BOZORLARDA QILINGAN DA’VAT

Arablarning uchta yirik va mashhur bozori bor edi, ular: Ukoz, Majanna va Zulmajoz. Avvali Shavvol oyida Ukoz bozori ochilar va bu yerda savdosotiq bir oycha davom etar edi. So‘ngra Majannada yigirma kunlik bir bozor ochilar, u yerdan esa, Zulmajozga ko‘chilar edi.
Bozor mavsumi tugagach, haj mavsumi boshlanar, karvonkarvon bo‘lib safarga chiqqanlar Ka’bani tavof etish uchun Makka sari yo‘l olar edilar.
Rasuli mukarram (s.a.v.) haj qilish maqsadida Makkaga kelgan qabilalar orasida yurib, ularni Islomga da’vat eta boshladilar. Yenlarida qabilalarning kelib chiqishi, naslikasbi xususida keng va atroflicha biladigan Hazrati Abu Bakr bor edi. Duch kelingan kdbila a’zolaridan avval kim ekanligi so‘ralar, so‘ngra ularning qoshiga o‘tirib, Islom dinidan bahs etar edilar. Abu Lahab ham qarab turmas, u ham eski vazifasi bilan band bo‘lar edi.
— Ishonmanglar unga! Bolalarni otalariga dushman qilgan jodugar mana shu bo‘ladi! Oilalarni buzgan, erni xotindan ajratgan ig‘vogar mana shu odamdir! —deb baqirib yurardi.
Ba’zilar istehzo va haqoratomuz ohangda bu dinni qabul etolmasliklarini bildirardilar. Ammo Rasululloh (s.a.v.) sira ham umidsizlanmay, boshqa bir qabilani da’vat qila boshlar edilar. Ba’zilar ochiqdanochiq savdolashishga tushishardi:
— Xo‘p, agar biz seni qo‘llabquvvatlasak va muvaffaqiyatga erishsak, hokimiyatni bizga topshirasanmi? Shunga rozimisan? — deyishardi.
Haqqa da’vat etayotgan zot bunga javoban ham haq so‘zni so‘zlar edilar:
— Hamma narsa Ollohning xohishirodasi bilan bo‘ladi. U istagan bandasiga hokimiyat beradi.
— U holda 6u ish bizga to‘g‘ri kelmaydi. Biz bu ishni deb jonimizni jabborga beraylik, hayotimizni xavf ostiga qo‘yaylik, arablarning dushmanligiga uchraylik, ularning o‘qlariga nishon bo‘laylikda, so‘ngra qo‘lga kiritilgan g‘alabaning o‘ljalaridan boshqalar bahramand bo‘lsinlar?! Yo‘q, unaqasi ketmaydi.
Har bir qabila biron bahona yoki biron «kamchilik» topib, bu dinga kirishdan o‘zlarini olib qochardi.
Nihoyat Rasululloh (s.a.v.) Hazraj qabilasidan bo‘lgan olti kishilik bir guruhga yuzlashdilar. Ular Minoning Aqoba deb ataluvchi joyida to‘xtashgan edi.
— Kimsizlar? — deb so‘radilar Faxri Koinot (s.a.v.).
— Yasribdan keldik. Hazraj qabilasidanmiz, — deb javob qilishdi.
Rasululloh (s.a.v.) ularga Islom dini to‘g‘risida so‘zlab berdilar. Ollohning payg‘ambari ekanlarini, o‘zlariga kitob tushirilganini ta’kidladilar. Muqaddas Qur’oni karim oyatlaridan o‘qib berdilar.
Hazrajliklar bir-birlariga tikilib qolishdi. Ma’noli qarashlar qilishdi bir-birlariga. So‘ngra bittasi pichirlagudek past ovozda:
 Yahudiylar ma’lum qilgan payg‘ambar shu odam bo‘lsa kerak. Unga imon keltirishda zinhorbazinhor yahudiylar bizdan o‘tib ketmasligi kerak, — dedi.
Rasululloh (s.a.v.) so‘zlab bergan narsalar juda go‘zal, maftunkor va ta’sirchan bo‘lib, insonga fazilat va odob sabog‘ini berar edi. Aqli raso kishi bu narsalardan yuz o‘girishi to‘g‘ri bo‘lmas edi. Shuningdek, payg‘ambar ekanini ta’kidlayotgan bu zotning chehrasidan nur yog‘ilar, vujudidan xush bir bo‘y taralar edy. Samimiy bir tushuncha, pokiza bir qalb egasi ekani shundoqqina ko‘rinib turardi.
— Senga ishonamiz, ey ulug‘ inson. Shubhasiz, sen Ollohning bizga rahmat qilib jo‘natgan payg‘ambarisan, — deyishdi bir ovozdan.
Rasululloh (s.a.v.) sevinib ketdilar. Shu paytgacha boshqa qabilalarga qilgan da’vatlari zoe ketgan, qalblari g‘am-g‘ussaga to‘lgan bo‘lsa, endi bu imon uchqunlari yuraklariga orom bag‘ishlagan edi.
Hazrajliklar birmabir o‘zlarini tanitishdi:
—   Abu Umoma As’ad ibn Zurora.
—   Avf ibn Horis.
—   Rafi’ ibn Molik.
—   Qutba ibn Amr.
—   Uqba ibn Amr.
—   Jobir ibn Abdulloh.

Ba’zi rivoyatlarda bu ilk uchrashuvda hazrajliklar sakkiz kishi bo‘lgani naql qilinadi. Yuqorida ismlari keltirilganlardan tashqari yana Muoz ibn Afro va Uboda ibn Somit ham borligi bildiriladi.
— Shu kunlarda o‘z qavmimiz bilan ham, qavmimizga mansub bo‘lmagan yahudiylar bilan ham kelisholmay turibmiz. Oramizga dushmanlik va yomonlik urug‘lari kirib qoldi. Umid qilamizki, sen tufayli Olloh taolo oramizdagi tushunmovchilikni bartaraf etib, yana qardoshlik urug‘larini sochadi. Biz yurtimizga qaytib, qabiladoshlarimizni ham sening diningga da’vat qilamiz. Agar Olloh ularni mana shu din ustida to‘plab birlash tirsa, biz sendan minnatdor bo‘lamiz.
Shundan so‘ng Rasululloh (s.a.v.) bilan xayrlashib, yurtlariga qaytib ketishdi.
Shu yo‘sinda Yasrib shahrida ham Islom dinining urug‘lari sochildi.
Bular Yasribga borib, mazkur sharafli va muborak dinni tushuntirajak, unga da’vat etib, o‘zlari singari imoni baquvvat musulmonlarni yetishtirajaklar.
Buyuk Olloh insoniyat uchun yoygan, lekin makkaliklar xo‘rlagan bu barakotli dasturxon atrofiga madinaliklar o‘tirajak, qurayshiylar oyoqosti qilgan bu muborak ne’matni avs va hazrajliklar boshlariga ko‘tarajaklar kelgusida.
Islom tarixida ismlari juda oz ma’lum bo‘lgan bu sharafli insonlarning nomlari oltin harflar bilan yozilsa va har bir mo‘min-musulmon qalbi to‘ridan joy olsa, arziydi.
Ular insoniyatning saodat rahbaridan olgan omonatni Yasribga tarqatish maqsadida yo‘lga chiqar ekanlar, Nabiyyi akram (s.a.v.) xam ko‘ngillari g‘oyat ko‘tarilgan holda boshqa musofirlar bilan uchrashish uchun joylaridan jildilar.
Bir yildan keyin yana haj mavsumi boshlanganida, Yasrib shahridan imon nuri ila bezangan o‘n ikki kishi keldi. Ular orasida, o‘tgan yili Rasulullohning sahobalari qatoriga kirishga musharraf bo‘lgan olti kishi ham bor edi. Ular bir yil oldin ko‘rgan Ulug‘ Payg‘ambarlarini sog‘ingan, u zotning muborak yuzlarini ko‘rish, maftunkor suhbatlaridan bahramand bo‘lish uchun qanot yoyib, uchguday bo‘lib kelishgan edi.
Rasululloh (s.a.v.) ular bilan avvalgi uchrashgan joylarida uchrashdilar. Kelganlar hammalari musulmon edi. Yasribda ham yana ko‘pgina kishilar musulmon bo‘lganlari haqida xushxabar yetkazishdi. Bundan buyon qanday xukmlarga rioya qilishlari kerakligini so‘rab o‘rganishdi. Suyukli payg‘ambarimiz bilan Yasrib musulmonlari orasida bir shartnoma tuzildi. Tarixda bu shartnoma «Birinchi Aqoba bay’ati» nomi bilan qayd etilgandir.
Bu yig‘ilishda Rasululloh (s.a.v.): — Ollohga hech bir narsani sherik qilmaslik, o‘g‘rilik qilmaslik, zinodan uzok bo‘lish, norasida go‘daklarni o‘ldirmaslik, hech kimga bo‘hton yog‘dirmaslik, xayrli ishlarga qarshilik ko‘rsatmaslikka menga so‘z bering!.. Sizlardan so‘zida turganlarga mukofot berishni Olloh va’da qiladi. U har qanday nuqsondan pok va marhamatli zotdir. Mana shu hukmlarga rioya kilaman deb evaziga foniy dunyoda azoblarga qolinsa, bu azoblar oxiratda mag‘firatga aylanadi. Bulardan bittasiga amal qilmaganlar esa, Ollohning irodasiga havoladir. Xohlasa, gunohlarini afv etadi, xohlasa, azob beradi, — dedilar.
O’n ikki kishi Rasulullohning (s.a.v.) ushbu so‘zlarini takrorlab qasamyod qildilar.
Rasulullohga (s.a.v.) qasamyod qilish sharafiga sazovor bo‘lgan yasriblik bu insonlar quyidagilar edi:
1.   As’ad ibn Zurora.
2.   Avf ibn Horis.
3.   Muoz ibn Horis.
4.   Rafi’ ibn Molik.
5.   Zakvon ibn Qays.
6.   Uboda ibn Somit.
7.   Yazid ibn Sa’laba.
8.   Abbos ibn Uboda.
9.   Uqba ibn Amr.
10.   Qutba ibn Amr.
11.   Malik ibn Tayyixon.
12.   Uvaym ibn Soida
Aqobada ko‘ngillari poklangan mo‘min-musulmonlar vatanlariga qaytar ekanlar:
— Ye Rasululloh, biz bilan birga bir odam jo‘nating, qavmimizga Qur’onni o‘rgatsin, — dedilar.
Faxri Koinot (s.a.v.) janoblarining muborak chehralarida mamnunlik izlari ko‘rindi. Bu samimiy bir iltimos edi. Bundan buyon makkaliklar xor kilgan tavhid mash’alasini yasribliklar baland ko‘tarajak, ildizli imon ko‘chati o‘sha muborak tuproqlarga o‘tqazilajak, bu beqiyos ko‘chat muborak hosillarini o‘sha yerda bejarak edi.
Mus’ab ibn Umayr ushbu vazifaga eng munosib inson edi. Chaqirtirildi, Yasribda Qur’on o‘rgatish vazifasiga loyiq deb topilgani bildirildi. Mus’ab bu vazifani g‘oyat mamnunlik bilan qarshiladi. «Eng xayrligingiz Qur’onni o‘rgangan va uni o‘rgatadiganingizdir», deb buyurgan ulug‘ Rasul bu da’fa uni ushbu sharafga noil qilgan edilar.
Mus’ab imon keltirganidan so‘ng oilasidan badarg‘a etilgan edi. Rasulullohning (s.a.v.) payg‘ambarliklarini tasdiqlaguniga qadar tom ma’noda shohona hayot kechirgan, xohlagan narsasi unga doim muhayyo, eng tansiq taomlar u istagan damda hoziru nozir bo‘lgan. Eng noyob kiyimlar kiyib, shahzodalardek davru davron surib kelgan edi. Biroq imon keltirganidan so‘ng hamma narsa birdaniga teskarisiga o‘zgardi, qadrdon go‘shasidan haydaldi.

YASRIB IMON QARORGOHIGA AYLANADI

Mus’ab yo‘lga chyqish uchun hozirlik ko‘rmadi. Chunki egnidagi eski libosidan boshqa hech vaqosi yo‘q edi. Darhol, «Qaydasan, Yasrib?» deya yo‘lga chiqdi. Amr ibn Ummi Maktum unga yordamchi etib tayinlandi.
Mus’ab hamrohi bilan birga uzoq davom etgan yo‘lchilikdan so‘ng Yasribga yetib borishdi. Musulmonlar bilan tanishishdi. Shaharda butun oilasi bilan Islom diniga kirganlar ham bor edi. Mus’ab bilan Amr ularga Qur’onni o‘rgatish bilan bir qatorda, ikkinchi tomondan, hali bu yangi dinga kirmaganlarni Islomga da’vat etishardi. Yasribliklar Islomga o‘z ixtiyorlari bilan, chin ko‘ngildan qabul etib kirayotganlarini ko‘rib quvonishar, Ollohga xamdu sanolar aytishar edi. Endi bu yerda Abu Jahl ham, Abu Laxab xam yo‘q edi.

* * *
Bir kuni As’ad ibn Zurora mehmoni Mus’abni olib, Bani Abdul Ashhal mahallasiga bordi. Bir bog‘da musulmonlar yig‘ilib, suhbat qurishmoqchi edi.
Oldindan kelishilgan qarorga ko‘ra, u yerda yoshlar to‘planishdi. Suhbat boshlandi. Mus’ab gapirar, ular tinglashar edi. Suyukli payg‘ambarimizning go‘zal odobaxloqlari, mislsiz fazilatlari, beqiyos sabrtoqatlari haqida hikoya qilindi.
Birdan As’ad Mus’abning so‘zini bo‘ldi:
— Menga qara, Mus’ab, anavi kelayotgan odam Bani Abdul Ashhalning yetakchilaridan biri. Agar uni Ollohning birligiga ishontira olsak, zo‘r ish bo‘lardida, dedi.
Bu kishi Usayd ibn Xuzayr bo‘lib, qabilaning ikki oqsoqolidan biri edi. Qovog‘i soliq. Yuragi siqilayotgani shundoqqina ko‘rinib turardi. Ularning tepasiga kelib, ilon po‘st tashlaydigan behayo so‘zlarni aytib so‘kindi, so‘ngra:
— Asl niyatlaringiz nima o‘zi? — deya gap boshladi.— Bu yoshlardan nima istaysizlar? Bir guruh pokiza, samimiy yigitlarni yo‘ldan ozdirmoqchimisizlar?
Agar jonlaringizdan umidlaringiz bo‘lsa, hoziroq bu yerdan daf bo‘linglar!
U nayzasini mahkam ushlab olgan, ko‘zlaridan olov chaqnar, ovozi shiddatli edi.
Mus’ab bir zumda Rasulullohni ko‘z oldiga keltirdi. U zotning yumshoq tabiati, jozibali tabassumlari, shirin suxanlari yodiga keldi.
  Bir nafas o‘tirsang, suhbatlashsak, yaxshi bo‘larmidi? Da’voimizni eshitib ko‘rar eding. Dilingga xush kelsa, qabul qilarsan. Yoqmasa, biz xam sizlarni ortiq bezovta qilmas edik.
Shiddatli nigohlar bir oz yumshaganday bo‘ldi. Yuzdagi ifoda ham o‘zgardi.
 — Haqli gap aytding, — dedi. Qo‘lidagi nayzasini yerga sanchib ko‘ydi va chordona qurib o‘tirib oldi.
Mus’ab gap boshladi. O’tmishdagi joxilona hayotlari, so‘ngra Rasululloh (s.a.v.) va u kishi insonlarga keltirgan din, Olloh taolo nozil qilgan kitob haqida donadona qilib so‘zlab berdi.
— Xo‘sh, u holda menga o‘sha kitobdan ba’zi bir narsalarni o‘qib bera olasanmi? — dedi Usayd.
Mus’ab «Bismilloh» deb Qur’onni tilovat qila boshladi. Ko‘ngillarning tubtubigacha yetib borayotgan, hech bir adib va shoir tasavvuriga ham sig‘dira olmaydigan bu mukammal ifodalar ruxini ostinustin qilayotganini his etdi Usayd. Tilovat qilinayotgan ushbu ilohiy kalomni diqqat bilan tinglar ekan, qandaydir ko‘rinmas kuchlar unga ta’sir ko‘rsatib, hidoyat yo‘liga chorlayotganini sezdi.
— Naqadar go‘zal, naqadar latif kalom bu!.. — dedi hayajonlanib.
So‘ngra Mus’abga o‘grilib:
—   Bu dinga qanday kiriladi? Sizlar qanday kirgansizlar? — deb so‘radi.
—   G’usl qilib poklanasan, pokiza liboslarni kiyib, shahodat kalimalarini keltirasan va namoz o‘qiysan.
Usayd ortiq ikkilanib o‘tirmadi. Bog‘ning bir chekkasiga borib g‘usl qildi, libosini tozaladi va Mus’abning yoniga keldi hamda shahodat kalimalarini aytdi. So‘ngra o‘rnidan turdi va o‘rgatilgandek qilib namozga turdi.
Ko‘ngillarga xotirjamlik va mamnunlik hissi cho‘kdi. Bu tuyg‘ular ko‘zlarga ham balqib chiqdi.
— Endi yana bir odam qoldi. Shunday odamki, agar unga ham musulmonlikni qabul qildira olsak, ortiq hech qanday xavfxatar qolmaydi... — dedi Usayd va o‘rnidan turib, kelgan tomoniga qaytib ketdi.
Sa’d ibn Muoz uni zo‘r qiziqish bilan kutib turardi. Ammo Usayd shashtidan qaytgan holda kelayotganini ko‘rib, ko‘ngli g‘ash bo‘ldi. Yonidagilarga:
— Qasamki, birodarimizda ketayotgandagi shashti yo‘q, dedi.
— Nima qilding? — deb so‘radi u yetib kelganida.
Usayd javob berdi:
—   Haligi ikki kishi bilan gaplashdim. Lekin ularning ishida zararli hech nimani payqamadim. Bu orada Bani Horisa xolangning o‘g‘liga bir yomonlik hozirlaganlarini eshitdim, — deb javob qildi Usayd.
—   As’ad ibn Zuroragami?
—   Ha.
Sa’d darhol o‘rnidan turib, As’adlar o‘tirgan boqqa tomon yo‘l oldi.

* * *
U ham shahdam odimlar bilan, buzuq vajohat bilan keldi. U ham xuddi Usayd kutib olingan tarzda kutib olindi. Shundan keyin u ham Mus’ab o‘qib bergan Qur’on oyatlarini tingladi:
«Ho, mim. Ochiqravshan kitobga — Qur’onga qasamki, albatta, Biz uni sizlar aql yurgizishingiz (ma’nomazmunini fahmlashingiz) uchun arabiy Qur’on qildik. Darhaqiqat, u Bizning dargohimizdagi Asl kitobda (Lavhul Mahfuzda bitilgan) yuksak (martabali) va hikmatli (Kitobdir). Bas, (kufru isyonda) haddan oshuvchi qavm bo‘lganlaringiz uchun Biz sizlardan bu eslatmani burib (sizlarni o‘z hollaringizga tashlab) qo‘yurmizmi?! Biz avvalgilarga ham ancha payg‘ambar yuborganmiz. Ular ham o‘zlariga kelgan har bir payg‘ambarni masxara qilib kulgan edilar. Bas, Biz ulardan, (Makka kofirlaridan) kuchli-quvvatliroqlarini ham halok qilganmiz. (Ushbu Qur’onda) avvalgilarning masalqissalari o‘tdiku!» (Zuxruf surasi 1— 8oyatlar.)
Bu oyatlar Sa’d ibn Muozning yuragidagi g‘azabni bartaraf etdi va yumshoq ko‘ngil qilib qo‘ydi. Tinglab bo‘lgach, yuz ifodasining birdan o‘zgarib, muloyim bo‘lib qolishi ruhiyati ham ostinustin bo‘lganidan darak berar edi.
Shu zayl qabilada so‘zi o‘tadigan, hurmati baland ikki mo‘‘tabar zot musulmon bo‘ldi.
Sa’d ibn Muoz ham qaytib qavmining oldiga kelganida, butunlay boshqacha bo‘lib qolgan edi.
—   Men sizlarga kimman? — deb so‘radi.
—   Bizning yo‘lboshchimizsan, — deyishdi.
Sa’d oldin kalima keltirdi, so‘ngra so‘zlarini shunday davom ettirdi:
—Ollohga va rasuliga imon keltirmaguningizcha ayollaringiz bilan ham, erkaklaringiz bilan ham gaplashishni o‘zimga harom deb bilaman.
Bu so‘zlar Bani Abdul Ashhalga qattiq ta’sir qildi. U yerda o‘tirganlarning hammasi birinketin kalima keltirdilar. Usha kuni kechgacha Bani Abdul Ashhaldan musulmon bo‘lmagan bironta ham oila qolmadi.
Bundan buyon da’vat ortiqcha qiyinchiliksiz, muvaffaqiyat bilan yurgizila boshladi. Islom da’vatiga chin ko‘ngildan berilgan bu insonlar har kuni bir xushxabar, har kuni yangi bir madad olishar edi. Makkada o‘tgan har bir kun tobora og‘ir va mashaqqatli kechayotgan bir paytda Yasrib xalqi, xuddi bir-birlari bilan musobaqa qilayotganday, tobora shahdam odimlar bilan imon yo‘lidan ilgarilar edi. Yasrib musulmon mehr qo‘yadigan, u yerda yashashdan o‘zini baxtiyor his etadigan imon shahriga aylanib borardi.
Ketmaket bir necha oy o‘tdi. Keyingi haj mavsumida Yasrib shahridan besh yuz kishilik bir karvon Makka tomon yo‘l oldi. Ular orasidagi yetmish uch erkak va ikki ayol ayniqsa o‘zlarini baxtiyor his etardilar. Bulardan Payg‘ambar (alayhissalom) bilan bir yil oldin tanishgan va o‘shandagi suhbat hamon ko‘z oldida turgan ba’zilari u zotni yana ko‘rish, hali ko‘rmasdan turib payg‘ambarligiga ishongan boshqalari esa, Rasulullohga yetishish hissi bilan to‘libtoshar edi.
Abdulloh ibn Amr ibn Harom qabilasi orasida hurmati baland, so‘zi o‘tadigan bir kishi edi. U ham haj niyatida safarga chiqqan edi. Karvonda ba’zan bironta do‘sti bilan suhbatlashib, ba’zan yakka o‘zi to‘xtabto‘xtab, xayolga tolib borardi.
Ka’b ibn Molik uning yoniga keldi.
—   Qalaysan, ey Abu Jobir?
—   Yaxshi, rahmat.
—   Yaxshi ekaningga ko‘zim yetmayaptida.
—   Xo‘sh, unda qanaqa ekanman?
— Bu ketishda jahannamga o‘tin bo‘ladigandek ko‘rinyapsan ko‘zimga.
Bu gap istehzo emasdi. Bu ovozda haqorat ifodasi ham yo‘q edi. Yarim hazil, yarim chin ohangida aytilgan bir so‘z edi.
Abdulloh kulimsiradi:
— Nega ekan endi?
Ka’b Abdullohning tuyasiga yopilgan xurjunga qo‘lini tiqdi, u yerdan bir tosh chiqardi.
—   Bu nima? — deb so‘radi.
—   Hammaga ma’lum narsaku.
—   Ya’ni, bir iloh, shundaymi?
— Shubhang bormi?
Ka’b kuddi.
— Iloh, ammo gung va soqov, kuchsiz va nochor bir iloh... Qisqasi, bir toshdan o‘zga narsa emas, — deya qo‘lidagi toshga yengilengil urib qo‘ydi. — Qara, kaltak yeyayotganini ham bilmaydi. — Do‘stiga birikki soniya o‘ylab olishga fursat berdi. So‘ngra: — Qani, endi
aytchi, bu ilohing xurjunda nima bilan mashg‘ul edi? Sen uni olmaguningcha, boryo‘qligi ham noma’lum edi, to‘g‘rimi? Keyin qo‘lidagi toshni uloqtirib yubordi. —Qara... dedi.
Abdullohning ongi ostinustin bo‘lib ketdi. «Bu qanday ilohki, Ka’bning qo‘lida o‘yinchoq qilib o‘ynatilsa ham, lom-mim demasa?» degan o‘y o‘tdi.
Ka’b:
— Endi gaplarimga quloq sol, ey Abu Jobir, biz sening jahannamga o‘tin bo‘lishingni aslo istamaymiz, chunki sen aqli raso, hurmati baland, baobro‘ bir odamsan.
— Gaplaring to‘g‘ri, Ka’b. Asl muddaong nima o‘zi?
— Biz yapyangi va to‘ppato‘g‘ri, haq va hidoyat diniga kirdik, — dedi Ka’b. — Bu din insonga inson ekanini uqtiradigan, toshlarga asir bo‘lishdan xalos etib, hamma narsani yaratgan Ollohga yo‘naltiradigan, insonni axloqiy fazilatlar bilan yanada bezaydigan bir dindir...
Ka’b taniqli shoir emasmi, nutqi ravon va go‘zal edi. Islom dinini bor iste’dodini ishga solib ta’rifladi. Abdulloh uning gaplarini boshi egik holda, diqqat bilan tingladi.
Bir ozdan so‘ng yo‘lda davom etish uchun o‘rinlaridan turdilar. Tosh but yotgan joyida qolaverdi.

* * *
Baro’ ibn Ma’rur ham qavmi orasida so‘zi o‘tadigan bir kishi edi. Hajga bu gal musulmon sifatida borardi. Yo‘lda birodarlariga xitob qildi:
—   Namoz payti bu muborak Baytga orqamizni o‘girib o‘qishimiz yuragimni g‘ash qilmoqda. Bundan buyon namozni Damashq tomonga qarab emas, Ka’baga qarab o‘qiymiz.
—   Xudo haqqi, eshitishimizcha, Rasululloh (s.a.v.) namozda Damashq tomonga qarab o‘qir ekanlar. U kishidan boshqacha ish tuta olmaymiz.
—   Sizlarni bilmaymanu, lekin men bundan buyon shunday qilaman.
—   Ey Baro’, podadan ayrilganni bo‘ri yer, deydilar...
— Meni o‘z holimga qo‘yinglar. Safar shu tarzda davom etdi.
Makkaga keldilar. Baro’ ibn Ma’rur Ka’b ibn Molikka murojaat qildi:
— Yur, birodar, tezroq Rasululloh (s.a.v.) huzurlariga boraylik. Yo‘lda qilgan ishim yuragimga g‘ulg‘ula solib, tinchlik bermayapti.
Birgalikda ketishdi. Ular hali Rasulullohni ko‘rishmagan, ammo so‘rabsurishtirib tezroq topishdan umidvor edi.
— Muhammad ibn Abdullohni qaerdan topsak bo‘ladi? Ya’ni, Abdulmuttalibning nevarasini?
Bir makkalik odam sal oldinroq u kishini ko‘rgan edi.
—   Abdulmuttalibning o‘g‘li Abbosni taniysizlarmi?— deya so‘radi. «Ha» javobini olgach, yo‘l ko‘rsatdi:
—   U holda Masjidi Haramga boring. O’sha yerda Abbosning yonida o‘tirgan kishi siz qidirayotgan odam bo‘ladi.
Abbosni savdogar bo‘lgani uchun tanishardi.
Masjidi Haramga borishdi. Yonatrofiga razm solishdi va Abbosni ko‘rib qolishdi. Yonida o‘tirgan odam butun vujudi ila «Muhammad ibn Abdulloh men bo‘laman», deyayotgandek edi.
Kelgan kishilar shu yerga o‘tirishdi.
Rasululloh (s.a.v.) amakilariga o‘girildilar:
— Bu kishilarni taniysizmi, ey Abul Fazl?
— Ha, bular qavmlarining yo‘lboshchilari bo‘lmish Baro’ ibn Ma’rur va Ka’b ibn Molikdir, — dedi Abbos.
—   Ya’ni, mashhur shoir Ka’bmi?
—   Xuddi shunday.
«Demak, Rasululloh (s.a.v.) men haqimda eshitgan ekanlarda?! degan o‘ydan Ka’b juda ham quvonib ketdi.
Ka’b va Baro’ Ollohga va Rasulga imon keltirganlarini aytishdi. Nabiyyi akram (s.a.v.) g‘oyibona Islomga kirganlarini eshitib, bu odamlardan g‘oyat mamnun bo‘ldilar. Ular bilan birmuncha vaqt suhbatlashib o‘tirdilar. Suhbat orasida Baro’ ibn Ma’rur:
— Yo Rasululloh, bu yoqqa kelayotganimizda manavi muqaddas dargohga orqamni o‘girib namoz o‘qishga hech ko‘nglim bo‘lmadi. Shuning uchun boshimni Ka’ba tomonga qilib sajdaga turdim. Ammo hamrohlarimning ishlariga xilof ravishda yo‘l tutganim uchun yuragim g‘ashlandi. Siz nima deysiz? — deb so‘radi.
Rasululloh (s.a.v.):
— Qiblani o‘zgartirmaslik kerak edi, — dedilar. Lekin «Yana eski holingga qayt», deb talab ham qilmadilar. Xayrlashar ekanlar, tashriq kunlarida, avvalgi safardagi kabi, Aqobada uchrashishga kelishib oldilar.
Kunduz kuni qabiladoshlari bilan birga bo‘lib, kechqurun odam oyog‘i tinganidan keyin sekinsekin, bittaikkitalab Aqobada to‘planmoqchi bo‘lishdi. Hech kim uzoq kutilmasin, uxlab qolgan kishi uyg‘otilmasin, deyildi. Ketarda mehmonlar ko‘ngillaridagi gapni ochishdi:
— Ey Ollohning rasuli, sizga 6u yerda ziyon-zahmat yetkazilayotgani va dilingizga ozor berilayotganidan aslo rozi emasmiz. Bizning yurtimizga ko‘chib o‘ting, huzur halovatda, sizga ishonadigan, itoat qiladigan kishilar orasida yashang. Ushbu taklifimizga kechqurun uchrashganimizda uzilkesil javob bering, — deyishdi.
Kelishilgan vaqtda Rasululloh (s.a.v.) amakilari Abbos bilan birgalikda Aqoba tomonga yo‘l oldilar.

* * *
Yasribdan kelgan musofirlar har doimgiday kechqurun allamahalgacha suhbatlashib o‘tirishdi. So‘ngra ko‘zlar yumila boshladi. Ko‘p o‘tmay uyquga ketishdi.
Ular orasida uxlab qolmaslikka tirishib, o‘zgacha hayajon ichida o‘tirganlar ham bor edi. Ular sheriklarining hammasi to‘la uxlab bo‘lgunicha bir muddat kutishdi. Keyin bittabitta bo‘lib o‘ta ehtiyotkorlik bilan, hatto bir-biriga bildirmay, ajralib chiqa boshlashdi. Chunki biron tasodif ila musulmon bo‘lmagan sheriklarining uyg‘onib ketish ehtimoli ham yo‘q emas edi.
Zulhijja oyining o‘n birinchi (yoki o‘n ikkinchi) kuniga o‘tar kechasi edi. Osmonda oy va yulduzlar charaqlab turardi. Atrof jimjit, teran sukunat cho‘kkan.
Aqobaga kelganlarida Rasululloh (s.a.v.) amakilari ikkalalari ularni kutib turgan edilar.

* * *
Avval Abbos so‘z boshladi:
— Ey hazrajliklar, Muhammad bizning oramizda baland bir mavqe’ga ega ekani sizlarga ham ma’lum. Biz uni qabiladoshlarimizdan muhofaza etish ucho‘n himoyamizga olganmiz. Qavmi orasida qanchalik sharafli inson bo‘lmasin, o‘z shahrida himoya ostida yashashga majbur bo‘lmoqda. Shu bois u bizni tashlab sizlarning yurtingizga ketishga qaror berdi. Agar sizlar qilgan takliflaringizga vafo ko‘rsatsalaringiz, uni himoya qila olsalaringiz, nur ustiga nur. Biroq agar uni yolg‘iz qoldirsalaringiz va og‘ir ahvolga solib qo‘yadigan bo‘lsalaringiz, hoziroq ochig‘ini aytib, uni o‘z holiga qo‘yinglar. Chunki uni qavmi bundan keyin ham himoya eta oladi. (Imom Buxoriy. 5/130.)
Abbosning so‘zlari to‘g‘ri emasdi. Payg‘ambarliklarini e’lon etganlaridan beri o‘tgan o‘n yildan ortiqroq vaqt ichida Abbos jiyani uchun hech nima qilmagan edi. Imon keltirmagan, lekin unga madadkor ham bo‘lmagan edi. Hech bo‘lmasa, akasi Abu Tolibning vafotidan so‘ng uni himoyasiga olishi mumkin edi. Yoki Toifdan qaytgan Rasulullohni (s.a.v.) panohiga olganida, u begona kishilardan himoya so‘rashga majbur bo‘lmasdi. Abu Tolibning, Abu Lahabning himoyasini tan olgan qurayshiylar uning himoyasini rad etmasdilar. Ustigaustak, u Abu Tolib singari kambag‘al emasdi. Qurayshiylar orasida obro‘e’tiborga sazovor, badavlat bir kishi edi. Ka’ba xizmatlaridan «Siqoya», ya’ni, hojilarga suv tarqatuvchilik lavozimini egallagan edi.
Abbos akasi Abu Tolibga bergan qarzi evaziga, to uni qaytib olgunicha, siqoya vazifasini akasidan so‘ragan, Abu Tolib bunga majburan rozi bo‘lgan edi...
Yasrib xalqi nomidan As’ad ibn Zurora so‘zladi. U Abbosga xitoban bunday dedi:
— Ey bizga ishonchsizlik bildirgan odam! Payg‘ambarimizni «insonlarning eng suyukli kishisi» deyish bilan nimani nazarda tutganingni yolg‘iz Olloh biladi. Biz butun qarindosh-urug‘larimizdan aloqalarimizniuzib guvohlik beramizki, bu zot Ollohning  rasulidir. Uni Olloh jo‘natgandir. Keltirgan dini ham haq dindir. Payg‘ambarimiz haqida orzu qilgan tinchlik xotirjamlikni ta’minlashga qo‘limizdan kelganicha harakat qilamiz. Buni biz rad etmaymiz.
So‘ngra As’ad Rasulullohga (s.a.v.) o‘girildy:
—Siz ham gapiring, yo Rasululloh, o‘zingiz uchun nimalarni istaysiz. Parvardigoringiz uchun nimalarni istaysiz?
Rasululloh (s.a.v.) javob berdilar:
—   Xursandlik kezlarida ham, g‘amtashvishli kunlarida ham so‘zimga kirish va itoat etish; yetishmovchilik kunlarida ham, mo‘lko‘lchilikda ham yordam berish; yaxshilikka buyurib, yomonlikdan voz kechishga, Olloh yo‘lida ish tutishga, bu yo‘ldan ozdirmoqka urunuvchilarga quloq tutmaslikka, sizlarning qoshingizga borganimda o‘z shaxsingizni, oilangizni va farzandlaringizni ximoya qilganingiz kabi, meni ham muhofaza etishga va’da beringlar.
—   Juda soz, ushbu istaklaringizni bajarsak, bularning evaziga beriladigan mukofot qanday bo‘ladi?
— Odlohning roziligi va jannati bordir.
—   Bayayonudil rozimiz. Lekin biz yaxudiylar bilan bir shartnoma tuzgan edik. Endi ushbu shartnomani xam buzamiz. Sizning orzuistaklaringizni bajo keltirgan taqdirimizda, Olloh sizni muzaffar qilsa, bizni tashlab, yana qabiladoshlaringiz orasiga qaytasizmi?
—   Yo‘q, bo‘ndan so‘ng sizlarning qoningiz mening qonim, sizlarning hayotingiz mening hayotim, sizlarning o‘limingiz mening ham o‘limimdir. Men sizlardanman, sizlar mendansiz. Sizlar kim bilan jang qilsalaringiz, men ham o‘sha bilan jang qilaman, kim bilan murosa qilsalaringiz, o‘sha bilan murosa qilaman.

Yasribdan Salim ibn Avfning o‘g‘illaridan Abbos ibn Uboda so‘z boshladi:
— Ey hazrajliklar, siz bu odamga qanday va’da berayotganiningizni bilasizlarmi? — dedi.
— Ha, bilamiz.
— Bu ahdpaymoningiz bilan oqu qora tanli barcha insonlarga qarshi urushishga so‘z berdingiz. Agar siz bir kun kelib mol-mulkingizga, boyligingizga ziyon-zahmat yetishidan, yaqinlaringizning boshiga kulfat tushishidan qo‘rqib, Rasulullohni (s.a.v.) yolg‘iz qoldiradi
gan bo‘lsangiz, hoziroq bu zotni o‘z holiga qo‘ying. Agar o‘sha paytda uni yolg‘iz qoldiradigan bo‘lsangiz, u holda dunyo va oxiratda misli ko‘rilmagan razillik va rasvolikni qilgan bo‘lasiz. Agar ushbu taklifingizga, mol-mulkingizga zarar yetishi va yaqinlaringizning o‘ldirilishi evaziga bo‘lsa ham, vafo qila olsangiz, uni yurtingizga boshlab boring. Qasam ustiga qasamlar bo‘lsiiki, dunyo va oxiratda qilinishi mumkin bo‘lgan eng xayrli ish shudir, — dedi.
Abul Haysam Molik ibn Tayyixon xayqirdi:
— Biz bu bitimga, mollarimizga ziyon yetishi, yaqinlarimizning qilichdan o‘tkazilishi evaziga bo‘lsa ham, amal qilamiz. Yo Rasululloh, va’damizga vafo qilsak, buning mukofot nima bo‘ladi?
— Jannat bo‘ladi.
Navbat Baro’ ibn Ma’rurga keldi:
— Qo‘lingizni tashlang, yo Rasululloh, men qasamyod qilamanki, siz sanab o‘tgan shartlarni albatta bekamu ko‘st bajaramiz. Sizni haq Payg‘ambar qilib jo‘natgan Ollohga qasamlar bo‘lsinki, shaxsimiz va oilamizni qanday qo‘riqlasak, sizni ham shunday qo‘riqlaymiz. Ishoning bizga, yo Rasululloh, Alloh haqqi, biz jangari xalq bo‘lib, urushlarda tajriba orttirganmiz. Shuning uchun sizni har qanday dushmandan muxofaza etishga tayyormiz.
Rasulullohning (s.a.v.) qo‘llaridan ushlab olgan Baro’ ushbu so‘zlarni Payg‘ambarning ko‘zlariga tikilib so‘zlagan edi. Shu onda u bu ko‘zlar qa’rida jannat bog‘larini ko‘rayotganiga aslo shubha qilmas, ushbu daqiqalarda ko‘nglidan o‘tayotgan his-tuyg‘ularni ifoda etish uchun o‘zi kabi bitta emas, mingta Baro’ ham yetmas edi.
Shundan keyin As’ad ibn Zurora, Abul Haysam Molik ibn Tayyixon, Ka’b ibn Molik... Rasulullohning (s.a.v.) qo‘llaridan ushlab so‘z berdilar. Ularning so‘zlarini boshqa musulmonlar xam takrorladilar. Yetmish ikki erkak va ikki ayol birinketin, bergan so‘ziga amal qilishini va 6u yo‘lda jonlarini fido qilishga ham tayyor ekanini bildirdi.
Shu zaylda bay’at (qasamyod) marosimi nihoyasiga yetdi.
Rasuli akram (s.a.v.):
— Oralaringizdan o‘n ikki kishini vakil etib tayinlang, — dedilar.
To‘qqiztasi Hazraj, uchtasi Avs qabilasidan, hammasi bo‘lib o‘n ikki nomzod bir ovozdan yoqlanib ko‘rsatildi. Ular quyidagilar edi:
hazrajliklar:
1.   Abu Umoma As’ad ibn Zurora
2.   Sa’d ibn Rabi’
3.   Abdulloh ibn Ravoha
4.   Rafi’ ibn Molik
5.   Baro’ ibn Ma’rur
6.   Abdulloh ibn Amr ibn Harom
7.   Uboda ibn Somit
8.   Sa’d ibn Uboda
9.   Munzir ibn Uboda avsliklar:
10.   Usayd ibn Huzayr
11.   Sa’d ibn Haysama
12.   Rafoa ibn Abdulmo‘nzir Rasululloh (s.a.v.) ularga:
— Havoriylar Hazrati Isoga qavmlari nomidan kafil bo‘lganlari kabi, siz ham qavmingiz nomidan kafil bo‘lasiz, men ham o‘z qavmimning musulmonlari nomidan kafilman, — deb marhamat qildilar.
Ammo ular, Hazrati Isoning havoriylarini ancha orqada qoldirajak, ular erishgan sharafdan yuksakroq shonsharaf, martabalarga muyassar bo‘lajak edilar. Hazrati Iso bilan Hazrati Muhammad oralarida qanday farq bor bo‘lsa, havoriylar bilan ular orasida xam shunday farq bor edi.

Ular «Nuqobai isna ashar» (O’n ikki vakil) deb ataladigan bo‘lishdi.
Yasrib musulmonlari shu tariqa, qorong‘i bir kechada, insoniyat tarixining baxtli bir qaroriga kelgan, ularga bitmastuganmas sharaf, bexadbeadad saodat keltiradigan bir bitimni tuzishga muvaffaq bo‘lishgan edi.
Kechagi kunga qadar ham Arabistonning oddiy bir shahri bo‘lgan Yasrib bundan buyon abadiy va mangu, muborak va muqaddas bir shahar bo‘lish unvoniga erishgan edi. Qiyomat kuniga qadar har bir musulmonning yuragi mazkur shaharning toshu tuprog‘iga talpinajak, har bir qarich yeri koinot kabi qadrli va aziz bo‘lib qolajak edi.
Bitim tuzishda ishtirok etgan va hatto vakil etib saylanishga muvaffaq bo‘lganlardan Ka’b ibn Molik keyinchalik bu bitimni hayotidagi eng aziz xotira deb baholagan, Badr jangida ishtirok etishdan ham yuksakroq martaba deb bilgan.
Makkaning gumrohlari shirk botqog‘iga tobora chuqurroq g‘arq bo‘lib, yana bir kechani musulmonlarni haqoratlash bilan o‘tkazayotgan bir vaqtida, Yasribning mard yigitlari ushbu kechada imkoniyat doirasidagi eng sharafli ishning uddasidan chiqishdi. Endi ular Rasulullohning (s.a.v.): «Sizning qoningiz mening qonim, sizning hayotingiz mening hayotim, sizning o‘limingiz mening o‘limim», degan marhamatlariga loyiq ulug‘ insonlarga aylanishdi.
O’zlari bu zotni endigina ko‘rishdi, ammo ellik yildan beri u kishi bilan yonma-yon yashagan odamlar ham farqiga bormagan jihatlarini ko‘rishdi va Ollohning olamlarga rahmat etib jo‘natgan ulug‘ Payg‘ambarining qadriga haqiqiy yetishdi.
Ayni shu damda tepalarida ilonning vishillashiga o‘xshash bir ovoz eshitildi:
— Ey xaloyiq! Muzammamni va sobiiylarni ko‘rishni istaganlar bu yerga kelsin, mana ular, sizlarga qarshi urush ochish uchun tayyor turishibdi.
Ovoz tobora ko‘tarilib, yoqimsiz bir qichqiriqqa aylandi. «Muzammam» deb Rasulullohni (s.a.v.) nazarda tutgan edi. O’zlarining ismlari «Muxammad» maqtalgan, madhga loyiq ko‘rilgan degan ma’nolarni ifodalar edi. Ammo mushriklar hozir u kishini buning butunlay teskarisi bilan atashdan ham tap tortmagan edi. Bu so‘zning ma’nosi «yomon», «maqtovga nomunosib» demak edi.
Rasululloh (s.a.v.):
— Mana, Aqobaning olchog‘i shu kishi bo‘ladi! Bu ovoz Ibnu Uzaybning ovozidir, — dedilar va ovoz kelayotgan tomonga o‘girildilar: — Eshityapsanmi, ey Ollohning dushmani, bu yerdagi ishimni bitirgach, sening ta’ziringni beraman! — dedilar. So‘ngra yana birodarlariga o‘girildilar: — Endi tezda joyjoylaringizga qaytinglar.
Abbos ibn Uboda:
— Yo Rasululloh, sizni haq payg‘ambar o‘laroq jo‘natgan Ollohga qasamlar bo‘lsinki, agar xohlasangiz, ertaga qilichlarimizni qo‘lga olib, Minodagilarga qarshi otlanamiz, — dedi.
Rasululloh (s.a.v.) uni bu fikridan qaytardilar:
— Biz bunday amr olmadik, darhol joylaringizga qaytinglar! — dedilar.