* * *
O’sha shunday uzoq yo‘lni bosib, zahmat chekib Makkaga yetib kelganida, hech bo‘lmasa bir marta Rasululloh (s.a.v.) bilan ko‘rishishi lozim emasmidi?
Bu jihatdan uni ma’zur tutib bo‘lmaydi, deb o‘ylaymiz.
Abu Jahl bilan Utbaga kelsak, ular mushriklarga xos vazifani bajargan edilar. Umrlarini imon va irfon lashkarini to‘xtatish va mahv etish yo‘lida sarflagan kishilardan: «Juda yaxshi o‘ylabsan, ming afsuski, biz hali ham imon keltirishga jur’at qilolmadik, seni samimiy qutlaymiz, ey O’sha!» deyishlarini kutib bo‘lmas edi, albatta.
O’sha ketdi. Aytganiday, butkul ichkilikka berildi. Ketmaket sharob ichardi. Ichgan sari zavqlanar, zavqlangan sari yana ichar edi.
Bir yildan so‘ng ichkilikka chek qo‘yaman, deb o‘yladi.
Ammo u kunlargacha yetib borolmasligini ajal eshigini taqillatib kelganida bildi. Tutgan joyidan kesadigan, olmasdan ketmaydigan ajal o‘z ishini qildi: O’sha hayot bilan vidolashib, ko‘zlarini yumdi.
Bir yil yashasa, kelib musulmon bo‘larmidi yoki «Hali ham ichkilikka to‘ymadim», deb yana bir yil ichkilikka berilarmidi?
Bular qiyomat kuni bo‘ladigan xisobkitobga havola etiladigan mavzudir. Uni ham, uni aldaganlarni ham hisob-kitob qiladigan Buyuk Olloh nima qilishni, qanday yo‘l tutishni, albatta, bizdan ko‘ra yaxshiroq biladi.
Ammo uzoq yo‘lni mashaqqat chekib bosib kelgan, lekin ilk daf’a eshitgan birikki og‘iz so‘zgayoq aldanib, nur yuzli payg‘ambar (s.a.v.) bilan uchrashmay ketgan O’shaga achinmay ham bo‘lmaydi. (Ibn Xishom. «Assiyratunnabaviyya», 2/25 — 28.)

* * *
Janobi payg‘ambarimiz (s.a.v.) qurayshiylarni abadiy saodat yo‘liga chorlar ekanlar, ular bu ishni qanday qilib bo‘lsa ham buzishga urinishdan hech charchamas edilar.
«Hech bo‘lmasa, bu Qur’on ikki shaharning hokimi bo‘lgan ulug‘ martabali kishilardan biriga tushirilmasmidi?» kabi mishmishlar tarqala boshladi bu gal.
Ikki shaharning hokimlari deb tan olingan kishilar Makkada Valid ibn Mug‘iyra, Toifda Urva ibn Mas’ud Saqafiy edi. Hatto Valid bu boradagi fikrini ochiqchasiga ifoda etib: «Muhammad «Olloh kalomidir» deb da’vo qilayotgan so‘zlar chindan ham Olloh kalomi bo‘lganida, menga yoxud Urva ibn Mas’udga tushirilardi», degan.(Qurtubiy tafsiri, 16-83.)
Nihoyat, navbatdagi oyatlar bu masalani ham hal etdi:
«Yana ular: «Bu Qur’on ikki qishloqning biridan bulgan ulug‘ odamga nozil qilinganida edi», dedilar. (Ey Muhammad,) Parvardigoringizning rahmati (bo‘lmish payg‘ambarlik)ni o‘shalar taqsimlaydilarmi?! Yo‘q (aslo unday emas)! Ularning hayoti dunyodagi maishat-tirikchiliklarini ham ularning o‘rtalarida Biz O’zimiz taqsimlaganmiz va ba’zilari ba’zilarini qo‘l ostiga olib (ishlatish) uchun ayrimlarini ayrimlaridan baland daraja-martabalarga ko‘tarib qo‘yganmiz. Parvardigoringizning rahmati payg‘ambarlik esa, ular to‘playdigan narsa (mol-dunyo)laridan yaxshiroqdir». (Zuhruf, 31-32.)
Bu masalada yana haddidan oshganlar, payg‘ambarlarga berilgan narsalar bizga ham berilmaguncha imon keltirmaymiz, dedilar.
Janobi Haq bema’ni taklifu istaklar bilan suyukli rasulini bezor qilgan makkaliklarga bir javob va payg‘ambariga bir tasalli tariqasida ushbu oyatlarni tushirdi:
«Qachon ularga (Muhammad payg‘ambar ekanligi hakida) biron oyat kelsa, «To bizga ham Ollohnnig payg‘ambarlariga berilgan oyatlarga o‘xshash oyatlar berilmagunicha, hargiz imon keltirmaymiz», dedilar. Olloh payg‘ambarlik vazifasini qaerga qo‘yishni yaxshiroq bilguvchidir. Yaqinda bunday jinoyatkorlarga qilib o‘tgan hiylanairanglari sababli Olloh huzurida xorlik va qattiq azob yetajakdir». (An’om, 124)

QAYG’U YILI
Fidokor amakining o‘limi

Abu Tolib ancha keksayib qoldi. Ortiq hayot mashaqqatlarini ko‘targuday holi ham qolmadi. Otasi Abdulmuttalibning vafotidan buyon qirq yilga yaqin vaqt o‘tdi axir. Bir kuni u kasalga chalindi va yotib qoldi.
Quraysh zodagonlaridan Utba, Shayba, Abu Jahl Umaiia, Abu Sufyon va yana bir necha kishi uni ziyorat kdldilar. «Tuzalib ketgin», dedilar. Gap orasida:
 Ey Abu Tolib, biz seni hurmat qilamiz. Bu kasallik seni to‘shakka mixlab qo‘yibdi. Agar biron korhol yuz bersa, yaxshi bo‘lmaydi, deb qo‘rqamiz. Shuncha paytdan beri jiyaning bilan bizlarning o‘rtamizda davom etib kelayotgan qaramaqarshilikni bilasan. Uni hozir chaqirtirginda, mumkin bo‘lsa, o‘zaro bir bitimga kelishaylik. Uning bizga zarari tegmasin, bizdan ham unga ziyon-zahmat yetmasin, — dedilar.
Abu Tolib bu taklifni ma’qul ko‘rdi. Xabar yubordi. Rasululloh (s.a.v.) darhol yetib keldilar. Ashaddiy kofirlarning ham shu yerda ekanini ko‘rdilar. Amakilarining yonboshiga o‘tirdilar.
Abu Tolib charchagan, horg‘in tovush bilan gap boshladi:
— Ey jiyanim, bular qavmning ulug‘laridir. Sen bilan bir bitim tuzish uchun kelishibdi.
Rasululloh (s.a.v.):
— Juda soz, amakijon, — deya mehmonlarga o‘girildilar: — Sizlardan birgina kalima talab qilinyapti. Shuni aytsalaringiz, natijada butun arablar sizlarning hokimiyatingiz ostida bo‘ladilar. Arab bo‘lmaganlar ham sizlarnnig yo‘lingizga va diningizga kiradilar.
Abu Jahl shoshibpishib:
—   Bir emas, o‘nta kalima so‘zlashga ham tayyormiz. Otangning boshi haqqi, shu muammoga chek qo‘yaylik endi,— dedi.
—   «La ilaha illalloh» deysizlar va barcha butlardan voz kechasizlar!
Ular hayratdan «Ana xolos!» deya chapak chalib yubordilar. Bu bilan «Bo‘lmaydi!» demoqchi edilar. Xafsalalari pir bo‘ldi.
—   Yo Muhammad, sen shuncha ilohni yolg‘iz bir ilohga aylantirmoqchimisan?!
—   To‘g‘risi, bu juda bo‘lmag‘ur narsa, — deya o‘rinlaridan turdilar, istehzoga to‘liq qarashlar bilan xonadan chiqib ketdilar.
Qiyofalarida, odim otishlarida hamon kibr va mag‘rurlik ifodasi... Yo‘lda borarkanlar, hayratlarini yashira olmasdilar:
—   Nahotki undan boshqa hech kim bunaqa narsalarni bilmasa? Uning diniga o‘xshash bir din haqida eshitgan odam bormi hech?..
—   Azizim, uydirma qanaqa bo‘ladi? Katta bir shaharda shuncha inson yashasayu, yolg‘iz ungagina vahiy keladimi? Bunaqa bo‘lmaydi, axir...
— Menga Abu Tolib juda parishon bo‘lib ko‘rindi, — dedi Umayya. — To‘shakdan qaytib turmasa kerak.
—   Yaxshi odam, mard odam, ammo shu jiyani masalasida xaddan tashkari o‘jarlik qildida.
—   Bu o‘jarlik endi uzog‘i bilan bir hafta davom etadi. Shundan keyin, mana ko‘rasiz, maydon o‘zimizga qoladi.
—   Onadan tug‘ilganiga pushaymon bo‘ladigan kunlar amakisining ajali bilan birgalikda kelsa shoyad...
Shu tarz suxbatlashasuhbatlasha, tarqaldilar.

Abu Tolib ajali yaqin ekanini sezardi. Yonida o‘tirgan va Islom ahkomlaridan bahs etgan jiyani bir muddat o‘tgach, ijozat so‘rab, xayrlashdi. U ketar ekan, Abu Tolibning ko‘zlaridan bir necha tomchi achchik yosh to‘kildi. Bu ko‘zyoshlari tugab borayotgan umr shamchirog‘i uchun emas, otasidan keyin bor kuchqudrati va g‘ayratini ishga solib, o‘ta samimiylik bilan bajarib kelgan g‘oyat ahamiyatli vazifadan ayrilishga majbur qolgani uchun to‘kilayotgan edi. Chunki yana bir necha kun o‘tgach, so‘nggi nafaslarini berajak va har bir inson bo‘ysunishga majbur bo‘lgan iloxiy hukmga u ham itoat etajak, hisob va jazo olamiga ketajak, ammo ukalari o‘zidan keyin bu qutlug‘ vazifani davom ettira olmasdi.
Birinchi ukasi Abu Lahab Makkada so‘zi o‘tadigan, obro‘yi baland bir kishi. Biroq Rasulullohga (s.a.v.) ashaddiy bir dushman ko‘zi bilan qaradi.
Ikkinchi ukasi Abbosning ham qo‘lidan kelmaydi bu ish. Bunday mas’uliyatli va xavfli bir vazifani zimmasiga oladigan holatda emas edi u. Tijoratga, sudxo‘rlikka mukkasidan ketgan. Rasulullohni (s.a.v.) himoyasiga olgan takdirda qurayshiylarning unga dushman bo‘lib qolishidan va oqibatda tijorat va sudxo‘rlik ishlari chappasiga ketishidan qo‘rqardi.
Yana bir ukasi Hamza esa, musulmon bo‘lgan. Musulmon bo‘lgan kishining so‘zi o‘tmas, himoyasi ham tan olinmas edi1.
Hol shunday ekan, jiyani himoyasiz qolishi muqarrar. Ushbu damda ko‘zlaridan oqib soqolini ho‘llayotgan yosh tomchilarining sababi mana shu fikrlar edi.
Bir paytlar otaonasidan, keyinroq bobosidan judo bo‘lib qolgan, go‘daklik paytida boqib olgan suyukli jiyanini, hozirda katta bir kishi bo‘lib yetishganiga qaramay, dushmanlar bilan qurshalgan bir holatda tashlab ketishga majbur bo‘layotgani uni yig‘latayotgan edi.
Qurayshiylarning nene tahdidu tazyiqini mardlarcha bartaraf etgan, unga dushmanlik bilan cho‘zilgan qo‘llarga doimo so‘nggi tomchi qoni qolguncha qarshi turishini va bundan juda ham faxrlanishini ko‘krak kerib hayqirgan, bu gapni bir marta emas, o‘nyigirma martalab qaytargan edi. Va Rasulullohga (s.a.v.) qarshi qilingan har qanday xujum uning mard, jasur va o‘limdan qo‘rqmas ko‘ksiga duch kelib chilparchin bo‘lar edi.
Bitta ekanku, mingta Abu Jahl bo‘lganida ham, bosgan qadamini orqaga qaytib olgan emas. Natijada uch yil davomida ochlikka qarshi kurashishiga to‘g‘ri keldi, necha marta o‘lim xavfi yaqinlashganida, jirkanch narsalarni yeyishga ham o‘zini majbur qildi, daraxt po‘stloqlarini kemirdi, o‘lgan hayvonlarning terilarini, tirnoqlarini chaynab shimidi, me’dasining faryodini eshitmaslik uchun qorniga tosh bog‘ladi, juda qattiq qiynalgan paytlarida yerga dumalab ag‘anadi, biroq suyukli jiyanini kechayu kunduz qo‘riqlashdan charchamadi. Vijdoni bo r hech bir inson hech bir musulmon: «Abu Tolib yana mana bunday qilishi kerak edi... Men Muhammadni undan ham yaxshiroq himoya etardim», deya olmaydi. Deguday bo‘lsa, o‘ylamaynetmay, hovliqmalik qilib aytilgan gap bo‘ladi.

* * *
Bir necha kundan keyin Abu Jahl bilan Abdulloh ibn Abu Umayya birgabirga yana Abu Tolibni borib ko‘rishdi.
Aslida, ularning orasida ko‘p yillardan beri davom etib kelayotgan, ba’zan yaxshi, ba’zan achchiq xotiralar bilan to‘la do‘stlik rishtalari bor edi.
Ehtimol, mug‘ambir Abu Jahl kasal yotgan bir do‘stini ziyorat qilish bahonasida u o‘lim sari ketyaptimi yoki hayotga qaytyaptimi ekanini aniqlash uchun kelgan bo‘lishi ham mumkin.
Ular kasalning yoniga o‘tirar ekanlar, ushbu damda Rasululloh (s.a.v.) ham kelib qoldilar. Amakilaridan Holahvol so‘radilar, tasalli berdilar. Narigi tomonga o‘tirdilar.
O’tirdilar, ammo jondan aziz amakilarining ahvoli ancha yomonlashganini, o‘limga yana bir odim yaqinlashganini sezdilar. Abu Tolib endi bir necha hafta emas, bir necha kun ham yashay olmasligi ayon bo‘lib qolgan edi. Unga so‘nggi soatlarida bo‘lsa ham, bir yaxshilik qilishlari mumkin edi:
— Amakijon, bir martagina bo‘lsa ham, «La ilaha illalloh», deng. Toki men vaqtisoati kelganida, Ollohning huzurida bunga guvohlik bera olayin, — dedilar.
Payg‘ambar (s.a.v.) shunday der ekanlar, Abu Jahl bilan uning birodari:
— Yo Abu Tolib, Abdulmuttalibning dinidan yuz o‘girasanmi?! — deb uni qaytarishga urinishdi.
Payg‘ambarlar sultoni takrortakror o‘tindilar, bir marta bo‘lsa ham tavhid kalimasini so‘zlang, deya yolvordilar, biroq anavi ikkalasi har safar Abdulmuttalibning dinini yodiga solar, imon keltirishiga to‘sqinlik qilar edi.
Abu Tolib jim. Ahyonahyonda ingrab ko‘yar, har nafas olganida ko‘ksi ko‘tarilibtushib, xirillagan bo‘g‘iq tovush eshitilar edi. Ko‘p vaqti qolmaganini bilish qiyin emasdi. Mador butkul qochdi. Suhbatdoshlarga javob berishga ham majol yo‘q.
Olamlarning Sultoni, ko‘zlarimizning nuri sevgili payg‘ambarimiz qirq yildan beri juda ko‘p yaxshiliklar ko‘rgan amakilarining kufr devoridan oshib o‘tib imon doirasiga kirishini orzu qilar, oxiratda — buyuk shafoat haqqi berilgan onda suyukli amakilarining qo‘lidan tutishni, unga qila oladigan eng katta yordamlarini berishni xohlar edilar.
Shu asnoda Abu Tolibning lablari qimirladi, pichirlash ohangida shu so‘zlari eshitildi:
— U Abdumuttalibning dinidadir.
Abu Jahl va Abdulloh ibn Abu Umayyaning yuzlarida shaytoniy bir tabassum paydo bo‘ldi. Ko‘zlarida zafar uchqunlari porladi. «Amakingni ham senga berib qo‘ymadik. Oxiroqibatda zafar biz tomonda bo‘ladi», deyayotgandek kinoyali nigohlar Rasulullohga (s.a.v.) qadaldi.
Payg‘ambar (s.a.v.) janoblarining dardlari beqiyos edi. Hayotda eng ko‘p yordamini ko‘rgan va juda suyukli amakilarini abadiy yo‘qotish ostonasida edilar. Bu ayriliq qaytishi bo‘lmagan bir ayriliq edi.
— Taqiqlanadigan kungacha sizning afv etilishingiz uchun duo qilaman, amakijon, — dedilar va u yerdan chiqib ketdilar. (Imom Buxoriy. 2/98.)

* * *
Abu Tolib nima uchun imon keltirmadi?
Jiyanini shu qadar yaxshi ko‘rgan bir inson uning hurmati uchun bir martagina bo‘lsa ham «La ilaha illalloh» deya olmasmidi?
Buning sabablarini yolg‘iz Olloh biladi. Biz ojizona aqlimiz ila faqat taxmin qilishimiz mumkin. Ehtimol, imon keltirsam, Rasulullohni (s.a.v.) himoyaga olish imkoniyatidan mahrum bo‘lib qolaman, deb xavotirlangandir. Chunki qurayshlar orasida beqiyos bir obro‘e’tibori bor edi. Ammo imon keltirsa, bu e’tiborga putur yetib, mushriklar Rasulullohga (s.a.v.) qarshi har qanday fitnafasodni qo‘zg‘ay olar edilar.
Axir, bir paytlar qurayshlarning suyukli, hurmatli bir ulug‘ kishisi bo‘lgan Abu Bakr imon keltirganidan so‘ng butunlay mensimay qo‘yilgan, hatto xushidan ketgunicha kaltaklangan edi. Va o‘sha kundan e’tiboran kimsani himoyasiga olish huquqidan mahrum bo‘ldi. Aks holda, Habashistondan qaytgan musulmonlar Valid ibn Mug‘iyra, Abu Uxayxa, kabi mushriklarning himoyasiga kirishga majbur bo‘larmidilar?..
Xo‘sh, unda hayotining so‘nggi kunlarigacha sodiq bo‘lib qolgan dinini o‘lim to‘shagida yotganida o‘zgartira olmasmidi? Jiyanini chaqirtirib, hech kimga eshittirmay, uning qulog‘iga kalimai tavhidni so‘zlab, bu ishni sir saqlashni iltimos qilsa bo‘lmasmidi?
Bular Abu Tolib uchun mushkul emasdi. Ushbu kalimani keltirsa, jiyani benihoya quvonishini ham bilardi.
Bu masalani uning Rasulullohga (s.a.v.) aytgan quyidagi suzlari oydinlashtiradi:
— Ey suyukli jiyanim! Olloh haqqi, agar sening va bolalaringning boshiga balolar yog‘dirib, yomonlik qilishlaridan tashvishlanmaganimda va qurayshiylar, o‘limdan
qo‘rqib shunday dedi, tarzida bo‘hton yog‘dirishlaridan andisha qilmaganimda, hech ikkilanmay shu so‘zlarni aytgan bo‘lardim. Hatto boshqa bir maqsadniyat bilan bo‘lmasa ham, azbaroyi seni xursand qilish uchungina so‘zlardim.
Mana shu ikki xusus tufayli Abu Tolib oxiratga kalimai tavhidni so‘zlamay ketdi balki...
Birinchidan, suyukli jiyanini qo‘riqlash va himoya qila olish uchun bo‘lsa, ikkinchidan, «Abu Tolib o‘zi boqib katta qilgan yetimining diniga kirdi, o‘limdan keyingi hayot uni qo‘rqitdi», deyuvchilarning muhokamasidan jiyanini xalos etish uchun imon keltirmagandir...
Ammo toki insoniyat bor ekan, yer yuzida bittagina musulmon qolgunicha ham, Sayyidi anbiyoga beminnat xizmat qilgani evaziga Abu Tolibning nomi xotiralarda yashayveradi, mehr-muhabbat va hurmat bilan tilga olinaveradi...
Ammo ikkita ashaddiy mushrik oldida sir boy bermaslik niyatida, so‘nggi daqiqalarda bo‘lsa ham, atigi bir marta, loaqal yashirin tarzda kalimai tavhidni so‘zlamagani noxush qabul qilinaversa kerak...
Balki u, so‘zlaydigan bo‘lsam, birovdan yashiribqo‘rqib emas, ochiqchasiga xitob qilib hayqiraman. Yorug‘ yuz bilan, ko‘krak kerib, hech kimdan andisha qilmay so‘zlayman. Bugungi kungacha jiyanimni himoya qilish imkoniyatidan mahrum bo‘lmaslik uchun shu yo‘lni tutdim, bugundan e’tiboran esa, qurayshlar orasida musulmonman, degan xayolni ko‘nglidan kechirgan bo‘lsa ajab emas. Yoki qalban intilsa ham, bilaturib shirk hayotida qolishni tanlagan bo‘lishi ham mumkin.
Bular yolg‘iz Ollohga ma’lum narsalar.
Rahmati cheksiz bo‘lgan Buyuk Olloh ertaga Habibi adibiga qilgan ushbu xizmatlari evaziga Abu Tolibga nisbatan qanday muomalada bo‘lajak? Rasulullohni (s.a.v.) sevuvchi har bir mo‘minning qalbida Abu Tolib uchun hosil bo‘ladigan yara to qiyomat kunigacha bitmayajakdir.

* * *
Bir kuni Ali (r.a.) sarosima ichida, nafasi bo‘g‘iziga tiqilib kirib keldi. U otasining o‘limi haqida xabar olib kelgan edi. Bu xabarning ma’nisi qurayshiylar uchun necha yillardan buyon oshib o‘tish imkoniyati bo‘lmagan devorning yiqilishi demak edi.
Rasululloh (s.a.v.) amakilarining o‘limidan qattiq g‘amqayg‘u chekdilar. Achchiqachchiq ko‘zyoshlarini to‘qdilar.
Bu mash’um xabardan bunchalik ta’sirlanishlarining boisi amakilari o‘zlariga, Islomga samimiy xizmat qilgan bo‘lishiga qaramay, imon doirasiga kirmay vafot etgani edi.
Abu Tolib ortidan g‘amalamga botganlar bilan bir qatorda, sevinchdan bayram qilayotgan odamlarni ham qoldirib ketdi.
Rasululloh (s.a.v.) amakilarining janozasiga bordilarmi, dafn etish marosimida ishtirok etdilarmi?
Bu savolga javob beradigan ikkita rivoyat bor.
Birinchi rivoyatga ko‘ra, Ali (r.a.) keladi va:
— Yo Rasululloh (s.a.v.), keksa va mushrik amakingiz vafot etdi. Uni kim ko‘madi? — deb so‘raydi.
Rasululloh (s.a.v.):
— Borginda, o‘zing ko‘mib kelgin, biroq to qaytib kelguningcha hech kim bilan gaplashma... — deb ogohlantiradilar. Kelganidan keyin esa, g‘usl qilishni buyuradilar va Alini duo qiladilar.
Bu rivoyat unchalik to‘g‘ri bo‘lmasa kerak, degan fikrdamiz.
Ikkinchi rivoyatda hikoya etilishicha esa, payg‘ambarimiz (a.s.) ko‘mishda ishtirok etadilar va «Qarindoshlik munosabatda xayr-mukofot topasiz, amakijon!» deya duo qiladilar. (Ibn Kasir. «Siyar». 2/124.)
Ushbu rivoyat, har holda, haqiqatga yaqinroq bo‘lsa ajab emas.
Rasulullohga (s.a.v.) mushrik va munofiqlarning janoza namozini o‘qish hamda ularning kabrini ziyorat qilish man etilgan. Ammo bu taqiq Makka davri hayotlariga taalluqli bo‘lmagan.

* * *
Rasululloh (s.a.v.) suyukli amakilarining afv etilishi uchun qo‘llarini ochib, buyuk dargohga tikilar, tinimsiz iltijo qilib yolvorar edilar.
Nihoyat Qasos surasining 56oyati tushdi:
«(Ey Muhammad,) aniqki, siz o‘zingiz suygan kishilarni hidoyat qila olmassiz, lekin Olloh o‘zi xohlagan kishilarni hidoyat qilur. U hidoyat topguvchi zotlarni yaxshiroq bilguvchidir». (Imom Buxoriy, 247.)
Bu oyat payg‘ambarimizga tasalli beruvchi oyat edi.
Shu munosabat bilan yana bir oyat tushirilgan, degan fikr ham bor. Masalan, Imom Buxoriy Abu Tolibning vafoti bilan bog‘liq hadislarni izohlar ekan, faqat mana bu oyat tushirilganini ta’kidlaydi:
«Na payg‘ambar va na mo‘minlar — mushriklar agarchi qarindoshlari bo‘lsa ham — ularning do‘zax egalari ekanlari aniq ma’lum bo‘lganidan keyin, mushriklar uchun mag‘firat so‘rashlari joiz emasdir». (Tavba, 113.)
Albatta, ushbu oyat mavzuimizga aloqadordir, bunga shubha yo‘q, ammo bu oyat Tavba surasiga kiritilganini, Tavba surasi esa Makka fathidan so‘ng tushirilganini nazarimizdan qochirmasligimiz darkor.
Bundan tashqari, Tavba surasi eng oxiri nozil qilingan sura ekani haqidagi qarashlar ham mavjuddir. («Manohilul-Irfon», 1/9096.)
Qisqasi, bu oyatning nuzul vaqti bilan Abu Tolibning vafoti orasida kamida o‘n yillik farq borligi aniqdir...
Boshqa amakilari Abbos Rasulullohni (s.a.v.) topdi va oralarida bunday suhbat bo‘lib o‘tdi:
— Amaking Abu Tolib o‘layotganida yonida edim. Lablari qimirlayotganday bo‘ldi. Darrov qulog‘imni og‘ziga tutdim va so‘zlashini sen orzu qilib yurgan kalimalarni
aytganini eshitdim, — dedi.
Payg‘ambarimiz qisqagina qilib javob berdilar:
— Men eshitmadim. (Ibn Kasir. «Siyar». 2/124.)
Abu Tolibning vafotidan so‘ng hali bir hafta ham o‘tmasdan bir kuni Rasululloh (s.a.v.) uyga bosh va yuzko‘zlari changto‘zonga belangan holda kirib keldilar.
Qizlaridan biri yig‘lab peshvoz chiqdi. Rasululloh (s.a.v.) boshlarini yuvib tozalar ekanlar, qizlariga tasalli berardilar:
— Qo‘y, yig‘lama, qizalog‘im, Olloh taolo otangni panohida asraydi. — So‘ngra amakilarini eslab, shunday dedilar: — Abu Tolib hayotlik chog‘ida quraysh menga qarshi xohlaganini qila olmagan edi.

YANA BIR MISLSIZ YO’QOTISH

Rasululloh (s.a.v.) amakilarining o‘limi bois qalblariga to‘lgan g‘am-g‘ussadan hali batamom qutulmagan edilar, qutulishlari ham juda mushkul edi. Chunki uning vafotini g‘animat deb bilgan mushriklarning qadam bosishlari birdan o‘zgargan, haqoratlar, istehzoyu kamsitishlar o‘n chandon ortgan edi.
Ustigaustak, bu orada Hazrati Hadicha onamiz kasal bo‘lib qoldi. Oltmish olti yoshlarga kirgan edi. Qirq yoshida uchinchi marta, ammo juda baxtli bir oila qurgan, yigirma olti yilga yaqin davrdan beri bu nikoh keltirgan huzurhalovat va saodatdan bahramand bo‘lib kelgan, umr yo‘ldoshining zimmasiga yuklangan og‘ir mas’uliyatni yengillatish uchun imkoni boricha yordamini ayamagan, bu yo‘lda mumkin bo‘lgan har qanday moddiy va ma’naviy oraga bosh urgan, xursandligida ham, g‘amginligida ham hamdard va sherik bo‘lib, u kishining eng yaqin do‘stiga aylangan edi. Yigirma olti yil davom etgan oilaviy hayotlari davomida u zot bilan turmush qurganiga biron marta ham pushaymon bo‘lmagan, erini ham pushaymon qildirmagan edi. U zoti sharifga biri biridan shirin, gulg‘unchadek yoqimtoy farzandlar hadya etgan, dardlariga hamdard bo‘lib, boshlariga kulfat tushgan kezlarda tasalli bergan edi.
Biroq bu foniy dunyoda hech kim abadiy yashamas, binobarin, u ham dunyodan ko‘z yumajak, ortida yoshli ko‘zlar, sevgi va hurmat bilan xotirlaydigan ko‘ngillar qoldirajak edi.
Kasal bo‘lib to‘shakka mixlanganida, ortiq o‘rnidan turmasligiga, bu dunyodan abadiy ko‘z yumishi vaqti yaqinlashganiga amin bo‘ldi.
So‘nggi o‘n yil davomida yuz bergan ziddiyatlar, mojaro va to‘polonlar uning vujudini holdan toydirgan edi. Yotoqqa mixlanganidan keyin tobora mumdek erib borayotgani aniq bo‘lib qoldi.
Ammo bu charchoqhorg‘inlik faqat jismiga tegishli edi. Ruhiyati va ichkima’naviy olamiga kelsak, hamon baquvvat, xuddi vayrona uydan yangi va baland, keng va shinam uyga ko‘chib o‘tayotgan insondek huzurhalovatda edi.
Dunyoda ekilishi mumkin bo‘lgan eng serhosil urug‘ni ekkan, eng ulug‘ Payg‘ambarning rahbarligi va homiyligi ostida ekkan, oxiratda ham buning evaziga hech kim ololmaydigan hosilni olajak, jannatda o‘zi uchun qurilgan va Rasululloh (s.a.v.) boshlab kiradigan ko‘shkka o‘rnashajak, inshaolloh!
Shu jihatdan, o‘lim uning uchun jannat hayotining boshlanishi edi. Olloh taolonnig rahmatiga, lutfu karami va mislsiz ehsoniga noil bo‘lish demak edi.
Oxirat olamiga fayz kiritishi bois, malaklar uning qarshisiga peshvoz chiqib:
— Xush kelibsiz, ey Rasulullohning (s.a.v.) fidokor umr yo‘ldoshi, tengi yo‘q jufti haloli! — deya kutib olishar, kelajakda jannatdagi ko‘shkiga ko‘chib o‘tguniga qadar, Olloh taoloning aziz mehmoni sifatida izzatikrom ko‘rar edi.

Bu dunyoda Ollohning rasuliga muhabbat qo‘ydi, hech kimning qo‘lidan kelmaydigan oilaviy osoyishtalikni barqaror qildi. Buning evaziga Olloh taolo ham uni mehmon qilib, rohatfarog‘atga qovushtirajak, ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan, bandasining xayoliga ham kelmaydigan ne’matlarini ehson etajak, inshaolloh!
Ulug‘ Hadicha!.. Ayollar olamining ulug‘ malikasi Hadicha onamiz u yerda Rasululloh (s.a.v.) kelgunlariga qadar Robbul Olamiynning mehmoni bo‘lajak...
Ammo ikkinchi jihatdan, bu o‘lim Rasulullohdan (s.a.v.), suyukli farzandlaridan, muvaqqat bo‘lsa ham, ajralish demak edi. Ularni foniy dunyoda, dushmanlar tomonidan qilinajak jabrzulm, yetkazilajak ozoru ziyon-zahmatlar halqasiga tashlab ketish demak edi. Mana shu jihatdan, o‘lim achchiq va fojeali bir voqea edi...
Payg‘ambarlar Sultoni (s.a.v.) bir g‘amdan forig‘ bo‘lmay turib, ikkinchi bir g‘amga giriftor bo‘ldilar. Uzoq yillar davomida hech bir erkak xotinidan ko‘rmagan sadoqat va mehrni undan ko‘rgan, mushriklar bergan shuncha ozoru jabru jafolarni uning yonida yengillatib unutgan, dardlariga uning huzurida darmon topgan edilar.
Tarixdan ma’lumki, Abu Tolibning vafotidao‘N so‘ng ko‘p o‘tmay Hadicha onamiz buyuk jannatga chorlab kelgan malaklar hamrohligida olis yo‘lga otlandi. So‘nggi nafasini berar ekan, lablari orasidan: «Ashhadu alla ilaha illalloh va ashhadu anna Muhammadan ‘abduhu va rosuluh» so‘zlari chikdi.
Bu so‘zlarni insoniyat tarixida ilk bor so‘zlash sharafi ham u zotga berilgan edi. Shu so‘zlar bilan Islomdan avvalgi hayotini tugatib, sharafli imon hayotini boshlagan edi. Hozir ham oxirat olamiga ushbu shahodat kalimalarini keltirib ilk odimini otdi, dunyo hayotini shu so‘zlar bilan tugatdi.
Rahmat farishtalari keldilar, uning atrofini o‘rab oldilar:
— Salomlar bo‘lsin sizga, ey Rasulullohning zavjasi! Qo‘rqmang, g‘amgin bo‘lmang, va’da qilingan jannat mujdasi — xushxabarini yetkazish uchun keldik. Biz dunyoda sizga do‘st edik, oxiratda ham yana biz do‘st bo‘lamiz. Istagan narsangiz, istagan tilagingizni bajo keltirishga hoziru nozirmiz. Mag‘firati cheksiz, rahmati beqiyos Rabbingizning mehmoni bo‘lish uchun oxirat olamiga marhamat qiling, — dedilar1.
Rasululloh (s.a.v.) mujda bergan saodat yurtiga malaklar hamrohligida ketar ekan, ortida unutilishi mumkin bo‘lmagan aziz xotiralarni va uning uchun duo qilajak, yaxshilik bilan esga olajak eng xayrli oilani tark etdi.
Rasululloh (s.a.v.) boshliq butun oila va hatto barcha mo‘minlar bu musibatdan qattiq ta’sirlandilar. Bu qadar qisqa vaqt ichida Nabiyyi akmalning (s.a.v.) eng sevimli va eng yaqin ikki kishisining to‘satdan vafot etishi ularni ham qattiq larzaga soldi. Bu yil mo‘minlar orasida «huzun yili» («qayg‘u yili») deb ataladigan bo‘ldi.