* * *
Makkaning Hojun qabristoni Hazrati Hadichaning muborak vujudlari ili sharaflandi.
Hazrati Hadicha onamiz vafot etganlaridan keyin Rasululloh (s.a.v.) uylari motamxonaga aylandi; huvillab qolganday edi. Xuddi endi hayotning qizig‘i ham qolmagandek.
Rasululloh (s.a.v.) bir necha kungacha uylaridan chiqmadilar.
Qalblari g‘am-g‘ussaga to‘lgan. Kamiga qurayshiylar haddan tashqari quturib ketdi.
Bu vaziyat yuragi kin va adovatga to‘la Abu Lahabning ham rahmini keltirdi. Bir kuni jiyanining yoniga keldida:
— Yo Muhammad, Abu Tolib hayotlik chog‘ida qanday yurgan bo‘lsang, shunday erkin yuraver. Lotni o‘rtaga qo‘yib qasam ichamanki, hech kim senga ziyon-zahmat yetkaza olmaydi, — dedi.
Makka ko‘chalarida jar solindi:
— Bugundan e’tiboran Abu Lahab jiyani Muhammad ibn Abdullohni himoyasiga oldi. Biron kimsa unga qarshi ziyon-zahmat yetkazishga urinmasin!
Bu e’lon qurayshiylarning oyoqqo‘lini yana ipsiz bog‘lab qo‘ydi. Rasululloh (s.a.v.) yana xuddi Abu Tolib hayot chog‘idagidek bemalol yura boshladilar. Hech kim u kishiga nisbatan odobsizlik qila olmay qoldi, biror yomonlik kilishga zotan jur’ati ham yetishmas edi.

* * *
Usmon ibn Maz’unning xotini Havla bir kuni Rasulullohni (s.a.v.) ziyorat etishga keldi va muddaoga ko‘chaqoldi:
— Yo Rasululloh, Hadichaning yo‘qligi bilinyapti, — dedi.
O’sha kuni u Janobi Payg‘ambarimizni (s.a.v.) yana uylanishga rozi qildi. Savda binti Zam’a bilan hazrati Abu Bakrning qizi Oyisha ikkalasini nomzod o‘laroq ko‘rsatdi va ularga sovchilik qilish vazifasini zimmasiga olib, u yerdan chikdi.
Savda yoshi ancha katta, to‘ladan kelgan, og‘irvazmin harakatli bir ayol edi. Eri o‘lib, besholtita farzandi bilan beva qolgan.
Nabiyyi akramdan (s.a.v.) kelgan taklifni mamnunlik bilan kutib oldi. Lekin atrofida parvona kabi o‘ralashib yurgan farzandlarini nima qilishni bilmay hayron edi. Hazrati Payg‘ambar (s.a.v.):
— Men bilan turmush qurishingga farzandlaringning xayolidan boshqa to‘siq yo‘qmi? — deb so‘ragan edilar, Savda:
— Boshqa to‘siq yo‘q, — deb javob qildi.
Shunday qilib, payg‘ambarlikning o‘n uchinchi yili ramazon oyida Savda «Mo‘minlarning onasi» (Ummul mu’minin) bo‘lish sharafiga erishdi.

* * *
Abu Jahl bir do‘sti bilan Abu Lahabnikiga keldi. Holahvol so‘rashganidan keyin maqsadini bayon qildi:
— Jiyaningdan Abdulmuttalibning hozir qaerda ekanini bir so‘rab ko‘rgina?! — dedi.
Bu savol Abu Lahabning ongiga muhrlandi. Rasulullohga (s.a.v.) ilk duch kelganidayoq shuni so‘radi:
— Qavmi bilan bir joyda, — degan javobni oldi.
Abu Lahab ortiqcha kavlashtirib o‘tirishni xohlamadi. Biroq Abu Jahl bu javobdan qoniqmadi:
— Jiyaning bu bilan, Abdulmuttalib jahannamda, demoqchi, — dedi.
Abu Lahabning ko‘zlariga qon to‘ldi, sapchib o‘rnidan turdi va jiyanining uyiga yo‘l oldi...
Bu kelishda Abu Lahab yana eski Abu Lahab holiga qaytgan edi. Bugungacha qilib kelganidan ham ortiqroq dushmanlik qilishni, bundan buyon uni holjoniga qo‘ymasligini baqirib-chaqirib ma’lum etdi.
Chindan ham shunday bo‘ldi. Dastlab himoyasini bekor qildi. So‘ng fursatini topdi deguncha, yomonliklarini boshladi. Himoyaning bekor bo‘lganidan xabar topgan va tish qayrab yurganlar ham harakatga o‘tdilar.
Bir kuni Rasululloh (s.a.v.) endi uylariga kiray deb turganlarida, bir daydi to‘satdan u kishining muborak boshlariga tuproq sochib yubordi. Bu odobsizligidan o‘zi mamnun ham edi.
Nabiyyi akram (s.a.v.) g‘amgin qiyofada uyga kirdilar.
Suyukli qizlaridan biri qoshlariga yugurib keldi.
— Otajon! Kim bunaqa qildi, otajon?! — deb yig‘lab yubordi.
Bu odobsizlikni kim qilgani muhim emas edi, u qilmasa, boshqa birisi qilishi aniq edi.

TOIF SAFARI

Rasululloh (s.a.v.) endi Makkada ko‘chaga chiqa olmay qoldilar. Qaerga borsalar, odamlardan kinoya, so‘kishlar eshitardilar. Qur’on tilovat qila boshlasalar, atrofda mushriklar atay baqiribchaqirishar, childirma urib, qarsak chalib, ruhan ezmoqchi bo‘lishar edi.
Nihoyat Makkani tashlab chiqib ketishni, vazifalarini boshqa yokda ado etishni ixtiyor qildilar. Yonlariga tutingan o‘g‘illari Zaydni olib, Toif sari yo‘l oldilar.
Bir necha kunlik safardan so‘ng Toifga yetib bordilar. U yerda imon keltirgan kishilarni uchratish ehtimoli bor edi. Ularning yordamida Makka xalqining odobsizliklarini to‘xtatish imkoni topilsa xam ajab emas. Toifda so‘zlari o‘tadigan uch kishi bor edi: akaukalar Abdu Yalil, Mas’ud va Habib.
Ammo kutganlarining teskarisi bo‘ldi. Uchala akauka imonga kelish tugul, Rasulullohni mazax qila boshlashdi. Shunday haqoratomuz so‘zlar yog‘dirishdiki, bu borada hatto makkaliklardan ham o‘tib tushishdi.
—   Modomiki imon keltirmas ekansizlar, loaqal bu suhbatimizni sir tutishlaringizni iltimos qilaman. Makkaliklar zinhor bundan xabardor bo‘lishmasin.
—   Yo‘o‘q, hunaring ketmaydi. Makkaliklarga bor gapni albatta yetkazamiz, zudlik bilan, — deyishdi.
Ularning gap uqmas kishilar bo‘lib chiqqani xam mayli, hatto arablarga xos mehmondo‘stlik, musofirga hurmat kabi odatlarni xam oyoqosti qilishdi. «Shunday jiddiy bir inson qanaqasiga yolg‘on gapirishi mumkin?» deb o‘ylab ham ko‘rishmadi.
Rasululloh (s.a.v.) ularning yonidan xomush chiqib ketdilar. Yana Makkaga, yana ashaddiy dushmanlarining orasiga qaytishlari kerak edi. Biroq tinchgina ketishlariga ham qo‘yishmadi.
Badbaxt bir kimsa Faxri Koinot janoblarini toshbo‘ron qilishni buyurdi. Nima qilarini bilmay yurgan bezori bolalar ko‘ngillarini xushlaydigan bir ermak topilganidan shodlanib, ishga kirishishdi. Qullar, bolalar so‘kaso‘ka, Rasuli akramning (s.a.v.) orqalaridan tosh, kesak yog‘dira boshlashdi. Shovqinsuron ichra ikkinchi buyruq eshitildi:
— O’ldirib qo‘yishdan ehtiyot bo‘linglar!..
Buning ma’nosi — katta tosh otma, belidan yuqorini mo‘ljallama, degani edi. O’ldirib qo‘ysalar, olinajak intiqomdan, Quraysh bilan uzoq yillar yovlashishga to‘g‘ri kelishidan qo‘rqishardi.
Zayd Rasulullohning (s.a.v.) goh o‘ng, goh chap tomonlariga, goh orqalariga o‘tar, toshlarga o‘zini tutib berib, Buyuk Payg‘ambarimizni — tutingan otasini muhofaza etishga urinar edi. Shunga qaramay, Rasulullohning (s.a.v.) oyoqlari qonga belandi. Toifdan chiqqanlaridan keyin ham toshbo‘ron allaqancha joygacha davom etdi. Eshitmagan haqoratlari qolmadi.
—   Yolg‘onchi!..
—   Bore, payg‘ambar emish!..
—   Ollohga qarshi yolg‘on gapirishdan uyal!.. Nihoyat buyruqni qoyilmaqom qilib bajarganlariga qanoat hosil qilgan toiflik daydilar ortlariga qaytib ketdi. Bir badbaxt oxirgi toshini otar ekan:
— Bu kunni hech unutma, ey yolg‘onchi payg‘ambar! —deb baqirib qoldi.
...Rasululloh (s.a.v.) bu kunni haqiqatdan ham unutmadilar, unuta olmadilar. Yillar o‘tib, suyukli xotinlari Oyisha onamiz (r.a):
— Yo Rasululloh, Uhud jangidan ko‘ra ham achinarli, alamli kun bo‘lganmi?! — deb so‘raganlarida, Toif voqeasini eslab, u savdolarni bir boshdan gapirib bergan edilar. O’sha kundagiday g‘am-g‘ussaga cho‘mgan boshqa kunni eslay olmasliklarini ta’kidlagan edilar...
Daydilar qaytib ketishgach, Rasululloh (s.a.v.) bir oz dam olish maqsadida yo‘l ustidagi bog‘ning chekkasiga borib o‘tirdilar. Qo‘llarini ochdilar. Mavloi Zuljalolga iltijo qila boshladilar:
— Ollohim, quvvatim ozligini, chorasiz qolganimni faqat senga arz etaman, odamlar orasida bu qadar xor bo‘lganimdan yolg‘iz Senga shikoyat qilaman. Ey marhamatlilarning marhamatlisi Ollohim! Dorga osilganlarning, ezilganlarning va mening ham Rabbim sensan! Menikimlarga yo‘liqtiryapsan? Ifloslarcha qarshilagan g‘urbat elgami yoki dushmanlargami topshirding ishimni?! Agarku, Sen men bandangga g‘azabnok bo‘lmasang, bu aziyatlarga parvo ham qilmayman. Biroq Sendan keladigan salomatlik va quvvatga yanada intizorman. G’azabingga duchor bo‘lishdan qo‘rqib, Sening nuringga sig‘inamanki, zulmatlarni ziyoga aylantirgan, dunyo va oxirat ishlarini tartibga solgan narsa Sening o‘sha nuringdir. Toki Sen rozi bo‘lguningga qadar biz har jihatdan Sendan xushnud va mamnunmiz. Kuch va qudrat yolg‘iz Senga oiddir.

* * *
Nabiyyi akram (s.a.v.) panoh topgan bog‘ Utba ibn Robia bilan uning ukasi Shaybaniki edi. Tasodifmi yoki zaruratmi, bu paytda ular ham bog‘da edilar. Rasululloh (s.a.v.) kelib shu yerga o‘tirganlarini, toifliklarning hujumi va odobsizliklariga nishon bo‘lganlarini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rishdi. Endi bu voqeaning yashirin joyi qolmadi. Toifliklardan sir saqlash iltimos etilgan, ularku ko‘nmadilar, bordiyu ko‘ngan taqdirlarida ham, makkalik ashaddiy dushmanlaridan ikkitasi bu voqeaning guvohi bo‘lgan edi.
Utba ham, Shayba ham Rasululloh (s.a.v.) keltirgan dinni va Islomga da’vat harakatini sira ma’qul ko‘rmagan.
Parishon bir ahvolda, oyoqlari qonga belanib o‘tirganlaridan toifliklarga gap uqtirolmaganlarini bilishdi va rosa quvonishdi. Ammo, har holda Makkada «alAmin» deb sifat berilgan bu mo‘‘tabar zotning — hamshaharlarining haqoratga uchragani ularni bir jihatdan g‘amgin ham qildi.
Utba o‘zining ko‘nglidan o‘tayotgan his-tuyg‘ularning ifodasini ukasi Shaybaning yuzida ham ko‘rgach:
— Addos! — deb xizmatkorini chaqirdi. Xizmatkor yugurib kelgach: — Bir bosh uzum olginda, huv anavi kishiga eltib ber, — dedi.
Addos bog‘dan uzum uzib, bu g‘alati yo‘lovchiga eltdi. Rasululloh (s.a.v.) «Bismilloh...» deb uzumni yeya boshladilar.
Addos Rasulullohning (s.a.v.) yuzlariga tikildi.
—   Xudo haqqi, bu so‘zni o‘lkamizda hech kim ishlatmaydi, — dedi.
—   Qaysi yurtdansan, ey Addos, qaysi dindansan? — deb so‘radilar Hazrati payg‘ambarimiz (s.a.v.).
—   Ninova xalqidanman. Nasroniy diniga mansubman.
—   Demak, solih bir kishi bo‘lmish Yunus ibn Mattoning diyoridan ekansanda?!
— Yunus ibn Mattoni qaerdan bilasan?
— U mening maslakdoshim edi, payg‘ambar edi. Men ham Ollohning rasuliman.
Addosning ko‘zlariga yosh keldi. Egilib, Rasulullohning (s.a.v.) boshlari, qo‘llari va oyoqlaridan o‘pdi, musulmon bo‘ldi.
Utba bilan Shayba bog‘ ichidan ularni diqqat bilan kuzatib turishardi.
— Ko‘rdingmi, uni ham sehrladi, — dedi biri.
— Go‘yoki yaxshilik kilmoqchi bo‘ddik, evaziga esa, qulimizni dinidan qaytardi, — dedi ikkinchisi.
Bir ozdan keyin Addos ularning yoniga qaytib keldi. Yuzida mamnunlik ifodasi...
—   Bu nimasi, ey Addos, borib u odamning qo‘loyoqlaridan o‘pdingmi!
—   Bu odam dunyodagi eng ulug‘ insondir. Men uning payg‘ambar ekaniga imon keltirdim.
— Qaerdan bidding uning payg‘ambarligini?
—   Gapso‘zlaridan. U aytgan gaplar faqat payg‘ambarlardangina chiqadi.
—   Menga qara, ochig‘ini aytsam, bu gaplaring menga yoqinqiramay turibdi. Ehtiyot bo‘l, u seni diningdan qaytarishi mumkin. Shuni yaxshi bilginki, sening dining uning dinidan xayrlirokdir.
Addos bu so‘zlarni javobsiz qoldirishni afzal ko‘rdi...

Rasululloh (s.a.v.) Makkaga qaytdilar. Yo‘lda ketarkanlar, Jabroil (a.s.) bir xabar keltirdi: agar payg‘ambar istasa, Makkada ro‘paramaro‘para turgan Abu Qubays bilan Qayqaon tog‘larini bir-biriga urib, makkaliklarni yo‘q qilib yuborish taklif etildi. Rasululloh (s.a.v.) rozi bo‘lmadilar. Ularning naslidan loaqal bittasining Islom diniga kirishi buncha dushmanning o‘limidan ko‘ra sevinchli hol ekanini bildirdilar.
Jinlar Olloh bergan qobiliyat tufayli har xil qiyofaga kira oladilar, uzoq masofalarni bir zumda bosib o‘tadilar, samolarga yuksalishga ham qodirdirlar... Ular ondasonda ko‘klargacha ko‘tarilib, farishtalarning o‘zaro suhbatlariga quloq tutib, ko‘pgina ma’lumotlarni bilib olar edilar. Biroq bir kuni ko‘kning darvozalari yopib qo‘yildida, jinlar malaklarning sirli suhbatlarini tinglashdan mahrum bo‘ldilar. Oliy dargohlarga chiqishlari taqiqlab qo‘yildi.
O’zaro fikrlashdilar, lekin baribir bu taqiqning ma’nosini tushuna olmadilar. Nima uchun yo‘l yopildi — aqllari olmas edi. Oralaridan bittasi yer yuzini aylanib chiqishni taklif etdi.
— Menimcha, yer yuzida bu ishga aloqador biron gap bo‘lgan bo‘lsa kerak, — dedi.
Bu hodisa Rasulullohga (s.a.v.) vahiy kelgan kunlarga to‘g‘ri kelar edi.
Jinlar bir qarorga kelgach, to‘pto‘p bo‘lib yer yuzini keza boshlashdi. Hammayoqni yaxshilab kuzatib, diqqatga sazovor nimaiki ko‘rinsa, atroflicha o‘rganib chiqishardi.
Nubuvvatning o‘ninchi yili keldi.
Ilk vahiy kelgan kundan beri o‘n yil o‘tgan, jinlar hanuz biron yangilik topish umidini uzishmagan edi.
Bir kuni Makka bilan Toif orasidagi Nahla degan bir joyda ikki kishini ko‘rishdi. Hali kun chiqmagan, u ikki odam ilk saharda ibodat bilan mashg‘ul edi. Bir guruh jin ularni sinchiklab kuzatish maqsadida, yaqiiroq kelishdi.
Odamlardan biri xiyol oldinda, ikkinchisi shundoqqina uning o‘ng tomonida turar, oldindagisi eng mukammal til bilan xam ifoda etib bo‘lmaydigan darajada go‘zal, jozibali va maftunkor bir kalomni juda yoqimli bir ohangda o‘qiyotgan edi.
— To‘xtanglar, qulod solinglar!.. — deyishdi jinlar bir-birlariga.
Mislsiz darajada ta’sirchan, hech kim eshitmagan bir kalom edi bu!
Bir-birlarining ustiga chiqib ketguday zich turgan jinlar Rasululloh (s.a.v.) tilovat qilayotgan Qur’on oyatlarini oxirigacha mast bo‘lib tinglashdi.
Ulardan biri:
— Shubhasiz, ko‘kning darvozalarini berkitgan voqelik xuddi mana shudir. Ollohga qasam bo‘lsinki, mana shudir! — dedi.
Namoz o‘qib bo‘lingach, qidirgan narsalarini topganlariga amin bo‘lib, u yerni tark etishdi.
Rasuli Kibriyo (s.a.v.) ham, Zayd (r.a.) ham jinlar keluvidan bexabar edilar.
Ko‘p o‘tmay Jabroili amin Buyuk Ollohning salomini keltirdi:Ahqof surasining 29 — 32oyatlarini payg‘ambarimizga yetkazdi:
«(Ey Muhammad,) eslang: Biz sizning oldingizga bir guruh jinlarni Qur’onni tinglasinlar deb yuborgan edik. Bas, qachonki ular (Qur’on tilovatiga) hozir bo‘lishgach (bir-birlariga): «Jim turinglar», dedilar. Endi qachonki tilovat tugatilgach, ular o‘z qavmlari oldiga ogohlantiruvchi bo‘lgan hollarida qaytib ketdilar. Ular dedilar: «Ey qavmimiz, darhaqiqat, bizlar Musodan keyin nozil qilingan, o‘zidan oldingi (ilohiy kitob)larni tasdiq qilguvchi bo‘lgan haq (din)ga va To‘g‘ri yo‘lga hidoyat qiladigan bir kitobni — Qur’onni tingladik. Ey qavmimiz, Ollohga da’vat qilguvchi (Muhammad a.s.ning da’vati)ni qabul etinglar va unga imon keltiringlar, (shunda Olloh) sizlarning gunohlaringizni mag‘firat qilur va sizlarga alamli azobdan panoh berur. Kim Ollohga da’vat etguvchi (da’vati)ni qabul qilmasa, bas, u Yer yuzida (biron joyga) qochib qutulguvchi emasdir va uning uchun (Ollohdan) o‘zga (Uning azobidan qutqaruvchi) «do‘stlari» ham yo‘qdir. Ana o‘shalar ochiq zalolatdadirlar».
Bu gaplarni eshitib turgan boshqa jinlar hayron edilar.
— Nimalar deyapsizlar o‘zi? — deb so‘rashdi.
Rasulullohdan (s.a.v.) Qur’on tinglagan jinlar so‘zlarida davom etishdi:
— «Darhaqiqat, bizlar haq yo‘liga hidoyat qiladigan bir ajib Qur’onni eshitdik va darhol unga imon keltirdik. Bizlar (endi) Parvardigorimizga hargiz biron narsani sherik qilmasmiz». (Jin, 2.)
Musulmon jinlarning bu da’vatini qabul qilganlar bo‘ldi va ular deyishdi:
«Albatta, bizlarning ichimizdagi ahmoq (iblis) Olloh sha’niga («U zotning xotini va bolasi bor», deb) nohaq so‘z aytar edi. Albatta, bizlar ins ham, jin ham Olloh sha’niga hargiz yolg‘on so‘zlamas, deb o‘ylar edik». (Jin, 45.)
Buning ziddi o‘laroq jinlarning bir qismi kofirligicha qoldi. Olloh taolo Jin va Ahqof suralaridan ushbu oyatlarni indirib, sharafli rasulini bu holatlardan, o‘rtada o‘tgan gapso‘zlardan xabardor etdi. (Imom Buxoriy, 1/187.)

* * *
Rasululloh (s.a.v.) Makkaga tobora yaqinlashar ekanlar, Hiro tog‘ining etaklariga yetganda to‘xtadilar. Bu yerdan u yog‘iga xotirjam ketish imkoni yo‘q, bemalol shaharga kirishga mushriklar yo‘l qo‘ymasligini juda yaxshi bilar edilar.
Shu payt Huzo’a qabilasidan bir odam uchrab qoldi.
— Menga xolis bir xizmat qilmaysanmi? — deb so‘radilar Rasululloh (s.a.v.).
—   Bajonudil, — dedi yo‘lovchi.
—   U holda Makkaga borginda, Axnas ibn Shariqni top. Muhammad ibn Abdullohning yonidan kelayotirman, «Rabbim jo‘natgan din va payg‘ambarlik vazifasini ado etishim davomida meni o‘z himoyasiga olarmikan?» deb so‘radilar, degin.
Yo‘lovchi ketdi. Axnasni topib, bor gapni so‘zlab berdi. Axnas o‘zining boshqa qabiladan ekanini bahona qilib, uni quruq qaytardi. Yo‘lovchi qaytib kelganida, Rasululloh (s.a.v.) takror iltimos qildilar:
— Yana bir marta bormaysanmi men uchun? — «Mayli» javobini olgach, dedilar: — Suxayl ibn Amrni top, o‘sha gaplarimni unga bildir.
U yana Makkaga bordi va yana quruq qaytib keldi. Suxayl ham «Amr ibn Luay nasliga mansub kishilar Ka’b naslidan bo‘lganlarni himoya qilolmas», degan javob bilan bu taklifni rad etgan edi.
Haligi odam uchinchi marta ham Makkaga borib kelishga rozi bo‘ldi va bu safar Mut’im ibn Odiynikiga bordi. Mut’im bu taklifga rozi bo‘ldi.
Tong otgach, Mut’im qavatiga o‘g‘illarini olib, barchalari qurollangan holda Hiro tog‘i etaklariga keldi va Rasulullohni (s.a.v.) boshlab, Makka sari yo‘l oldi. Shaharga kirganlarida yo‘llarini Abu Jahl to‘sdi:
— Muhammadning diniga kirdingmi yoki uni himoyangga oldingmi? — deb so‘radi.
—   Diniga kirmadim, himoyamga oldim. Abu Jahlning afti burishdi.
—   O’t u holda, — dedi to‘ng‘illab.

BUYUK DA’VAT VA TASALLI
(Me’roj)

Rajab oyining yigirma oltinchi kunidan yigirma yettinchi kuniga o‘tar kechasi. Rasululloh (s.a.v.) uchun bu kun g‘oyat qayg‘uli bir tarzda o‘tayotgan edi. Amakilari va suyukli xotinlarining birinketin o‘limi, Toifdan Makkaga alamli qaytish va makkaliklarning behisob xunrezliklari...
Azbaroyi yuraklari siqilganidan o‘sha kecha uyga ham bormadilar. Ka’baning «xotiym» nomi berilgan yarim devorli qismida yotib qoldilar.
Jabroil (a.s.) uyg‘otganida, u keltirgan xabardan
Rasululloh (s.a.v.) benihoya quvonib ketdilar, qattiq hayajonga tushdilar. Buyuk Olloh u kishini malaklar dunyosiga sayohat qildirishni iroda etgan edi.
Sayyidul avvalin va oxirin payg‘ambarimizning ko‘ksilarini Jabroili amin yordi; muborak yuraklari zamzam suvi bilan yuvildi, imon va hikmat nuri ila yo‘g‘rildi, so‘ngra yana berkitib qo‘yildi.
«Biz sening ko‘ksingni ochib, kengaytirmadikmi? Sendan vujudingni bemador qilgan, belingni bukkan og‘ir yukni olib tashladik, shonsharafing va martabangni yuksaltirdik...» oyatlarida ushbu hol aks ettirilar ekan, bundan payg‘ambarlar sultoni o‘sha kunlarda nihoyatda tushkunlikda yurganlari ham ochiq ko‘rinib turardi.
Eng ulug‘ va beqiyos iltifot eng mashaqqatli kunlarga to‘g‘ri kelgan, mushriklar ozor bergan ko‘ngil ko‘ngillarning yaratuvchisi Buyuk Ollohning bu taklifi bilan orom olgan, yana qayta huzurhalovat topgan edi.
Ehtimol «ko‘ksini yorish» kabi g‘aroyib hodisa Sultoni anbiyoni (s.a.v.) mazkur safarga tayyorlagan quvvat muolajasi bo‘lgandir. Shu kungacha ko‘rmagan olamlarni sayr etib tomosha qiladilar, birovning xayoliga kelmaydigan hodisalarning guvohi bo‘ladilar.
Jabroili amin «Buroq» ismli bir otni ham yetaklab kelgan edi. Benihoya darajada uchqur va chopag‘on bo‘lgan bu ot eshakdan xiyla balandroq, oddiy otlardan bo‘yi xiyla pastroq bir hayvon edi.
Bir zumda Quddus shahriga yetib borishdi. Baytul Maqdis shu yerda joylashgan bo‘lib, payg‘ambarlarning ruhlari shu yerda bu zoti sharifni kutib olishga to‘plangan edi.
Payg‘ambarlar jamoat bo‘lib, Rasulullohning (s.a.v.) imomliklarida ikki rakat namoz o‘qishdi. Azalda Imomilanbiyo val mursalin bo‘lishi taqdir qilingan Ulug‘ Payg‘ambarga (s.a.v.) bog‘lilik shu tariqa namoyish etilgan, u zotning ortlaridan saf tortib payg‘ambarlar imomi ekanliklari qabul etilgan va tasdiqlangan edi.
Bu payg‘ambarlarning har biri ummatlariga, agar o‘sha zamonga yetsalaringiz, Rasulullohga (s.a.v.) imon keltiringlar, deb tavsiya etishgan va buyurishgan edi. Bu tavsiyaga ma’no olamida, ularning o‘zlari ham sodiq bo‘lib qolganlaridan dalolat berardi bu namoz... U zotni eng ulug‘ yo‘lboshchi deb tan olganlari shu yo‘sinda ifoda etildi.
Shundan keyin Rasululloh (s.a.v.) «me’roj» nomi berilgan ishga binoan ko‘kka yuksala boshladilar.

Payg‘ambarimiz (a.s.) bu haqda hikoya qilar ekanlar: «Men me’rojdan go‘zalroq, ko‘z qamashtiradigan g‘aroyibroq narsani ko‘rmadim. Sizlardan vafot etadigan kimsalar uni ko‘rishga muvaffaq bo‘ladilar, o‘lganlar unga tikilganlarida hayronu lol qoladilar», degan edilar.
Qur’onda ushbu ilohiy safar haqida shunday deyiladi:
«(Olloh) bir kecha, o‘z bandasi (Muhammad)ni unga oyatmo‘‘jizalarimizdan ko‘rsatish uchun (Makkadagi) Masjidil Haromdan (Quddusdagi) Biz atrofini barakotli qilib qo‘ygan Masjidil Aqsoga sayr qildirgan (barcha aybu nuqsondan) pok Zotdir. Darhaqiqat, u eshitguvchi, ko‘rguvchi zotdir».
Dunyo samosiga yetib borganlarida, Jabroil bir eshikni taqillatdi.
—   Kim u?
—   Jabroilman.
—   Yoningdagichi?
—   Muhammad Rasulullohdir (s.a.v.).
—   Unga taklif yuborildimi?
—   Ha.
Eshik ochildi, ichkariga kirdilar.
Rasululloh (s.a.v.) u yerda o‘tirgan odamni ko‘rdilar. O’ng va chap tomonida qandaydir sharpalar bor edi. O’ng tomoniga qaragan payti mamnunlik bilan kulimsirar, chap tomoniga qarasa, qayg‘uga berilar va yig‘lar edi. Nabiylar sarvarini (s.a.v.) ko‘rgach:
— Marhamat qil, ey solih Payg‘ambar, solih o‘g‘il,—deb qarshilariga peshvoz chiqdi.
Rasululloh (s.a.v.) Jabroildan «Bu kim?» deb so‘radilar.
— Bu Odamdir. Yonidagi sharpalar uning nasliga mansub insonlardir. O’ng tomondagilar jannati, chap tomondagilar esa, do‘zaxi kishilardir. O’ngga qarasa, jannati avlodlarini ko‘radi, mamnun bo‘lib kulimsiraydi, chop tomonga qarasa, do‘zaxilarni ko‘radi, qalbi g‘am-g‘ussaga to‘ladi va yig‘laydi.
Rasululloh (s.a.v.) Odam alayhissalom bilan xayrlashib, u yerni tark etdilar. Ikkinchi osmonga ko‘tarildilar.
Har osmonning kirish darvozasi oldida dunyo osmo
niga kirishdan oldin bo‘lib o‘tgan savoljavob takrorlanar, so‘ngra eshik ochilar edi.
Ikkinchi osmonda Yahyo va Iso payg‘ambarlar bilan,
Uchinchi osmonda Yusuf payg‘ambar bilan,
To‘rtinchisida Idris payg‘ambar bilan,
Beshinchisida Horun payg‘ambar bilan,
Oltinchisida Muso payg‘ambar bilan,
Yettinchisida Ibrohim payg‘ambar bilan uchrashdilar (alayhimussalom).
Jabroili amin yo‘llarida duch kelgan har bir payg‘ambarni alohidaalohida tanitar, ular ham o‘z navbatida:
— Xush kelibsan, ey qadrli qardosh, suyukli Payg‘ambar! — deya salomalik qilishar edi.
Yettinchi qavat osmondan keyin Rasululloh (s.a.v.) shunday bir olamga chiqarildilarki, «Na makon bor unda, na tuproq va na samo» deya ta’riflanadigan, yana ham to‘g‘rirog‘i, ta’rifiga so‘z ojiz bo‘lgan bir olam...

«Sidratul muntaho» deb ataluvchi maqomga keldilar. Hech kim ko‘rmagan, bilmagan bu ilohiy olam haqida hikoya qilar ekanlar, payg‘ambarimiz: «Sidratul muntahoni shunday ranglar qamrab olgan ediki, buni oddiy so‘zlar bilan tasvirlab berolmayman», degan edilar.
O’sha yerda Jabroili amin Nabiyyi akmalga (s.a.v.) yana bir bor asl qiyofasida ko‘rindi. Payg‘ambarimiz uni bu qiyofada ilk bor Hiro tog‘idan Makkaga qaytayotganlarida ko‘rib, juda qo‘rqib ketgan edilar. Lekin bu safar Rasululloh (s.a.v.) qo‘rqmadilar. Ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan bu azimlik Buyuk Ollohning yaratgan qullaridan biriga xos edi, xolos.
Oddiy bir inson Jabroilni mana shunday qiyofada ko‘rishini tasavvur ham qilolmaydi. Jabroilning azamatini takdirlashdan ojiz bo‘lgan inson Buyuk Ollohning azmini anglashi, tasavvur doirasiga sig‘dirishi aslo mumkin emas. Bandasiga faqat ojizlik ila sajda qilish buyurilgan xolos.
Ushbu me’roj kechasida Rasululloh (s.a.v.) jannat va jahannamni ko‘rdilar, u yerda mukofot oladigan va jazo tortadigan insonlarga guvoh bo‘ldilar.
Shunishdek, mazkur kechada Robbul Olamiyn suyukli payg‘ambarini huzurida qabul etdi. Ta’rifga sig‘maydigan g‘aroyib damlar edi bu. Nabiyyi akram (s.a.v.) Buyuk Ollohni ko‘rish va u bilan yuzmayuz suxbatlashish sharafiga muyassar bo‘ldilar.
Bu uchrashuvda nimalar suxbatlashilgani haqida ortiqcha ma’lumot yo‘q. Lekin bu uchrashuvdan payg‘ambarimiz kuniga ellik marta namoz o‘qish vazifasini olib, u Oliy dargoxni tark etdilar. Qaytishlarida Hazrati Muso (a.s.):
— Men Isroil o‘g‘illarini bu masalada yetarli darajada sinab ko‘rdim. Qayt Rabbingning oldiga, bu namozlarning bir qismini kamaytirishini so‘rab yolvorgin,— dedi.
Haq taologa qilingan iltijo oqibatida o‘n vaqt namoz ato etildi. Hazrati Muso takror yuqoridagi gaplarni yodlariga soldilar, Rasululloh (s.a.v.) qayta iltijo qildilar. Shu zaylda dastavval kuniga ellik marta o‘qilishi buyurilgan namoz takrortakror niyozlar tufayli besh vaqt o‘qilishi farz etilib tasdiqlandi. So‘ngra Janobi Haqdan bunday xitob keldi:
«Ye Muxammad, bu bir kechakunduzda o‘qiladigan besh vaqt namoz ellik vaqt namozga teng bo‘ladi. Ya’ni, har bir o‘qilgan namozga o‘n namoz savobini ato eturman. Shuningdek, bandalarimdan kim bir yaxshilik qilishga azm etib, uni ado eta olmasa, bir savob, ado eta olsa, o‘n savob ato qilurman. Endi kim biron yomon ishni — gunohni qasd qilsayu, uni amalga oshirmasa, u kishiga gunoh yozilmas, agar o‘sha yomon niyatini amalga oshirsa, bir gunoh yozilur».