanglar», dedilar. Shuning uchun ozodsan, ketaver! — dedi.
— Xo‘sh, o‘rtog‘imchi, nima bo‘ladi u?
Xudo haqqi, payg‘ambarimiz bu imtiyozni faqat senga berdilar, boshqaga emas.
Abul Baxtariyning yuzi burishdi.
— Men do‘stimdan ayrilolmayman: yo birga ketaman, yoki birga o‘lishga roziman. Makka ayollarining «O’zining hayotini deb do‘stini tashlab ketibdi», degan ta’nalarini eshitishga toqatim yo‘q, — dedi.
Mujazzar Abul Baxtariyning bu vafodorona harakatiga javoban, «Mayli, sizlarni ko‘rmadim hisob, yo‘llaringiz ochiq, ketaveringlar», deya olmadi. Abul Baxtariy ham do‘stini tashlab ketishni o‘ziga ep ko‘rmadi.
Hazrati Payg‘ambarning (a.s.v.) amrlarini bajarish va Abul Baxtariy bilan urushmaslik yo‘lida Mujazzarning qilgan g‘ayrati foyda bermadi. Natijada qilichlar yalang‘ochlandi. Abul Baxtariy «Nomuslik kishi do‘stini tashlab ketmaydi: yo o‘ladi, yoxud boshqa biron yo‘lini topadi», ma’nosida bir bayt o‘qib, tuyadan tushdi. Jang boshlandi. Qilichlar ishga tushdi. Bu kichikkina jang Abul Baxtariy bilan do‘sti Junoda qonlariga belanib yerga qulashlari bilan natijalandi.

* * *
Urush nihoyalab qolgan edi. Qurayshliklar «Qo‘lingni tut, Makka!» deya jon halpida qochishardi. Urush boshlanmasidan avval bir hovuchgina bo‘lib ko‘ringan musulmonlardan qanday qilib yengilishganini o‘ylab tagiga yeta olishmas edi.
Orqalaridan quvlab kelgan musulmonlar ushlaganlarini asir olib qaytishar edi. Boshqa qism musulmonlar esa, ular tashlab qochgan g‘animatlarni to‘plash ila mashg‘ul. Avval ham ishorat etilganidek, Sa’d ibn Muoz boshchiligidagi guruh jang bitganiga qaramay, har ehtimolga qarshi Rasululloh janobimizning qo‘riqchiligi vazifasini bajarmokda edi. Hazrati Abu Bakr bilan Umar butun jang davomida janobimizning (s.a.v.) yonlaridan hech ayrilmadilar.
Shu yerda bir muammo chiqdi — o‘ljalarning qanday taqsimlanishi masalasi ko‘tarildi. O’lja to‘plaganlar, bizga ko‘proq tegishi kerak, degan g‘oyani ilgari surishsa, mushriklarni quvlaganlar, biz bo‘lmaganimizda g‘animat to‘plashga imkon toparmidingizlar, deyishar, Rasulullohni (s.a.v.) qo‘riqlab turganlar esa, bizning ham haqqimiz oz emas, deb bahslashishar edi.
Janobi Sarvari olam (s.a.v.) masala kattalashmasidan burun yopilishi uchun kelgusida tushishi ehtimoli bo‘lgan bir vahiy ila bu ishni hal etishni munosib ko‘rganlarini so‘ylashlari bilan ovozlar kesildi. Ya’ni, hozircha o‘ljalar bir joyda turadi, keyinroq, Janobi Haq qanday bir yo‘l ko‘rsatsa, unga ko‘ra harakat qilinadi.
— Yo Rasululloh, sizdan bir iltimosim bor, — deb qoldi Sa’d ibn Abu Vaqqos.
—   Nima ekan u istaging?
—   Mana shu qilichni menga bersangiz...
U o‘ljalar orasida qaragan ko‘zlarni o‘ynatib turgan bir qilichni ko‘rsatayotgan edi. Ammo Janobi Rasululloh bu taklifni o‘rinli ko‘rmadilar.
— Bu qilich na seningdir va na menimdir, ey Sa’d. O’lja taqsimida chekingga tushsa, olarsan, — dedilar.
Sa’d u yerdan ketdi. Ish u istagandek bo‘lmadi. Zotan bir qilich edi istagani. Bu jangda u bir emas, o‘n qilichga loyiq qahramonliklar ko‘rsatdi. Bunday qilichga ega bo‘lganidan keyin ham uni uyiga bezak qilmoqchi emasdi, yana Olloh yo‘lida ishlatishni, yana dushmanga qarshi u bilan solishishni o‘ylardi. Qisqasi, Sa’d 6u qilichning haqqini munosib tarzda qaytaradigan, «Bu qilich egasini topmabdi», degizmaydigan bir yigit edi.
O’zi ilk musulmonlardan. Bugunga qadar 6u yo‘dda g‘oyat ko‘p mashaqqatlar chekkan, devonadek sevgani onasini ham «Islom dinidan qaytasan» degani uchun rad etgan, hatto bu masalada unga aloqador oyatlar ham tushgan. Bu oyatlarda kelgan amrni hujjat tutib Sa’d onasiga yana barcha onalarga ko‘rsatiladigan hurmatni, ikromni ko‘rsatgan, lekin dinining amrlarini ham eng samimiy tushunchalar ostida ado etgan. Holbuki, istagani yolg‘iz bir qilich edi. Hech bo‘lmasa, o‘ljadan chekiga tushadigan ulush o‘rniga shu qilich berilsa bo‘lardi.
Bu kabi o‘y-xayollar Sa’d ibn Abu Vaqqosni takror Janobi Rasulullohning huzurlariga keltirdi.
—   Yo Rasululloh, shu qilichni sizdan o‘tinib so‘rayman, — dedi takror.
—   Ey Sa’d, bu qilich na seningdir, na menimdir. O’lja tarqatishda hissangga tushsa, olarsan, — degan javobni eshitdi yana.
Bu daf’a Sa’d pushaymon bo‘ldi. Ado etilmaydigan narsani taklif etganiga endi ishondi. Bo‘lmasa, Janobi Rasululloh uni tugul, boshqa har qanday insonni ham rad etmasliklarini bilardi.
Ko‘nglidan: «Ishqilib Olloh bu harakatimga bir jazo tayin etmasaydi», degan hadikxavotir kechdi...

* * *
Musulmonlar shahidlarini bittabittadan topdilar. Jami o‘n uch shahid bergan edilar. Sa’d ibn Abu Vaqqosning ukasi Umayr hamda Badr jangida qatnashish uchun otasi bilan qur’a tashlashgan Sa’d ibn Haysama ham shahidlar orasida edi. Utba ibn Robiadan jarohat olgan Ubayda ibn Horisning ahvoli ham borgan sari og‘irlashmoqda. «Men ham shahidmanmi, yo Rasululloh?» degan savoliga «Ha» javobini olganiga qaraganda bu foniy dunyoga qaytish imkoni yo‘q edi hisob. Ammo o‘lishni ham istaydigan holda emasdi.
Shahidlar Janobi Rasulullohning (s.a.v.) amrlariga muvofiq Badrga dafn etildi.
Mushriklarning o‘ligi oltmishdan ortardi. Kufrning boshlig‘i Abu Jahldan tortib, Qurayshning rahbarlaridan allaqanchasi endi hayotda emasdi. Qo‘lga tushirilgan asirlarning hisobi ham yetmishdan ko‘p edi. Janobi Rasulullohning amakilari Abbos, kuyovlari Abul Os, Hazrati Alining akasi Oqil, Qurayshning mashhur xatibi va dongdor odami bo‘lgan Suhayl ibn Amr, yana Rasulullohga dushmanliklari ila nom qozongan Uqba ibn Abu Muoyt ila Nadr ibn Horis... kabi kishilar qo‘llari bog‘liq holda taqdirlarini kutib turishardi.
Badr maydonida sochilib yotgan buncha jasad shunday ochikda tashlab qo‘yilmasdi, albatta. Bu ishlardan keyin Qurayshdan bir kimsa kelib ularni ko‘mishi ham dargumon. Shu sababdan ertasi kuni o‘sha atrofdagi katta bir chuqurlikka jasadlarni ko‘mish amr qilindi.
Ilk keltirilgan jasad Utba ibn Robianiki edi.
Abu Huzayfa otasining ko‘milish jarayonini yuragi uzilib, mahzun bir qiyofada, parishon bir ko‘ngil ila ko‘rib turdi.
— Xafamisan, ey Abu Huzayfa? — deb so‘radilar. Rasululloh (s.a.v.).
Abu Huzayfa boshini ko‘tardi.
— Otam eslihushli, hodisalarning tadbirini olishni biladigan, yaxshiliksevar bir odam edi. Mana shu xususiyatlari uni astasekin Islom diniga olib keladi, deb umid qilardim. Buning aksi o‘laroq, kofir holida o‘lim topib ketgani meni ezyapti.
Rasululloh (s.a.v.) Abu Xuzayfani duo qilib, yo‘llariga ketdilar.
Abu Xuzayfa otasi o‘ldirilgan joyga yana bir bor bokdi. Bir kun burun: «Utba ibn Robia jon beradigan joy mana shu yerdir», deb Rasululloh (s.a.v.) ko‘rsatganlari joy edi. Undan nari ham, beri ham emas.

Boshqa mushriklar ham bir-bir keltirildi; chuqurga tashlandi. Shu tariqa yigirma to‘rtinchi jasad qo‘yilgach, ustiga tuproq tortish amri berildi.
Umayya ibn Halafshshg jasadi shishib ketgan edi. Aslida ham beso‘naqay bo‘lgan vujudi shishganidan keyin yanada g‘alati bir holga tushibdi. Zirhini ham yechmasdan, o‘lgan joyida qoldirishdi, ustiga tuproq tortishdi. Boshqa jasadlar bittadan, ikkitadan qilib, atroflaridagi chuqurlarga ko‘mildi.
U kecha o‘sha yerda qolindi. Uchinchi kun tongda yo‘lga otlana boshlashdi. Janobi Rasululloh (s.a.v.) ulovlarini hozirlashni buyurdilar. So‘ng qayoqqadir keta boshladilar. Bir necha odam ortlaridan ergashdi. «O’zlarining bir ishlari bilan ketayotgan bo‘lsalar kerak», deb o‘ylashdi boshqalari. Janobimiz jasadlar ila to‘ldirilgan chuqur boshiga keldilar. O’sha yerda to‘xtadilar. Go‘rdagilarga qarata:
— Ey ahli qolib! — deya xitob qildilar.
So‘ngra chuqurga ko‘milganlarni birmabir otini aytib, chaqira boshladilar. Orqalarida turganlar hayratla qotishgan edi.
— Ey Utba ibn Robia, ey Shayba ibn Robia, ey Umayya ibn Xalaf, ey Abu Jahl ibn Hishom... sizlar Rabbingiz qilgan tahdidning haq ekanini endi bildilaringizmi?! Men Rabbimning menga qilgan va’dasini haq topdim. Sizlar payg‘ambaringizga qarshi juda yomon ishlar qildingiz. Meni sizlar yolg‘onchi hisobladingiz, biroq odamlar meni tasdiq etdilar. Sizlar meni yurtimdan zo‘rlab chiqardingiz, odamlar bag‘rilariga bosdilar. Sizlar menga qarshi urushga chiqdingiz, odamlar menga yordam qildilar. Shu onda Ollohga va rasuliga imon keltirgan kishilar sifatida o‘lishni istarmidingiz? Ha, endi sizlar Rabbingizning takdirini haqiqiy ma’nosila topdingizmi?.. Men Rabbimning menga oid va’dasini haq topdim...
Janobi Rasululloh (s.a.v.) so‘zlarini shu yerda to‘xtatdilar. Bu xitobni orqada xayrat va hayajon ichra tinglab turganlardan Hazrati Umar (r.a.) o‘zini tutolmadi:
— Ey Ollohning payg‘ambari, bu sasigan lsasadlarga gapiryapsizmi? Ular o‘lib ketmaganmilar?! — dedi.
Nabiyyi akram (s.a.v.) unga «holat sen o‘ylagandek emasdir» degan ma’noda qarab:
— Sizlar mening ovozimni ulardan yaxshiroq eshityapmiz deb o‘ylamanglar. Ammo menga javob berishga ularning qurblari yetmaydi, — deya marxamat etdilar.
So‘ngra ortlariga qaytdilar, ulovlarining yoniga keldilar va yurish amrini berdilar.

* * *
Badrda tirik qolgan mushriklar kechakunduz Makkaga qarab yo‘l yurdilar. Eng avval Haysuman degan kishi yetdi.
Lashkar ketganidan beri ulardan bir xabar ololmagan, ammo yuz foiz ishonch ila zafar mujdasini kutib yashaganlar Haysumanning parishon bir holda shaharga kirib kelganini ko‘rib, ko‘ngillariga vahim oraladi.
— Qanday xabarlar keltirding, ey Haysuman? — deyishdi. — Bizga tushuntir.
Haysuman atrofini o‘rab olganlarga shunday bir ko‘zqarash qildiki, go‘yo bu bilan: «Men sizlarga nimani ham tushuntiraman, holimdan o‘zlaring anglab olmayapsizlarmi?» deyayotgandek bo‘ldi. Ammo mushriklar baribir o‘zlari orzulagan javobni kutishar, «Muhammadning holini parishon qilib qaytdik. O’zimiz qay ahvolda kelgan bo‘lsakda, biz g‘alaba qildik», deyishini istashar edi. Nihoyat Haysuman tilga kirdi:
— Utba ibn Robia o‘ldirildi. Shayba o‘ldirildi. Abul Hakam (ya’ni, Abu Jahl) o‘ldirildi... — deya bir-bir sanashga tushib ketdi.
— Nimalar deyayotganingni o‘zing bilasanmi?
— Senga bir balo bo‘lmaganmi, ishqilib?
Haysuman ularning savollariga parvo qilmas, hamon
«Falonchi o‘ldirildi. Pismadonchi o‘ldirildi...» deya sanar edi.
—   Xup, Umayya ibn Xalafchi?
—   O’ldirildi.
—   Abul Baxtariychi?
—   O’ldirildi...
Har kim esiga kelib qolgan odamni so‘rar, u esa, birgina so‘z ila: «O’ldirildi», deya javob qilar edi. Bu daraja vahimali oqibatni hech kim kutmagan edi. Kunlar o‘tgan sayin qat’iy bir g‘alabani kutib yashaganlarga bunday bir mag‘lubiyatni anglatish chindan ham og‘ir edi.
Ilk hushini yig‘ib olgan kishi Umayya ibn Xalafning o‘g‘li Safvon bo‘ldi. U sal ilgarida, Xijr degan joyda o‘tirgan edi. Yonidagilarga past ovozda shivirladi:
— Bu odam esini yeb qo‘ygan ko‘rinadi. Meni so‘ranglarchi, nima derkin, ko‘ramiz.
Hozirgi vaziyatda bundan ma’qul yo‘l yo‘q edi xam. Ichlaridan biri kelib so‘radi:
— Xo‘p, Safvon ibn O’mayyadan xabar bormi? U ham o‘ldirilgan bo‘lmasin tag‘in?
Haysuman o‘girildi, Hijr tarafga boqdi va:
— Anavi yerda devor tepasida o‘tiribdi, — dedi.
Endi uni birov telba deya olmasdi. Yolg‘on so‘ylamayot
gan bo‘lsa, unda qat’iyyan mag‘lub bo‘lganlariga ishonishga to‘g‘ri kelardi.
— Menga qara, — dedi birovi, — agar bizni aldayotgan bo‘lsang, holingga voy! — So‘ngra Ka’ba atrofini o‘ragan butlarga ishorat qildi: — Hamma butlarning la’nati boshingga yog‘ilsin!.. Haysuman so‘zini qisqa qildi:
— Bularning va yana men bilmagan ilohlarning holiga qasam ichamanki, aytganlarim to‘g‘ridir! Mening bu so‘zlarimga yaqin orada o‘zlaringiz ham ishonch hosil qilasizlar.

* * *
Makkaga birinchilardan bo‘lib qaytib kelganlar orasida Janobi Rasulullohning (s.a.v.) amakilaridan Horisning o‘g‘li Abu Sufyon ham bor edi.1 Har ehtimolga qarshi undan ham so‘rab ko‘rilsa, zarar qilmaydi. Chunki hech kim Haysuman keltirgan xabarga ishonishni istamas, hamma zafardan so‘z ochilishini orzu qilar edi. Ular so‘ramagan takdirlarida ham, Abu Sufyon jim o‘tirmas edi.
— Nima yangiliklar bor, ey Abu Sufyon?
Abu Sufyon so‘zni cho‘zib o‘tirmadi. Zotan, arablar ezmalikni yoqtirishmas edi.
— Vallohi, biz Muhammadning lashkariga ro‘baru kelganda, ular bilan urusholmadik. Butkul o‘zgarib qolgandek edik. Ular esa, jon olguvchilardek, kimimizni o‘ldirdilar, kimimizni asir qildilar. Hech kimdan ayb yo qabohat topmoqchi emasman. Ammo shunisi haqiqatki, biz yer bilan ko‘k orasida, kulrang otlarga mingan porloq yuzli, turlituman notanish suvoriylar bilan qarshilashdik. Vallohi, hech kim ularning hamlasiga dosh berolmas, bir narsa ham qila olmas edi.
— Mayli. Utba, Shayba, Abul Hakam... kabi ulug‘larimizni o‘ldi deb eshitdik, shu to‘g‘rimi?
Abu Sufyon: «Sizlar nimalarni so‘rayotirsiz?» degan kabi qaradi va:
— Har biri ko‘zimiz o‘ngida o‘ldirildi, — dedi. Abu Sufyonning ortidan kelganlar ham ayni voqeani hikoya qilishdi. Ular anglamagan, kalavaning uchini topmagan joyi shu ediki, muhorabadan oldin bir hovuchgina bo‘lib ko‘ringan, tayyorgarligi haminqadar bir askariy qism qarshisida harbiy tayyorgarligi puxta katta bir lashkar qanday qilib bu qadar parishon bo‘ldi?! Hodisani bu jihatdan o‘rganganlar: «Biz eng kamida ulardan besh barobar ko‘p edik», deyishardi.
Makka endi jiddiy bir motam havosi ila chulg‘andi.
Janobi Rasulullohning (s.a.v.) lashkarlari Badr jangidan so‘ng to‘g‘ri Madinaga qarab yo‘l oldi. Kechani Usayl vodiyida o‘tkazishdi. O’sha tun Janobi Payg‘ambarning uyqulari kelmadi.
Sahobiylari so‘rashdi:
— Nimaga uxlamayapsiz, yo Rasululloh?
— Qulog‘imning tagida Abbos amakim ingraganday bo‘lyapti, — deb javob qildilar Rasuli akram.
So‘ragan kishi indamay u yerdan turib ketdi. Oradan hech qancha o‘tmay Sultoni anbiyoga bu ingroq eshitilmay qoldi. Sababini so‘radilar. Abbosning qo‘lbog‘lari yechilganini aytishdi.
  — Unda boshqa asirlarning ham bog‘lari bo‘shatilsin, — deb amr qildilar.
Ertasi tongda asirlar Janobi Rasulullohning (s.a.v.) huzurlariga keltirildi. Islomning bosh dushmanlaridan Nadr ibn Horis Janobi Payg‘ambarning iltifotlariga arzimas edi. Ichiga o‘lim qo‘rquvi tushdi. Anchadan beri yaxshi taniydigan Mus’ab ibn Umayrga yolborishga tushdi:
— Menga ham sheriklarimga ko‘rsatilganidek iltifot ko‘rsatishini do‘stingdan rijo qilib ber.
Nadr bir zamonlar Habashistondan qaytgan va o‘zlarini himoya qila oladigan bir odam axtargan Mus’ab ibn Umayrni himoyasiga olgan va shaharga bemalol kirib kelishini ta’minlagan edi. Endi o‘sha kunlarni eslatib, Mus’abning yordamchi bo‘lishini xohlardi. Ammo Nadrning yaxshiligidan yomonligi ortiq, u yetkazgan azob-uqubatlarni hech narsa ila o‘lchab bo‘lmasdi. Mus’ab unga shularni eslatdi, kirdikorlarini sanadi. Lekin Nadr mazlum bir odam kabi, ilgarigi zamonlarda obro‘e’tibor ila yashagan yaxshi bir inson kabi, har kim o‘tgan ko‘prikdan men ham o‘tsam nima qilibdi, deganday yalinardi. Nihoyat, Janobi Rasululloh (s.a.v.)
— Tur, ey Ali, Nadr ibn Horisning bo‘yniga ur! —deya buyurdilar.
Hazrati Ali turdi. Bu orada Mikdod ibn Asvad ham otilib turdi:
— Rasululloh! Nadr mening asirimdir. Bilasiz, kambag‘alman. Uning evaziga unchamuncha dunyolik bo‘lar mikanman, deb o‘ylagan edim, — dedi.
Ammo Janobi Payg‘ambar buyruqlarini takrorladilar. Shu zahoti bir qilich qinidan shiddatla sug‘urilib, havoda shuv etdi...
Nadrning vujudi hali tuproqqa tushmasidan azob farishtalari atrofini o‘rab olishdi, endi hech bir narsa uning istagiga tashlab qo‘yilmaydigan bir olamning xukmi ijro etilayotgani ma’lum bo‘ldi.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) asrandi farzandlari Zaydni tuyalariga mindirdilar, Abdulloh ibn Ravohani unga hamroh qilib, Madinaga xushxabarni yetkazishga yubordilar. Bu ikki birodar Madinaga tobora yaqinlashar ekanlar, yuraklari olib borayotgan xushxabarlarining sevinchi ila to‘la edi.

* * *
Muzaffar Islom lashkari Irquz Zubya degan joyga yetganida Janobi Rasululloh to‘xtash amrini berdilar. Bir muddat hordiq chiqarilganidan so‘ng yana yo‘lga otlanisharkan, Janobi Payg‘ambar Osim ibn Sobitga murojaat qildilar.
—   Buyuring, ey Ollohning rasuli! — dedi Osim.
—   Borginda, Uqba ibn Abu Muoytning bo‘ynini uz! Bu so‘zni eshitgan zahoti Uqbaning yuzi oqardi, tizzalaridan darmon qochdi:
—   Ey Muhammad, menga ham har kimga qilganingni qil. Ularni o‘ldirsang, meni ham o‘ldir. Ulardan tovon puli olsang, mendan ham ol. Meni o‘ldirsang, sag‘irlarimga kim qaraydi?
—   Sen ularni Ollohga qo‘yda, o‘zing jahannamga kirishingni tomosha qil, — degan javob oldi.
Sal o‘tmay, Osim ikkinchi bir amr olib, qilichini Uqbaning bo‘yniga soldi. Uqbaning tanasi bir tomonga, boshi ikkinchi tomonga yumaladi. Shu taxlit Sarvari anbiyoning (s.a.v.) ashaddiy yana bir dushmani dunyo ila vidolashdi, qilmishlarining jazosini olib, oxirat olamiga jo‘natildi.
Har kimga qilingani o‘ziga ham qilinishini orzulagan Uqba bu orzuida haqlimidi? Bu kunga qadar o‘zi boshqalar kabi bo‘la oldimi? Shu kungacha ishlamagan vijdoni nimaga endi bugunga kelib haq talab qilib qoldi?..
Bir zamonlar Ka’bada namoz o‘qib o‘tirgan Payg‘ambarning (a.s.v.) ustlariga tuyaning ichakchavog‘ini tashlagan bu vijdon hech ishlash havasida emasdiku.
Bu orada Utba bilan yakkamayakka olishuvda yaralangan va yo‘lda tobora og‘irlashib qolgan Ubayda ham so‘ng nafasini oldi. Janobi Mavloning huzuriga «Badr shahidi» sifatida ketdi.
Usmon ibn Affon Rasulullohning (s.a.v.) amrlariga binoan Madinada qolib, Badr jangida qatnasha olmagan edi. Keyingi kunlarda kasalligi zo‘rayib ketgan xotini Ruqayyaning yonida va xizmatida bo‘lish vazifasi yuklangan edi unga.
Ramazon oyining oxirgi o‘n kunligiga kirildi. Rasululloh (s.a.v.) ketganlariga o‘n besh kun bo‘lgan, ammo hanuz bnr xabar olinmagan edi. Ruqayya endn bu kasallikdan sog‘ayib turib ketishiga, takror salomatli kunlarga yetishiga umidi tobora so‘nib borardi. Yolg‘iz orzui — sevimli otajonini bir marta ko‘rib qolish, oxirgi nafasini u zotning gul yuzlariga boqaboqa berish bo‘lib qoldi.
Bu paytda u yigirma ikki yoshlarda edi. Umrining keyingi o‘n yilini azob ustiga azob ichra kechirdi. Nihoyat Madinaga kelibgina erkin nafas olish imkoniga endi erishganida shunday bir dardning panjasiga tushdiki, yoqasiga yopishgancha, to jonini olmagunicha qo‘yib yubormaydigandek edi.
Hazrati Usmon har gal uyiga qaytganida «Dadamdan biror xabar bormi?..» degan iltijoli boqishlarga duch kelar, bir xushxabar yetkazish orzuila yonar, ammo ketganlardan hech bir darak ololmas edi.
Bir kuni uyiga hovliqib kirdi.
— Janobi Rasulullohdan xabar bor! — deya qichqirdi.
So‘nik ko‘zlarda bir nur porladi. So‘lg‘in yonoqlarga bir rang yugurganday bo‘ldi. Hazrati Usmon voqeani anglatdi:
— Janobi Rasululloh Islom lashkari ila birga Badr makonigacha boribdilar. Karvon oldinroq o‘tib ketgan ekan. Karvonni qo‘rishga chiqqan Quraysh qo‘shini Badrga kelgani uchun jangdan qochib qutulib bo‘lmaydigan bir vaziyat yuzaga kelibdi. Janobi Payg‘ambarimiz
ga yordam berish niyatida kelayotgan Huzayfa bilan otasini mushriklar tutib olishibdi. Musulmonlarga yordam bermasliklari xususida qasamlarini olibgina qo‘yib yuborishibdi... — deya voqeani bir-bir gapirib berdi. So‘ngra so‘zlarini bunday yakunladi: — Rasulullohning amrlari ila ular Madinaga qaytishibdi va salomlar keltirishibdi.
—   Ahvol qanday ekan? — deb so‘radi Ruqayya bemajol.
—   Hali urush boshlanmasidan ular bu yoqqa yo‘l olishgan ekan.
Bular Ruqayya xonimning dardiga shifo bo‘ladigan darajadagi xabarlar emasdi. Ayni chokda, otasidan bir salom olish ham unga ko‘p narsalar berdi.

Bu jangda har qanday holda ham musulmonlar zafar qozonajagiga doir bir tuyg‘u bor edi ichida! Orasira: «Ular Ollohning nurini (ya’ni, Islomni) og‘izlari (ya’ni, behuda gaplari) bilan o‘chirmoqchi bo‘ladilar Olloh esa, garchi (kofirlar) xohlamasalarda, faqat o‘z nurini to‘la (ya’ni, har tarafga) yoyishni istaydi» (Tavba, 32.) oyati zehniga kelar, har gal bu oyatni o‘ylaganida otasining vazifasi hali tamom bo‘lmaganini, Ollohning yordami bilan zafar mo‘minlarga nasib bo‘lajagini his qilar edi.
Umridan endi haftalar emas, kunlar ham qolmaganini ichki bir sezgi ila seza boshladi. Orqasidan Abdulloh ismli bir yetimidan bo‘lak qoldiradigani yo‘q edi. Uni so‘ng daf’a o‘pib, hidini iskaladi. Shundan keyin ochmoqqa ham qurb topolmayotgan ko‘zlarini yumdi. Endi otasining xayolila yakkamayakka qolgan edi. So‘ngra bir daf’a: «Ollohdan boshqa hech bir iloh yo‘qdir, otam Muhammad Mustafo Ollohning rasulidir», so‘zlari eshitildi og‘zidan.
Keyin unda ko‘rilgan boryo‘q harakat ko‘ksining bilinarbilinmas ko‘tarilib tushishi bo‘ldi. Bir shifo umidida holidan xabar olgani chiqqan qo‘shni xotinlar uni dudoqlari qurigan, chehrasi so‘lg‘in, ammo nurli bir holatda ko‘rdilar. Bu xolatila Ruqayya yo‘qlab chiqqanlar bilan sassiz vidolashayotgandek edi. Opasingillari Ummu Gulsum, Fotima ham uning boshi tepasida edilar.
Ruqayya xonim ko‘p sog‘ingani, bir martagina ko‘ra olish uchun yonibkuygani tabassumli bar yuz egasi bilan ko‘ngil va ma’no olamida ro‘baro‘ keldi. Dunyodan o‘tarkan, oxirgi orzui u Zotning qo‘llarida jon berish emasmidi, axir?! Mana, Payg‘ambarlar imomi bo‘lgan otasi uning qarshisida qo‘llarini ochgan ko‘yi kutib turardilar. Bir on bo‘lsada avvalroq quchoqlariga kirmak uchun intildi. Shu onda yonida hozir turgan malaklar bir momiqni sug‘urgandek jonini oldilar va Rasulullohning ruhoniyatlari bilan quchoqlashtirdilar. Sevgili Ruqayya foniy olamdan ko‘chganini va abadiy olamga o‘tganini farqlaganmi edi?.. Ehtimol bu o‘lim uning uchun yotog‘idan turib Sultoni anbiyo janobimizning bag‘irlariga ketishdan iborat bo‘lgandir...
Usmon ibn Affon o‘zini «Zin nur» (Nur egasi) nomi ila sharaflantirgan gulini yo‘qotgan, iztirobi va qayg‘usi ham shunga yarasha edi. Lekin qanchalik g‘am chekmasin, qilinishi lozim bo‘lgan ishlar bor. Vaqt o‘tkazilmasdan mayyit yuvildi, kafanlandi, so‘ngra Baqi’ qabristoniga eltildi. Mo‘minlar Ruqayyani yelkalariga olishning achchiq saodatini tuyib, dilga keltira olmaganlari taassuf tuyg‘ularila, ko‘zyoshlarila yo‘l bosdilar. Sultoni anbiyo (s.a.v.) janobimiz qaytib kelsalar, qoldirib ketgan gullarini topolmaydilar endi. Buni o‘ylagan ko‘ngillarning ko‘zyosh to‘kishi tabiiy edi.
As’ad ibn Zurora vafoti munosabati ila ochilgan va ochilib bir mo‘minni bag‘riga olgan Baqi’ tuproqlari bu gal Rasulullohning (s.a.v.) ko‘z nurlarini — Ruqayyalarini ham quchog‘iga olayotgan edi. Mo‘minlar qazgan, malaklar esa bir jannat bog‘chasiga chevirgan qabrga g‘amgin qo‘llar u aziz omonatni taslim etdi. So‘ngra birinketin tashlanayotgan tuproqlar qabrning og‘zini qaytadan yopdi.
Shu asnoda uzoqdan takbir sadolari eshitila boshladi. Mo‘minlarni ayricha bir hayajon chulg‘adi. Nimadir sodir bo‘lgani muhaqqaq edi. Quloqlarini ding qildilar.
—   Ollohu Akbar!.. Ollohu Akbar!.. Usoma hayajon ichra:
—   Bu dadamning ovozi! — dedi.