Bir muddat xayolga cho‘mib qoldi, so‘ngra yana o‘qishda davom etdi:
«Agar sen oshkora gapirsang ham (va yoki xufyona gapirsang ham, U zotga barobardir). Zero, U sirni ham, eng maxfiy narsalarni ham bilur. Ollohdan o‘zga (hech qanday) tangri yo‘q. Faqat Uning O’zi bordir. Uning uchun eng go‘zal ismlar bordir» (Toha, 1-16.)
Umar yana to‘xtadi, yana fikrga toldi. Ollohdan o‘zga iloh yo‘q bo‘lsa, u holda Lot kim, Uzzo kim, Xubal kimdir?.. Ular iloh emasmi?..
Bu fikr uning miyasidan yashin tezligida o‘tdi. Ammo yetuk bir notiq, mukammal bir adib bo‘lgan Umar endi o‘zi o‘qiyotgan ilohiy kalomga butunlay berilgan edi:
«Senga Muso haqidagi xabar keldimi? Esla, u (uzoqdan) bir olovni ko‘rib, ahli oilasiga: «(Shu yerda) turinglar, men bir olov ko‘rib qoldim, shoyadki sizlarga undan biron cho‘g‘ olib kelsam yoki shu o‘t oldidan biron yo‘l (ko‘rsatuvchi) topsam», dedi. Bas, qachonki u (olovning yaqiniga) kelgach, «Ey Muso», degan nido eshitildi: «Men sening Parvardigoringman. Endi kavushlaringni yechgin. Chunki sen muqaddas Tuvo vodiysidasan. Men seni (payg‘ambarlikka) tanladim. Bas, (o‘zingga) yuboriladigan vahiyga quloq tut! Darhaqiqat, Men Ollohdirman. (Hech qanday) iloh yo‘q, faqat Men bordirman. Bas, sen Mengagina qullik qil va Meni zikr etish uchun namozni to‘kis ado et! Toki har bir jon qiladigan say’harakati sababli jazolanishi uchun (qiyomat) soati albatta kelguvchidir. (Lekin) Men (qiyomat qachon qoyim bo‘lishini) yashirishni istayman. Bas, seni (qiyomatga) ishonmaydigan va havoyi nafsiga ergashgan kimsalar undan to‘smasinlarki, u holda halok bo‘lursan...» (Toha, 1-16.)
Fotima bilan Said qo‘rquv ichida Umarni kuzatib turardilar. Orasira uning zo‘r hayrat ila boshini saraksarak qilayotganini ko‘rdilar.
Bu orada Habbob ham bir joyga berkinib olganicha, nafasini yutib, natijani kutar, «Ollohim, Habibi akramingning duosini qabul et», deya tinmay yolvorar edi. Hozir bir jihatdan uning hayotmamot masalasi hal bo‘layotgan edi. Chunki agar ish chappasiga ketguday bo‘lsa, Umar uni ham sog‘ qo‘ymasligi aniq edi... Nihoyat Umar boshini ko‘tardi:
— O’ta jozibali, ta’sirchan kalom ekan bu, — dedi.
Shu birgina jumla takapuka bo‘lib turgan yuraklar
ga orom bag‘ishladi. Ko‘ngillar tinchlandi. Erkin nafas ola boshlashdi.
Habbob yashirinib turgan joyidan chikdi.
— Yo Umar, fikrimcha, Rasululloh (s.a.v.) janoblarining duolari qabul bo‘lganga o‘xshaydi. Chunki u zotni: «Ollohim, bu dinga Umar yoxud Amr bilan quvvat ber!» deya duo qilayotgan holatlarida ko‘rgan paytlarim bo‘lgan, — dedi.
— Ollohning rasuli hozir qaerda? Fotima javob berdi:
—   Agar biron ishkal chiqarmaslikka so‘z bersang, aytamiz.
—   Qasam ichaman, unga hech qanday yomonlik qilmayman!
—   Juda soz, ular hozir Arqamning uyidalar. Umar Habbobga o‘girildi:
—   Oldimga tushda, meni o‘sha yoqqa boshla, — dedi. Habob o‘rnidan turdi. Umar yana qilichini qiniga soldi, birgalikda yo‘lga tushishdi.

* * *
Arqamning uyida tashqarini kuzatib turgan kishi shoshapisha ichkariga kirdi. Umarni belida qilichi bilan kelayotganini ko‘rdim, dedi. Yuz ifodalar bir zum jiddiy tus oldi. Yuraklarni hayajon to‘lqini qopladi. Nigohlar sarosimali edi.
— Umar yaxshi bir niyat bilan kelayotgan bo‘lsa, marhamat, kirsin. Aks holda, uni o‘zining qilichi bilan o‘ldiramiz!
Jiddiy ovoz edi bu. Boshlar bu so‘zlarni aytgan kishiga tomon o‘girildi: Rasululloh (s.a.v.) janobimizning amakilari Hamza ibn Abdulmuttalib edi gapirgan. Nabiyyi akram (s.a.v.):
— Ichkariga taklif qiling, kirsin, — dedilar va o‘rinlaridan turib kuta boshladilar.
Umar kirib, huzuri Nabaviyda to‘xtadi. Rasululloh (s.a.v.) uning yoqasidan tutdilar:
— Ey Xattobning o‘g‘li, sen umringning oxirigacha shunaqa bo‘lib qolaverasanmi?! — dedilar.
So‘ngra muborak yuzlarini ko‘klarga karatib, rahmat iltijo qiluvchi bir ovoz bilan:
— Ollohim, bu Xattobning o‘g‘li Umardir! Ollohim, Islom dinini Umar ibn Xattob bilan quvvatlantir! — deb yolvordilar.
Ushbu voqea guvohlari miq etishmas, lekin eng samimiy tilaklar bilan ichlarida chin yurakdan «omin» der edilar.
Umar tiz cho‘kdi. Shunday holatda ham o‘rtacha bir odam bo‘yi keladigan gavdali Umarning boyagina uchqun sachrab turgan ko‘zlari endi Rasulullohga (s.a.v.) qarashdan uyalgandek yer chizar edi. Dag‘al ovozi o‘ta darajada yumshoq ohangga o‘ralib chiqdi:
— Men bu yerga musulmonlikni qabul qilish uchun keldim. Ollohga va Rasuliga imon keltiraman.
Risolat shohi Janobimizning (s.a.v.) qalblari bir onda nash’aga to‘ldi. Buyuk Olloh duolarini qabul qilgan, Umardek bir shaxsiyatni imon keltirish uchun oyoqlari tagiga boshlab kelgan edi. Baland ovozla: «Ollohu akbar!» deb hayqirdilar.
Faxrul Mursalinning (s.a.v.) xursandliklariga boshqa mo‘minlar ham qo‘shilishdi. Ular ham «Ollohu akbar!» deb qichqirishdi. Makka ko‘chalari bu takbir ovozlaridan titraguday bo‘ldi. Buyuk Umarning Islomga kirishini Sarvari anbiyo (s.a.v.) va sahobalar go‘yoki to‘p otish bilan qarshilaganday bo‘ldilar.
Umarning yuragi qattiqlikda toshlarga ham dars berar, o‘tkirlikda gavharni ham yo‘nishga qodir edi. Shunday odam Faxri Olam payg‘ambarimizning duolari va rahmat suvlari bilan poklanib shashtidan qaytdi. Yo‘lga buyuk Payg‘ambarni o‘ldirish uchun chiqqan Umar shu onda Rasululloh (s.a.v.) qoshlarida imon keltirish uchun tiz cho‘kdi. Komil ishonch ila kalimai shahodatni so‘zladi.
Bu hodisa mo‘minlarga tom ma’noda bir bayram bo‘ldi. Axir, shu kungacha nomiyoq ko‘plarni zir titratib kelgan ashaddiy dushmandan qutulib, butun borlig‘i bilan maqtasa arzigulik bir do‘st qozonilgan edi.
Din u bilan aziz bo‘lajak, quvvat va sharaf topajak edi. Rasululloh (s.a.v.) uning musulmon bo‘lishi uchun dargohi ahadiyatga yolvorib necha bor duo qilgan ulug‘ inson edi u. Kishilik tarixida uning bu sharafiga sheriklasha oladigan ikkinchi bir shaxs bo‘lmagan va bo‘lmas ham.
O’sha kunlarda Umar o‘ttiz to‘rt yoshlar chamasi bir pahlavon yigit edi.

* * *
Umar ketgach, jonini hovuchlab qolgan Fotima bir necha soat tashvishga ko‘milib o‘tirdi. Ajabo, Rasululloh (s.a.v.) qaerda ekanliklarini aytib xato qilmadimmikan, deb o‘ylar, so‘ngra akasining bir so‘zli mard yigit ekanini eslab, ko‘ngliga taskin berar edi. Shu payt qulog‘i olisdan takbir ovozlarini eshitdi. Yaqinlashgan sari ovozlar balandlashardi. Bir to‘da odamlar «Ollohu akbar!» deb baqirishar, ko‘chalar larzaga kelgan edi.
Nimalar bo‘layotganini bilish uchun tashqariga chiqqanlar yaqin atrofda e’tiborga loyiq hech nimani ko‘rmay, uylariga qaytib kirib ketdilar.
Kechga yaqin Fotima akasining musulmon bo‘lganini eshitib, sevinchidan telba bo‘lib qolayozdi.
Arqam ibn Abul Arqamning uyi o‘sha kuni katta bir bayram sevinchiga to‘ldi. Buyuk bir mo‘‘jiza, xushxabar edi bu. Endi musulmonlar zabardast Umar vositasida Ollohning yordamiga sazovor bo‘lajak, huzurhalovat topajaklar. Musulmon bo‘lganidan beri jabrsitamlar ichra chig‘nangan mo‘minlarga, albatta, katta sevinch bag‘ishlagan edi bu hodisa.
Umar u yerda Rasululloh (s.a.v.) tillaridan Islom dinining hukmlarini tingladi. Payg‘ambar (s.a.v.) donadona qilib gapirar, haqdan va haqiqatdan so‘zlar, insonning aqliga ne daraja bo‘lsa, ruhiyatiga va qalbiga ham shu daraja xitob etar edilar. Har bir so‘zlari Umarning ichki dunyosini pokladi, kufr va shirkka to‘la qalbi imon va Islom nuri ila yo‘g‘rildi.
— Yo Nabiyalloh, biz har jihatdan haq va chindinga kirdik, shunday emasmi?
—Shunday.
—U holda nima uchun bu yerga yashirinib o‘tiribmiz? Sizni haq din bilan jo‘natgan Ollohga qasamlar bo‘lsinki, meni xamon mushrik deb biluvchi har majlisga borib musulmonlikka kirganimni ochiq aytaman!
Umar Rasululloh (s.a.v.) bilan xayrlashib, chiqib ketdi.

* * *
Ertasi kuni tong saharda Abu Jahlning eshigi taqilladi.
Umar ibn Xattob keldi, deb xabar berdilar Abu Jahl o‘rnidan sapchib turdi. Qiziqarli bir xabar eshitishiga ishonchi komil edi.
Marhamat qil, yo Umar, xush kelibsan, jiyan deya qarshiladi.
Meni ichkariga taklif qilasan deb o‘ylamayman, yo Nimaga endi, yo Umar? Eshigim sen uchun har doim Men Ollohdan o‘zga hech bir iloh va ma’budning iuqligiga hamda Muhammad ibn Abdulloh Ollohning bandasi va rasuli ekaniga imon keltirdim. Senga ushbu xushxabarni ma’lum qilish uchun keldim. Abu Jahlning to‘satdan avzoyi o‘zgardi
Gaplaring jiddiymi, yo Umar?! deb duduqlandi. Miyasiga bir narsa kattiq urilganday bo‘lgan edi Umar unga javoban:
    Ashhadu alla la ilaha illalloh va ashhadu anna Muhammadan ‘abduhu va rosuluh, deyish bilan cheklandi.
Abu Jahlning bir zumda qovoqtumshug‘i osilib ketdi.
Olloh sening jazoingni bersin, keltirgan xushxabaring boshingdan qolsin! dedida, zarb bilan eshikni uning yuziga yopdi.
Shu tariqa orada mavjud bo‘lgan qarindoshlik va dustlik aloqalari ham uzildi. Yo‘llar ajraldi. Abu Jahl g‘azab va kin hirsi bilan uyiga kirib ketdi Umar huzur va zavq hissi bilan yo‘lida davom etdi
Quli qilichiiiig dastasida, har 0n janjal chiqib qolsa, otilishga hozir, ko‘zlari, o‘tkir nigohlari unga karaganlarning yuraklarini tilkapora qiladigan bu mard inson, mo‘minlarga zulm qilinayotir, deb eshitgan xar bir kucha, har bir burchakni zarracha ham qo‘rqmay ailanib chivdi. Qaysi majlisga borsa, qaerda bir to‘p mushrikni uchratsa, o‘sha yerda to‘xtadi va shahodat kalimalarini baland ovozlarda aytdi, so‘ngra ularning bunga javooan munosabatlarini kutib turdi
Umar kecha uni o‘ldirishga qasd kilgan edingku, yo Umar! dedi birovi.
To‘g‘ri. Biroq u haq dinni keltirganiga ishondim va musulmon bo‘ldim.
—   U holda bundan buyon bizdan uzoq yur.
—   Uzoq yurmasam nima bo‘ladi?..
Boshqa kishi bo‘lganida, bu savoliga javob tayyor edi, ammo uni Umarga qarpsh aytish mushkul. Bunday paytlari mushriklar jim bo‘lib qolar, boshlari egilar edi.
Xabar yashin tezligida butun Makkaga tarqaldi. U qaerga otlansa, xali o‘zi bormasidan uning musulmon bo‘lgani haqidagi xabar yetib borardi.
Nihoyat gavjum bir jamoa karshisida yaia shahodat kalimalarini keltirar ekan, oldindan tayyorgarlik ko‘rib qo‘yganlar uning ustiga tashlandilar. Shiddatli bir to‘polon, ursur boshlandi. Umar qarshisiga kim kelsa, bir urishda yiqitar, bir zarba bilan safdan chiqarar edi. Ammo buncha odamga qarshi uzoq vaqt bas kelishi mahol edi. Sekinsekin mag‘lubiyati yaqinlasha boshladi. Shunda birdan:
— Nima gap, nima to‘polon?! — degan bir ovoz eshitildi.
Bu Os ibp Voilniig ovozi edi.
— Umar dinini o‘zgartiribdi, — deyishdi unga.
— O’zgartirsa, sizning ishingiz nima? Odam chinyurakdan istab boshqa dinga kiribdi, xo‘sh, nima bo‘pti?
Qani, tez tarqalinglarchi?
Bu so‘zlar ta’sirini ko‘rsatib, janjal tugadi. Yig‘ilganlar birinsirin tarqalishdi.
Oradan bir necha kun o‘tdi.
— Yo Rasululloh, tashqariga chiqaylik, mushriklarga Islomning qudratini namoyish etaylik. Ka’ba yonida namoz o‘qiylik.
Payg‘ambarimiz bu taklifga rozi bo‘ldilar. Musulmonlar ikki qator bo‘lib tizildilar. Bir safning boshida Umar ibn Xattob, ikkinchisining boshida Xdmza ibn Abdulmuttalib, shahdam odimlar bilan Ka’ba tomon yo‘l oldilar.
Bunday vaziyatga mushriklar ilk bor ro‘baro‘ bo‘layotgan edilar, shu bois ularni hayrat ichida, hayajon ila kuzata boshlashdi. Eshiklaridan mo‘ralab qaraganlar shu kungacha egik holatda ko‘rishga odatlangap boshlarpi eidi tippatik holda ko‘rdi. Qo‘rquv to‘la boqishlar o‘rnini zavqli, xotirjam nigohlar egallagan edi.
Masjidi Haramda to‘xtadilar. Umar o‘zlarini qiziqish va adovat ila kuzatayotganlarga o‘girilib, baland ovozda hayqirdi:
— Shu yerda ibodat qilamiz, namoz o‘qiymiz. Joni shirin bo‘lganlar bizdan uzoq tursin. Bolalarini yetim, xotinlarini beva qoldirmoqchi bo‘lganlar esa, bizga qarshi chiqaversin!..
Afzali anbiyo (s.a.v.) imomliklarida shu yerda namoz o‘qildi. Hech kim yaqinlashishga jur’at qilmadi. Namoz tugagach, tarqalishdi.
Mo‘minlarning ko‘nglida bayram sururi. Shunday natijani necha yillardan beri orziqib kutdilar. Yaqin kunlarda Hazrati Abu Bakrning qistovi bilan ko‘chaga chiqqanlarida mag‘lub bo‘lgan edilar. Ammo bugun... Hech qanday korhol yuz bermadi, bir kimsa lom-mim ham deya olmadi.
Utba deysizmi, Validmi, Abu Sufyonmi — hammahammalari bu sahnaning tomoshabini bo‘lishdan nariga o‘tolmadilar. Umarning nigohidan olov chaqnatib qilgan tahdidiga javoban: «Bekorlarni aytibsan», deya olmadilar. Rasululloh (s.a.v.) «Yo Rab, bu dinni Umar ibn Xattob yoki Amr ibn Xishom bilan aziz qil», deb o‘qigan duolarining ilk mevasi shu zaylda olingan edi. Mushriklar ustidan qozonilgan ilk zafar edi bu.
Bir paytlar Abu Zarr musulmon bo‘lgani haqida maia shu masjidda jar solgan, ammo buning evaziga rosa do‘pposlanib, Abbosning yordami bilangina o‘limdan zo‘rg‘a qutulgan edi.
Abdulloh ibn Mas’ud ushbu masjidda mushriklarni Qur’onni eshitishga majbur etgan, so‘ngra u ham rosa kaltaklangan edi.
Hazrati Abu Bakr hushidan ketguncha, burni yuzidan ajralmaydigan holga kelguncha mazkur masjidda do‘pposlangan edi.
Ammo Umarga qarshi hech kim lom-mim deya olmadi. Buyuk Payg‘ambarimizning duoyu iltijolari mana shu zaylda o‘rnini topdi, musulmonlar ilk bor erkin nafas olishga muvaffaq bo‘ldilar. Bundan buyon Umar Makkada yashar ekan, qo‘llarini u yokdanbu yoqqa sollab bemalol yurajak, bozoro‘charga borajak, ochiqchasiga namoz o‘qib, Qur’on tilovat qilajak edi, ammo Abu Jahl unga «ortiq haddingdan oshma» deyishta jur’at qilolmasdi.

YAKKAMA-YAKKA OLISHUV

Rukona ibn Yazid bir kuni Makkadan tashqarida aylanib yurganida Rasulullohni (s.a.v.) ko‘rib qoldi.
«Bu qulay bir tasodifmi yoki fojialarning boshlanishimi?» deb o‘yladi. Yelg‘iz edi. Yonida unga yordam beradigan hech kimi yo‘q edi. Yakkamayakka olishishi yoki indamasdan o‘z yo‘lida davom etishi mumkin edi. Aslida, bir necha kishini birdan yiqitishiga Rukonaning ishonchi komil edi. Ammo... ko‘kdagi oyni ham hukmiga yurgizgan «sehrgar»ga bir nima qilib bo‘larmidi?
—   Ey Rukona, Ollohdan qo‘rqmaysanmi? Seni da’vat qilayotganim ushbu dinga kirmaysanmi?
—   Sening payg‘ambar bo‘lganingni bilsam, so‘zlayotganlaring rost ekaniga ishonsam, hech ikkilanmay qabul qilardim.
—   Juda soz, sen bilan kurash tushib, yelkangni yerga ishqalasam, payg‘ambar ekanimga ishonasanmi?
Rukona mushtumini tugdi. Endi bunday taklifni rad etib bo‘lmasdi.
—   Men roziman.
—   Xo‘p, u holda kurashamiz.
Rukona faqat mana shu yo‘l bilan niyatiga erishishi mumkin edi. Ushbu qulay fursatdan oqilona foydalansa, mislsiz bir ishning uddasidan chiqqan bo‘lardi.
Bir-birlarining yelkalaridan tutdilar. Rasuli akram (s.a.v.) uni bir siltagandayoq yiqitdilar, yelkasini yerga ishqaladilar.
Rukona qarshilik ko‘rsatishga ham ulgurmay qoldi. Nima bo‘lganini hali anglab yetmasdan, zo‘rg‘a o‘rnidan turdi:
—Yo Muhammad, yana bir marta kurashaylik, — dedi. Bekorga bunday demagan edi u. Chunki raqibining osongina bunday bir natijaga erishganini hatto tushida ko‘rsa ham ishonmasdi. Nazariga ilmadi, ahamiyat bermadi va shu beparvoligining jazosini achchiq mag‘lubiyat bilan totdi.
Rasululloh (s.a.v.) bu taklifni qabul qildilar. Rukona juda ham suyunib ketdi. Bu daf’a Rasulullohning yelkalaridan qattiq ushladi va albatta g‘olib bo‘lish ishtiyoqida ayovsiz siqdi. Ammo ko‘z ochibyumguncha bo‘lmay, yana yerga yiqildi. Hech narsani tushunmay qoldi, qanday yengilganini ham farqlay olmadi. Sharmanda bo‘lgan edi. U yoqbu yoqlarda ko‘pchilikning orasida: «Rukona bilan kurash tushdim, bir emas, ketmaket ikki marta mag‘lub etdim», deyishi mumkin edida. Endi Quraysh orasida ko‘krak kerib yurish unga harom bo‘ldimi?
— Yana bir kurashsak, deyman, rozimisan, ey amakimning o‘g‘li?
Bu taklif ham kabul qilindi. Uchinchi marta yelkalar tutashdi. Rukona kurashga bo‘rondek otildi. Qarori qat’iy edi. Ammo bu ham yordam bermadi, bir zumda yana yerga quladi. Hech e’tirozga o‘rin yo‘q bir haqiqat shundan iborat ediki, bahaybat bir polvon kichkina bir bolani qanday qilib to‘pdek irg‘itsa, xuddi shunday bo‘lgan, Rukona nafasini rostlaguncha yerga ag‘anab tushgan edi...
To‘rtinchi marta yana kurashni taklif etishga andisha qildi. Uni yenga olmasligiga yuz emas, besh yuz karra ishongan edi. O’rnidan turdi.
—   Men guvohlik beramanki, ey Muhammad, sen tengi yo‘q bir jodugar ekansan. Xudo haqqi, ushbu o‘rtamizda bo‘lib o‘tgan kurash ham aql bovar qilmaydigan ishdir,— dedi.

—   Xohlasang, bundan ham g‘aroyib hodisani ko‘rsataman senga.
— Ko‘rsat! — dedi Rukona.
Payg‘ambar (s.a.v.) oldinda turgan bir daraxtga qarata xitob qildilar:
— Ollohning izni bilan yonimga kel!
Rukona ko‘zlariga ishonmay qoldi. Yer yorilgan, daraxt xuddi tuproq ostidan yurib kelayotganday ilgarilar edi. Daraxt o‘tib bo‘lgan joy o‘sha zahotiyoq yana asl holatiga qaytardi. Keldi, Rasulullohning (s.a.v.) qarshilarida to‘xtadi.
Rukona tushimmio‘ngimmi degandek barmoqlarini tez tishlab ko‘rdi. Uyg‘oq ekani beshak, ammo hozir qarshilarida turgan daraxt bir necha daqiqa oldin yuz qadamcha narida turgani ham haq edi. Sarvari Olamga (s.a.v.) o‘girildi:
— Chin qalbimdan ishonch bilan aytamanki umrimda bunday sehrni ko‘rmaganman. Endi bu daraxt o‘z joyiga qaytsinchi.
Rukona ko‘rgan bu mo‘‘jizasining qadrini bilmasdi, yaxshilikka yo‘ymadi, Ollohning qudrati haqida o‘ylashni ham istamadi. Rasululloh (s.a.v.) unga achinib qaradilar. So‘ng daraxtga o‘girilib: — Ollohning izni bilan o‘z joyingga qayt, — dedilar. Daraxt kelgan yeriga keta boshladi. Borib, avvalgi joyiga o‘rnashdi.
Rukona u yerdan tom ma’noda mag‘lub va parishon bo‘lib qaytdi. Mushriklarning yoniga borib, bunday dedi:
—   Sizlar Muhammadning yordami bilan butun dunyoni qoshlaringizda tiz cho‘ktirsalaringiz bo‘ladi. Men undan ko‘ra nafasi o‘tkirroq jodugarni umrim bino bo‘lib ko‘rgan emasman.
—   Nima bo‘ldi, ey Rukona?! — deb so‘rashdi mushriklar.
Rukona bo‘lib o‘tgan voqeani bir boshdan so‘zlab berdi.
Bir kuni sahobalardan biri:
— Yo Ollohning rasuli, johiliya davrida qilgan xatolarimiz, gunohlarimiz uchun ham javobgar bo‘lamizmi? — deb so‘rab qoldi.
Davrada o‘tirganlarning ko‘nglidagi savol edi bu. Har birlarining o‘sha davrda ozmi-ko‘pmi xatolari, gunohlari bor edi. Bu xotiralarning aksarisi alamli, odamni uyaltiradigan edi.
Ayniqsa, Umar ibn Xattobning butun vujudi titrab ketdi. U qilgan gunohlarning sonsanog‘i yo‘q. Bir necha yildan beri mo‘min-musulmonlarga yetkazgan aziyatlarining o‘ziyoq boshqa hisobga ehtiyoj qoldirmaydigan darajada edi.
Hamma Rasulullohning (s.a.v.) javoblarini tahlika ichra kuta boshladi. Nihoyat, javob yangradi.
— Islomga kirganidan keyingi hayotini sog‘lom tarzda kechirgan kishi johiliya davridagi hayoti uchun javobgar bo‘lmaydi. Ammo musulmon bo‘lganidan keyin ham gunohda davom etsa, oldingilari uchun ham javobgar bo‘ladi.
Irodasini yaxshilik yo‘lida qo‘llay olgan mo‘minlar uchun ajoyib bir xushxabar edi bu. Ollohning cheksiz rahmat va marhamati imon keltirgan va imoniga sodiq qolib solih amallarni bajaruvchilarni shu zaylda mukofotlar edi.
Ammo bu mujdani eshitsa ham, Umar astoydil: «Endi hamma narsa boshidan boshlanar ekan, xotirjam bo‘lsam ham bo‘laverar ekan», deya olmas edi. Masalan, dodfaryod ichida tiriklayin tuproqqa ko‘milgan qizi va holdan toyguncha kaltaklangan kishilar nima bo‘ladi? Bu ishlari beqiyos bir zulm edi. Bu zulmining asorati Ollohga sajda qyluvchi insonlarning yuzlarida, ko‘ksida, yuragida hanuz armon bo‘lib, dog‘ bo‘lib turardi. Ularni rozi qilgan bo‘lsa ham, o‘rtada o‘rtanayotgan vijdon bor. Bu vijdon azobidan qutulish oson emas...
Mo‘minlar uning Islomga kirishini ulkan ne’mat va davlat deb baholadilar. Uning himoyasida o‘zlarini bemalol his etib, boradigan joylariga uning yonida xotirjam, hech narsadan qo‘rqmay boradigan bo‘lishdi. O’zining ularga foydasi tegayotganini ko‘rgan Umar ham bundan faxrlanar, Rabbiga hamdu sanolar, shukronalar keltirar edi.
Ba’zan kechmish kunlarini xotirlashib, safar chog‘ida loy yo shunga o‘xshash narsalardan but yasab sig‘inganlarini gapirishsa, u ham qo‘shilib kular, aql bovar qilmaydigan bema’niliklarga qanday yo‘l qo‘yishganini o‘ylab hayron qolar edi.

* * *
Makkalik mushriklar yuzaga kelgan jiddiy vaziyatdan aslo mamnun emasdilar. Ish tobora chappasiga ketayotgan edi.
«Yulduzlar kelsin, uylarimizning tomlariga qo‘nsin, sening payg‘ambar ekaningni tasdiqlashsin...» deyishga ortiq jur’at etolmasdilar. Chunki bu talabni ham bajara olishiga endi shubha qolmagan edi.
Hanuzgacha Rukona Ollohning qudratini tan olmas, bo‘lib o‘tgan voqealarni esa, boshqacha talqin qilar edi.
— Uch marta ketmaket yelkamni yerga ishqaladi. Manot haqqi, qanday yiqitganini ham ilg‘amay qoldim. Daraxtni oldimizga chorlaganida: «Qani, Rukonaning ustiga yur», deb yuborsaya, deb jonim xalqumimga tiqildi. Azbaroyi qo‘rqib ketganimdan daraxtni o‘z joyiga qaytarishini iltimos qildim. Otamning boshi bilan qasam ichaman, yulduzlarni yerga tushir desangiz, buning ham uddasidan chiqadi, — der edi.
Utba ibn Robia so‘z oldi:
— U bizning kuchimiz yetmaydigan bir kalokga suyanyapti. Darxaqiqat, o‘sha kalomga o‘xshash bir kalomni hech bir adib yo shoirdan eshitmadik. Bizga munosib bo‘ladigan ish shundan iboratki, biz ham unga ilmiy bir ustivorlik bilan javob beraylik, shu yo‘l bilan uni mag‘lub etaylik. Unga hech qachon javobini topa olmaydigan savollar bilan murojaat qilaylik.
— Juda soz, zo‘r gaplarni gapirding, ammo bizda ilm nima qilsin?
Utba o‘ylanib qoldi.
— Buning oson yo‘li bor, — dedi. — Yasribga boramiz, u yerda yahudiy olimlari bor. Ular bilan uchrashib, yordam so‘raymiz. Ular chuqur bilimga egadirlar. Menimcha, eng ma’qul yo‘l mana shudir.
Bu fikrga e’tiroz bildiruvchilar bo‘lmadi. Nadr ibn Horis bilan Uqba ibn Abu Muoyt mana shu vazifaga tayinlandilar. Qisqa vaqt ichida yo‘lga hozirlik ko‘rgach, tuyalariga mindilar.
—Ammo qattiq hushyor bo‘linglar, — dedi Abu Jahl.
— Ulardan savollarni va javoblarini eshitayotganingizda, yoningizda zinhor kimsa bo‘lmasin. Aks holda, javoblar sizlardan oldin Muhammadning qulog‘iga yetib kelishi mumkin. Bundan tashqari, u yerni tark etgach, tilingizga mahkam bo‘linglar. Og‘zibo‘shlik qilib, sir boy berib qo‘ymanglar tag‘in. Makkaga iloji borcha tez yetib kelishga harakat qilinglar.
—Xo‘p, xush qolinglar.
Bir necha odim yurilgach, Nadr tuyasini to‘xtatdi:
— Sizlar ham bu yerda tillaringizga mahkam bo‘linglar. Og‘zilaringizdan gullab qo‘ymanglar niyatimizni.
Shundan so‘ng Nadr yana tuyasiga qamchi urdi. Necha kunlar davom etadigan bu safar kimning g‘alabasi bilan tugar ekan, ajabo?..

* * *
Davs qabilasining mashhur shoiri Tufayl ibn Amr bir ish bilan Makkaga keldi. Makkada anchamuncha tanishlari, do‘stbirodarlari bor edi.
Mashhur shoir izzatikrom bilan kutib olindi. Holahvoli so‘raldi. Ziyofat chog‘ida: «Muhammad ibn Abdulloh ismli bir jodugar paydo bo‘ldi, duch kelgan odamni jin urganday o‘ziga sehrjodu qilib olayotibdi», deb uqtirildi. Bir qator misollar keltirildi. Unga kim quloq solsa, tuzog‘iga ilinishlari muqarrar ekanligi, shu bois qadamni o‘ylab bosish, hushyor bo‘lish kerakligi ta’kidlandi.
Bu mavzuda Tufayl juda ko‘p gap eshitdi. Boshqa bir majlisda ham shu xususdagi suhbatga duch keldi.
Oqibatda Tufayl ibn Amr, yana to‘satdan duch kelib qolsam, bilmasdan bironta gapini eshitib tuzog‘iga tushib qolmayin tag‘in, deb quloqlariga paxta tiqib oldi. Makka ko‘chalarida shu taxlitda aylanib yurdi.
Ishlarini bitirdi. Tanishlari bilan ko‘rishib suhbatlashdi, ertasi kun tong saxarda Masjidi Haramga bordi. Bu dargoh makkaliklarning ham ibodat qiladigan, ham u yoqbu yoqdan suxbatlashib o‘tiradigan joyi edi.
— Ana, kelyapti, — deyishdi.
Tufayl qaradi. Barvasta bir kishi viqor bilan yurib kelardi. Chehrasidan nur yog‘ilar, kishiga ishonch bag‘ishlaydigan bir ko‘rinishdagi odam edi. «Bunday yoqimli odamning jodugar bo‘lishi bir oz g‘alatiroq emasmikan?» deb xayolidan kechirdi.
Tufayl qarasa, o‘zidan boshqa hech kimning qulog‘iga paxta tiqilmagan. «Dunyodagi eng ahmoq odam emasman, nega endi boshqalar qo‘rqmagan kishidan men qo‘rqishim kerak? Ular o‘zini olib qochmayotgan kishidan men chekinishim kerakmi? Aqlhushim joyida, iroda qo‘limda, qani, bir eshitib ko‘raychi, nimalar der ekan. Yoqsa qabul qilaman, yoqmasa, hech kim meni qabul etishga zo‘rlamaydi...»
Tufayl quloqlaridan paxtani olib uloqtirdi, Muhammadning so‘zlarini diqqat bilan tinglay boshladi.
Hali hech kim eshitmagan, eshitolmaydigan g‘aroyib edi bu so‘zlar! Muhammad ibn Abdullohning chehrasi naqadar nuroniy va go‘zal bo‘lsa, bu kalom ham shunday go‘zal, mukammal va jozibali edi.
Bu so‘zlar sehrjodu emasdi. Tufayl mashhur shoir sifatida Arabistonni kezib chiqqan, tajribasi yetarli. Safar chog‘ida jodugarlar bilan ham uchrashgan, ularning bema’ni, tutruqsiz gaplarini eshitgan. Ammo bu So‘zlar zimniga o‘ziga xos bir mukammallik yashiringan edi. Har qanday zo‘r adib, otashin shoir ham bu kalom qarshisida dovdirab qolardi. Tufayl shu kunga qadar o‘qigan eng ta’sirchan baytlarni eslashga urindi. TTTundan keyin zehnidan Imraul Qays, Torofa, Zuhayr, Amr, Ontara, Labid, Horis, Xonsa, O’sha, Nabig‘a kabi dong‘i ketgan shoirlarning eng zo‘r she’rlarini bir-bir o‘tkazdi. Ular she’riyat cho‘qqisini zabt etgan eng oldi shoirlar edi, ammo ularning she’rlari, nutqlari hozir tinglayotgani bu kalom qarshisida jo‘n bir narsa bo‘lib qolardi.
Bir muddatdan keyin Rasululloh (s.a.v.) masjiddan chiqib ketdilar. Tufayl ham izlaridan yo‘lga tushdi.
Nabiyyi akram uylariga yetib kelganlarida, Tufayl u zotni to‘xtatdi. Avval o‘zini tanitdi, so‘ngra bunday davom etdi:
— Yo Muhammad, qavming seni menga boshqacha qilib tanitdi. Sehrjodusiga mubtalo bo‘lmagin tag‘in, deb ogohlantirishdi. Shunday yomonlashdiky, natijada quloqla rimga paxta tiqib olishdan o‘zga chora topmadim. Biroq baribir qiziquvchanligim tutib, kalomingni tinglashga qaror berdim. Mukammalligiga qoyil qoldim. Shuning uchun izingdan ergashib, shu yergacha keldim. Endi menga keltirgan diningni tushuntir.
Rasululloh (s.a.v.) Tufaylni ichkariga taklif qildilar. Islom dinining asoslarini tushuntirdilar, Ollohning kalomidan o‘qib berdilar. Tufayl hidoyat imomi bo‘lmish Rasulullohning so‘zlarini tinglaganidan so‘ng fikrini shu tarzda bayon etdi:
— Xudo haqqi, ushbu dindan ko‘ra haq din, o‘qiganingdan ko‘ra ustun bir kalom bo‘lmasa kerak. Men sening diningga kiraman.
Tufayl shu tariqa necha yillardan beri butun o‘zligini asoratda saqlab kelgan butparastlik kishanlarini uzdi, qalbini Olloh va rasuliga nisbatan bo‘lgan mehr-muhabbatdan boshqasiga o‘rin qoldirmaydigan tarzda pokladi, kalimai shahodat keltirib, musulmon bo‘ldi.
—Yo Rasululloh, men qavmim orasida baobro‘, e’tiborli kishiman. Hoziroq yurtimga qaytib, ularga Islom dinini tushuntiraman. Faqat, sizdan Ollohga duo qilib
turishingizni va menga qavmimni ishontirishga qodir bir oyatalomat berishini so‘rashingizni o‘tinaman.
Rasululloh (s.a.v.):
— Ollohim, unga dalil bo‘lajak bir oyatalomat ber, — deb duo qildilar.
Tufayl saodat yo‘lining ulug‘ yo‘lboshchisi bilan xayrlashdi va yurtiga jo‘nadi. Makkada xech kim, eng yaqin mushrik birodarlari ham uniig musulmon bo‘lganini bilmay qolaverishdi.

* * *
Nadr bilan Uqba bir necha kunlik yo‘l azobidan so‘ng Yasrib xurmozorlariga yetib keldilar.
Shaharda bir muddat sayr qildilar, o‘ngchapni kezdilar. Qaynuqo’, Nazir, Qurayza qabilalarining yahudiylari bilan uchrashdilar. Nihoyat, yahudiylar orasida bilimdonligi bilan tanilgan eng zukko birikki kishiga dardlarini ochdilar, maqsadlarini tushuntirdilar.
Bu odamlar chindan ham o‘qimishli, ko‘pni ko‘rgan kishilar ekan. Ulardan biri bunday dedi:
— Sizlarga uchta savolni javoblari bilan bayon qilamiz. Bu savollarga payg‘ambardan bo‘lak hech kim to‘g‘ri javob qila olmaydi. Agar bu savollarga to‘g‘ri javob qilsa, hech shubhalanmangki, u asl payg‘ambardir, uning yo‘liga kiring va unga itoat qiling. Javob bermasa, soxta payg‘ambarligi ayon bo‘ladi. U holda bunga qarshi qanday ish tutish o‘zlaringizga havola.
Nadr bilan Uqba bu uchrashuv va suhbat oralarida sir bo‘lib qolishini pltimos qildilar. «Chunki u shunday chapdast jodugarki, shivirshivirdan ham bir zumda xabar topadi», dedilar. Shundan keyin tuyalariga mindilar, «Qaydasan, Makka?» deb yo‘lga tushdilar.

* * *
Bu orada Os ibn Voil Rasulullohning (s.a.v.) o‘g‘il farzandlari yo‘qligini ulkan bir illat sifatida olamga yoya boshlagan edi. Bir majlisda so‘z olar ekan, shu fikrni o‘rtaga tashladi:
— U abtardir, — dedi.
«Abtar» degani nasli davom etmaydigan, zurriyotsiz bir kishi ma’nosini bildiradi. Qiz farzandga zig‘ircha ham axamiyat bermaydigan, avlod faqat erkak farzand vositasida davom etadi, degandek bema’ni ishonchga mubtalo bo‘lganlar uchun bu voqelik katta bir qusur hisoblanishi tabiiy edi, Ammo o‘zidan keyin insonlar orasida rahmat bilan eslashga arzigulik hech narsa qoldirmagan, o‘lganidan keyin ham la’natlanadigan badbaxtlar o‘zi asl abtarlar emasmikan?
Olloh payg‘ambar qilib jo‘natgan sharafli bir insonga tap tortmay loy chaplash g‘irt abtarlik emasmi?..
Bu fikr mushriklarga juda xush yokdi. Qaerda musulmonlarni ko‘rib qolsalar, «Payg‘ambaringiz abtardir», deya shilqimlik qiladigan bo‘ldilar. Mo‘minlarning qalblari qattiq ozorlandi.   
— Nega endi? Gulg‘unchadek qizlari bor, o‘shalar bilan davom etadi nasllari. Qolaversa, u zbt xotiralarda mangu yashaydilar, — deb javob berardilar.
Tez orada Jabroili Amin Rasulullohga (s.a.v.) Robbul Olamiyndan salom keltirdi. G’amqayg‘uga berilmaslikni, g‘amgin bo‘lishga boshqalar loyiq ekanini yodlariga soldi.
«Albatta, Biz sizga Kavsarni ato etdik. Bas, Siz Parvardigoringiz uchun namoz o‘qing va (jonliq) so‘yib qurbonlik kiling! Albatta, sizni yomon ko‘rguvchi kimsaning dumi qirqilgandir (ya’ni, benomu nishon yo‘q bo‘libketgguvchidir)!» (Al-Kavsar surasi.)
Mo‘minlar bu suraii o‘qiganlarida mushriklar o‘zlarini qo‘yarga joy topodmay qoldilar. «Yaxshiyamki bu fikr mendan chiqmabdi», tarzidagi o‘y-xayollar bilan ovunishga urindilar. Nima bo‘lsa ham, ko‘p yillik tajribalari bor: aytgan gaplari har doim ayni tarzda ro‘y berishiga shu qadar odatlanishgan ediki...
Biroq «abtar» laqabini o‘rtaga tashlagan kimsa bor. Bir majlisda ushbu oyatlar to‘g‘risida bahs ochildiyu:
— Muhammad ham seni abtarlikda aybladi, — deyildi.   
Os ibn Void sir boy bermagan kishi bo‘lib, yelkalarini qisib qo‘yaqoldi. Ammo naq nishonga otilgan o‘q kabi, qalbiga muhrlangan bu so‘zlarning ta’siridan qutulish oson emasdi. Bunisi xamir uchidan patir edi, xolos. Dunyoda abtarlik sari tashlangan ilk odim edi uning uchun. Asrlar o‘tib ham u kishilar tomonidan la’natlanajak, nihoyat, buyuk Hisob Kunida ilohiy dargohga turtinasurtina, yuziga chaplangan shu tamg‘a bilan borajak.