* * *
Madinalik yahudiylar, mushriklar va bir guruh munofiqlar ham hayajon ichida, ular ham necha kundan beri bir xabar kutayotir. Faqat, ular kutayotgan xabar...
Uchto‘rt kun avval Huzayfa bilan otasi Madinaga kelishgan, uch yuz kishilik tayyorgarliksiz musulmonlar qo‘shinining qarshisida puxta hozirlik ko‘rgan to‘qqiz yuz ellik kishilik lashkar turganini aytishgan. Bu ahvolda Qurayshning g‘alaba qozonishi tayin, shubhaga o‘rin yo‘q edi. Shoyad bu g‘alaba ila Madinadagi eski totli kunlari qaytib kelsa...
Madinada jangga bormay qolgan mo‘minlar ham bor edi, ammo ular juda ozchilik. Ularni yo‘lga solish va yoki qilichdan o‘tkazish uncha og‘ir ish emas.
Eng kamida ikkiyoqlama zug‘um orasida qolgan va jon qo‘rquvi bilan mo‘minlar orasiga kirgan munofiqlarning endi kuni tug‘ajak, hech bo‘lmasa, mo‘minlar bilan birga masjidda «yotibturish» zahmatidan qutulajaklar. Ham musulmon bo‘lib ko‘rinish, ham kufr hayotiii davom ettirish, kufrning sog‘inchi ila yashash oson emas axir.
Huzayfa bilan otasining kelganiga ham bir necha kun bo‘ldi, ammo hanuz bir xabar yo‘q. Musulmon bo‘lganlar ham, bo‘lmaganlar ham xushxabar kutishadi, lekin bu ikki guruh kutayotgan mujda bir-biridan boshqacha. Kunlar o‘tarkan, ko‘zlar yo‘llarni yanada kuchli istak bilan qarardi. Kimlar changini ortida qoldirib, «Mujdalar bo‘lsin, suyunchi, suyunchi: kufrning boshi kesildi!!!» deguvchi bir xabarchini kutsa, kimlar changtuproqqa belangan, yoqavayron, yaralijarohatli bir alpozda orqaoldiga qaramay qochib keluvchi odamlarni ko‘rarmikanmiz, degan sog‘inch to‘la nigohlarini yo‘llarga qadagan edi.
Nihoyat, kutilgan on keldi. Janobi Rasulullohning (s.a.v.) tuyalariga minib kelgan Zaydni ko‘rgan dushmanlarning ko‘zlari porladi. Demak, u jonini zo‘rg‘a qutqarib qolgan, sevgan otajonini ham tashlab qochgan, degan xayolga bordilar.
Ammo Zaydning ko‘zlarida g‘amqayg‘udan asar yo‘q, aksincha, sevinch bor edi. Zafar qozongan insonlardagina bo‘ladigan sevinch...
Jonini saqlab qolgan inson sevinmaydimi? Zehnlarga shunday bir fikr ham keldi. Chunki odam jangda jonini qutqarsa, o‘tirib olib yig‘lamaydiku.
Shoshapisha peshvoz chiqib, atrofini o‘rab oldilar. To‘planganlarning ko‘pi mushriklar va yahudiylar edi. Zayd odamlarga bir-bir boqib chiqdi, o‘zi taniydigan mo‘minlarni uchratmadi. Ha, peshvoz chiqqanlarning aksarisi mo‘min emasdi. Holbuki, Badrga Madina musulmonlarining hammasi ham bormagan edi.
Bu ishda bir ishkal borga o‘xshaydi! Yahudiylar bilan mushriklar Janobi Rasulullohning (s.a.v.) Badrga ketganlarini g‘animat bilib, shaharda qolgan musulmonlarning boshiga bir balo solgan bo‘lishmasin tag‘in?! Qani Abu Luloba? Holbuki, Rasululloh (s.a.v.) uni Ravhadan orqaga qaytarib yuborgan va Madina voliyi qilib vazifalantirgan edilar!.. Hech bo‘lmaganda, o‘g‘li Usoma qani? Axir, birinchi navbatda u chopib kelishi, «Dadajonim!» deb bag‘riga otilishi lozim emasmidi?!
Ammo Masjidi Nabaviy o‘z o‘rnida turibdi. Buzilmagan. Ayni choqda, xushxabar kutgan odamlarga xos bir sevinch bilan chopib kelib: «Xush kelding, qardoshim!» degan bir inson topilmagani ham rost.
Bir soniya ichida kechgan bu va shu kabi tushunchalar Zaydning qalbidan zehniga, zehnidan qalbiga ko‘chib turdi. Eng kamida, ko‘ngilga yoqmaydigan bir holat borligiga shubha yo‘q edi. Shu bilan birga, Janobi Rasululloh (s.a.v,) uni bu zafarning mujdachisi sifatida yo‘llagan edilar, endi shu vazifasini bajo keltirishi lozim. Yuziga ahmoqona ko‘z tikkan va uning: «Ado bo‘ldik! Quraysh qo‘shini bizlarni qilichdan o‘tkazdi», deyishini kutganlarga shunday bir nigoh soldi va so‘ngra:
— Ollohu akbar! Ollohu akbar! — deya hayqirdi.
Odamlar bu hayqiriq nimani anglatishini dabdurustdan bilolmadilar. Zayd endi ochiqroq so‘yladi:
—   Abu Jahl o‘ldirildi! Utba ibn Robia o‘ldirildi!.. Buyuk bir zafar qozondik. Ollohu akbar!.. Ollohu akbar!..

—   Hazil qilma bizga, ey Zayd, to‘g‘risini xabar ber!— deb ko‘rishdi. Javobiga yana: «Ollohu akbar!.. Ollohu akbar!..» takbirini eshitishdi.
—   Zayd, gaplaring jiddiymi? Ustimizdan kulma sen!
Zaydning nigohlaridan: «Nega ustlaringizdan kulayin?» degan ma’noni uqsa bo‘lardi.
Uning baland ovozda takbir aytishi eshiklarning ochilishiga, devor ortidan boshlarning uzanishiga sabab bo‘ldi. Bu orada Ummu Sulaym chiqib keldi. Kulgisini yo‘qotgan ko‘zlarla, g‘amlarga botgan yuzlarla chopib keldi.
—   Bizga xushxabarmi keltirding, ey Zayd, — deya so‘radi hayajon ichra.
—   Ha, ey Ummu Sulaym, biz zafar qozondik, Qurayshga og‘ir bir zarba berdik. Anchasini asir oldik. Lashkar orqamdan kelyapti. Ammo menga nima bo‘lyaptiki, seni g‘amgin holda ko‘ryapman?
Ummu Sulaym ko‘zlaridan oqqan yoshlarni artishni ham lozim ko‘rmasdan, javob berdi:
— Biz bugun Rasulullohning ko‘z nurlarini, Ruqayyalarini tuproqqa qo‘ydik. Janobimiz kelib endiuni ko‘rmaydilar...
Zaydning ichidan bir otash tashiga otilib chiqqanday bo‘ldi. Quloqlarining uchigacha vujudi lovlov yonayotganini his etdi. Tuyadan tushdi, jilovini Ummu Sulaymga tutqazdi va o‘zi to‘g‘ri Baqi’ qabristoniga qarab chopa ketdi. Yo‘lda qo‘llarida ketmonu kuraklar ila kelayotgan mo‘minlarni uchratdi. Bir-birlariga otilishdi. Ko‘zlardan tinmay yoshlar oqardi. Bu yoshlar qayg‘u bilan sevinch bir-biriga yo‘g‘rilib to‘ldirgan qalblardan ko‘zlarga ko‘tarilib kelgan samimiy tuyg‘ularni ifodalar edi.
Zayd g‘alaba mujdasini qisqa jumlalar ila anglatdi. Keyin Usmon ibn Affonga va boshqa mo‘minlarga ta’ziya izhor etdi. Uning ko‘zlari ham tug‘ilganidan beri ko‘z o‘ngida o‘sgan singlisi Ruqayya uchun yosh oqizmoqda edi.

*   * *
Bu xabarning to‘g‘riligiga ayniqsa yahudiylar ishonishni istashmasdi, madinaliklarga to‘satdan achchiq xabarni ro‘baro‘ qilmaslik uchun hozircha bildirishmayapti, astasekin mag‘lubiyatlari aytiladi, degan fikrni atrofga yoyishga harakat qilishardi.
—Mana ko‘rasizlar, yaqinda ahvol o‘zgaradi. Muhammadning uch yuz kishilik palapartish qo‘shini qaerda, Kurayshning lashkari qaerda!.. Mana, Zayd ham Muxammadning tuyasida qochib jonini qutqarib qolgan, — deyishardi.
Iloji boricha ta’sirchan shaklda har tarafda shunday tashviqot qilinardi. Shu qadarki, hatto Usoma ham otasining qoshiga kelib:
— Dadajon, haqiqatan biz zafar qozondikmi? —deb so‘rashga majbur bo‘ldi.
Zayd uning boshini siladi:
— O’g‘lim, otangning gapi yolg‘on emas, yolg‘on gapirmaydi ham! — dedi.

* * *
Nabiyyi akram (s.a.v.) Uqba ibn Abu Muoytni ham boshini tanasidan judo qildirmak suratida jahannamga yo‘llaganlaridan keyin Quraysh ulug‘larining ko‘zlarini o‘lim qo‘rquvi chulg‘ab oldi. Endi orqamaketin hammalarining ham bu ko‘prikdai o‘tajaklari, Madinaga borgunga qadar ko‘ziga sal bunday ko‘ringanlar bittabittalab o‘ldirilajagi qanoati zehnlariga o‘rnashdi...
Bu o‘ylar bir odamni harakatga keltirdi. Yonida uni qo‘riqlab kelayotgan kishiga:
— Ruxsat bersang, peshob qilib olsam, zo‘rg‘a turibman, — dedi.
Izn berildi. U odam xiyla nariga bordi, cho‘kdi, ehtiyojini chiqaradigan bir vaziyat oldi.
Qo‘riqchi uni, bemalol o‘tirsin, deya orqasini o‘girdi. Fursat keldi deya yirik dudoqli odam oyog‘ini qo‘liga olib qocha boshladi. Bir muddat o‘tib qo‘rikchi o‘girildi va asirini joyida topmay baqirib yubordi:
— Evoh! Suhayl ibn Amrni qochirdik!..
Bu xabar bir onda yoyildi. Janobi Payg‘ambarimiz (s.a.v.) darhol Suhaylni ushlashni, hatto qarshilik qilsa, o‘ldirishni buyurdilar. Bir necha kishi atrofga yoyilishdi. Izmaiz quvayotganlar orasida Janobi Rasuli akram ham bor edilar. Hech qancha o‘tmasdan Suhayl Payg‘ambarlar imomi sayyidimizni ko‘rib, ortiq qochmasdan taslim bo‘ldi. Qochganining jazosi o‘laroq qo‘llari bo‘yniga bog‘landi. Endi to Madinaga yetgunga qadar shu ahvolda ketishga majbur edi.
Suhayl va uning sheriklarining kunlari o‘zlariga qachon navbat kelishini kutib va kutuvdan tug‘ilgan qo‘rquv ila kecha boshladi.

* * *
Jangda qo‘lga kiritilgan o‘ljalar hali ham taqsimlanmagan edi. Olloh taolo bu masalada nimani buyurishi kutilardi. Zero, o‘lja masalasi g‘oyat nozik ish bo‘lib, uni ko‘ngil amri bilan hal etib bo‘lmasdi.
Nihoyat, Janobi Rasulullohning muborak yuzlarida vahiy kelayotganidan darak berguvchi bir ajib hol ko‘rindi. Endi Janobimiz bu dunyo ila aloqalari uzilgan, bir boshqa olamga kechgan kabi edilar. Vujudlaridan duvduv terlar oqar, lekin u Zoti sharif balki terlar oqayotganini ham sezmas edilar.
Bu holatlarini ko‘rib, atrofdagilar jim qolishdi. Boshlar egildi. «Rabbimiz nimani buyursa, amri boshimiz ustiga!» degan ma’noni anglatuvchi kutish boshlandi.
Ancha vaqtdan keyin Nabiyyi akram (s.a.v.) atrofga tabassumli nigoh tashladilar. Yana bir ozdan so‘ng vahiyni donadona qilib o‘qiy boshladilar:
«(Ey rasulim!) Sizdan o‘ljalar haqida so‘raydilar. Ayting: «O’ljalar Olloh va payg‘ambarnikidir. Bas, Ollohdan qo‘rqingiz va oralaringizni o‘nglangiz. Agar mo‘min bo‘lsangizlar, Ollohga va uning payg‘ambariga itoat qilinglar». Albatta, Olloh (nomi) zikr qilinganida, qalblariga qo‘rqinch tushadigan, oyatlari tilovat etilganida imonlari ziyoda bo‘ladigan va Rabbilarigagina suyanadigan kishilar (haqiqiy) mo‘minlardir. O’lar namozni to‘kis ado etadilar va biz ularni bahramand qilgan narsalardan infoq qiladilar. Ana o‘shalar haqiqiy mo‘minlardir. Ularga Rabbilari huzurida (ya’ni, jannatda) darajalar, mag‘firat va ulug‘ rizq bordir. (Bu o‘lja taqsimotida chiqqan mojaro) xuddi mo‘minlardan bir guruhi (urushni) aniq yomon ko‘rib turgan hollarida, Parvardigoringiz haq hukm bilan sizni uyingizdan (janggohga) chiqarganga o‘xshaydi. (O’shanda) ular ko‘rib turgan hollarida o‘limga haydab ketilayotgandek, siz bilan aniqravshan bo‘lgan haqiqat (ya’ni, urushga chiqish) to‘g‘risida bahslashgan edilar. O’shanda (ey mo‘minlar) Olloh ikki toifadan (ya’ni, karvon yo qo‘shindan) birini sizlar uchun (o‘lja) qilishga va’da bergan edi. Sizlar qurolyarog‘siz toifa (ya’ni, karvon) o‘zingiz uchun bo‘lishini istagan edingiz. Olloh esa, o‘z so‘zlari bilan haqiqatni muqarrar etishni va kofirlarning dumini qirqishni iroda qilgan edi. U garchi jinoyatchiosiylar yomon ko‘rsalarda, haqni haq, botilni botil qilish uchun (shunday iroda qilgan edi). O’shanda Rabbingizdan madad tilaganingizda, u sizlarga ijobat qilib: «Albatta, Men sizlarga ketmaket keladigan minglab farishta bilan madad beraman», dedi. Olloh faqat xushxabar bo‘lsin deb va ko‘ngillaringiz xotirjam bo‘lishi uchun shunday qildi. G’alaba faqat Ollohning dargohidan ^bo‘lur. Haqiqatan, Olloh g‘olib va hikmatli zotdir. O’shanda xotirjam bo‘lishingiz uchun sizlarni O’z tarafidan uyquga cho‘mdirgan va poklab, sizlardan shaytonning vasvasasini ketkazish uchun hamda qalblaringizni bir va qadamlaringizni sobit qilish uchun ustingizga osmondan suv (yomg‘ir) tushirgan edi. (Ey Muhammad,) o‘shanda Rabbingiz farishtalarga: «Men, albatta, siz bilan birgaman, bas, sizlar imon keltirgan zotlarning (g‘alaba qozonishlariga bo‘lgan ishonchlarini) mahkamlanglar! Men kofir kimsalarning qalblariga qo‘rquv solaman. Bas, ularning bo‘yinlarini uzinglar va hamma barmoqlarini chopinglar», deb vahiy qilgan edi. Bunga sabab ularning Ollohga va uning rasuliga qarshi turganlaridir. Kim Ollohga va uning rasuliga qarshi tursa, bas, albatta, Ollohning jazosi kattikdir. (Ey kofirlar,) mana shu sizning (jazoingiz)dir, bas, tortaveringlar! Albatta, kofirlarga yana do‘zax azobi ham bordir. Ey mo‘minlar, kofirlar(ning hujumlari)ga duch kelganingizda, ularga orqa o‘girmanglar (ya’ni, qochmanglar). Kim o‘sha (urush) kunida jang yo‘sinini o‘zgartirish yoki boshqa bir guruh (musulmonlarga) qo‘shilishdan tashqari holatda ularga (kofirlarga) orqa o‘girib qochsa, bas, u Olloh tarafidan g‘azab bilan ketibdi va uning joyi jahannamdir. Naqadar yomon oqibata! Bas, (ey musulmonlar,) ularni siz o‘ldirmadingiz, balki Olloh o‘ldirdi. (Ey Muhammad, ularning yuziga qo‘lingizdagi bir siqim tuproqni) otgan paytingizda, siz otmadingiz, balki Olloh otdi. Va (bu g‘alabani Olloh) o‘z tomonidan mo‘minlarga chiroyli in’om bo‘lsin deb qildi. Albatta, Olloh eshitguvchi va bilguvchidir. (Ey mo‘minlar,) mana shu (sizlarning mukofotingizdir). Albatta, Olloh kofirlarning hiylasini zaif qilguvchi zotdir». (Anfol 1-18.)

Bu suraning davomidagi oyatlar ham o‘ljalardan va Badr jangidan bahs etardi:
«Agar Ollohga va (haq bilan nohaqning) ajralish kunida — ikki jamoa to‘qnashgan kunda bandamiz (Muhammad)ga tushirganimiz (oyatlar va farishtalardan iborat) narsaga imon keltirguvchi bo‘lsangizlar, bilinglarki, o‘lja qilib olgan narsalaringizning beshdan biri Olloh uchun, payg‘ambar uchun va u zotning qarindosh-urug‘i, yetimlar, miskinlar va musofirlar uchundir. Olloh hamma narsaga qodirdir. O’shanda sizlar (Madinaga) yaqinroq tarafda, otliqlar (ya’ni, sizlar o‘lja qilib olmoqchi bo‘lgan karvon) esa sizlardan quyiroqda (dengiz sohili bo‘ylab ketmoqda) edi. Agar mushriklar bilan jang qilish uchun (avvaldan) va’dalashganlaringizda, biron muayyan vaqtga kelisha olmagan bo‘lar edingizlar. Lekin Olloh halok bo‘lguvchilar (ya’ni, kofirlik yo‘lini tutguvchilar) ochiq hujjat bilan (ya’ni, Ollohning mo‘‘jizasiga guvoh bo‘lgan hollarida) halok bo‘lsinlar, tirik qolguvchilar (ya’ni, imonga kelguvchilar) ham ochiq hujjat bilan tirik qolsinlar, deb qilinadigan ishni (ya’ni, musulmonlarning g‘alaba qozonishlarini, kofirlarning mag‘lub bo‘lishlarini) amalga oshirish uchun (sizlarni tasodifan to‘qnashtirib qo‘ydi). Shakshubhasiz, Olloh eshitguvchi, bilguvchidir. (Ey Muhammad,) sizga tushingizda Olloh ularni oz ko‘rsatganini eslang! Agar sizga ularni ko‘p ko‘rsatganida edi, albatta sizlar sustlashib qolgan va bu ish (ya’ni, kofirlarga qarshi jangga kirishish) xususida tortishib qolgan bo‘lar edingizlar. Lekin Olloh sizlarni bundan saqladi. Albatta, u dillarni egallab olgan sirlarni bilguvchidir. (Ey mo‘minlar,) Olloh qilinadigan ishni amalga oshirish uchun to‘qnashgan paytlaringizda sizlarning ko‘zingizga ularni kam qilib ko‘rsatganini, ularning ko‘zlariga esa sizlarni oz qilib qo‘yganini eslanglar! Barcha ishlar Ollohga qaytarilur». (Anfol, 41-44.)
Bu oyatlarni yetkazganlaridan so‘ng Janobi Rasululloh (s.a.v.) o‘ljaning beshdan bir qismini bir tomonga ayirib qo‘ydilar, qolganlarini suvoriylarga ikki, yayovlarga bir hissadan qilib, tengmateng taqsimladilar. Zotan, qo‘shin ichida boryo‘g‘i ikki kishigina otliq edi.
G’azotda ishtirok etolmagan, ammo Rasululloh (s.a.v.) taraflaridan bir vazifa yuklanib qoldirilgan va yo qatnashishni xoxlagani holda bora olmaganlar ham bor edi, Janobimiz ularga ham bir hissadan ajratib berdilar. Ruqayyaning eri Usmon ibn Affon, Madinaga voliy etib tayinlangan Abu Luloba, Badr g‘azoti deb yo‘lga chiqqan, lekin tuyadan yiqilib jarohatlangani uchun majburan ortiga qaytarib yuborilgan ikki kishi shular jumlasidandir.
Shahidlarning oilalariga ham bir hissadan ajratildi.
Shundan keyin Janobi Faxri koinot Sa’d ibn Abu Vaqqosga o‘girildilar.
— Kel, ey Sa’d, — deb yonlariga chorladilar.
Sa’d Rasulullohni kuzatdi. Ichini bir qo‘rquv va hayajon qopladi. «Ajabo?» der, biroq u yerga yaqinlasha olmas edi.
Darxaqiqat, Badrdan beri ko‘z tikib kelgani qilich Janobi Nabiyyi akram (s.a.v.) hissalariga tushgach, yuragi ko‘ksiga sig‘mas darajada ura boshladi. Bitta qilich uchun shuncha yalinganimning jazosi o‘laroq men haqimda bir vahiy inadiyov, endi jazo olishim muhaqqaq, hali ko‘rasan, ey Sa’d, deb mulohaza yuritardi u.
—   Bu qilichni senga berishimni xohlagan edinga?
—   Ha, ey Ollohning rasuli.
— O’shanda, bu qilich na senikidir va na menikidir, deb javob qilgan edim. Ammo endi bu qilich mening hissamga tushdi. Men esam, uni senga hadya qilaman, — dedilar Rasululloh yuzda tabassum ila.

Sa’d ko‘ksini siqib turgan g‘ashlikdan sevgili payg‘ambari so‘zlarini tugatishlari bilangina qutula oldi. Mamnuniyatla jilmaydi. Ollohning rasuliga tashakkurlarini biyadirdi. Ustmaust ikki daf’a murojaat etadigan darajada qiymat bergan edi bu qilichga. Ammo endi uning Yayada boshqacha, yanada ustun qiymati bo‘lajak, umrining boricha uni haq yo‘lida qo‘llayajak, uni Rasulullohning (s.a.v.) bir hadyasi, Badrdek unutilmas bir zafarning bir xotirasi o‘laroq bilajak.
— Sen ham kel, ey Ali!
Hazrati Ali (r.a.) «Labbay!» deya chopib keldi. Janobi Payg‘ambarimiz qo‘llarida yana bir qilich tutib turardilar. U aslida Hajjoj o‘g‘li Munabbihga tegishli bo‘lib, Quraysh orasida xos o‘laroq «Zulfiqor» oti bilan mashhur edi. Shuni Aliga uzatdilar:
— Mening hadyam bo‘lsin, — deb marhamat qildilar. Bular o‘ljadan ilk daf’a ajratilgai beshdan bir hissa hisobidan berilayotgan edi. Ali bilan Sa’d Janobi Rasulullohdan ayricha bir ikrom ko‘rganlarining sevinchi ila joyjoylariga qaytdilar.
Madinada qolgan musulmonlar Badrdan qaytayotgan birodarlarini buyuk g‘alaba bilan qutlash uchun shahardan tashqari chiqishdi va ularni «Ravxo» degan joyda kutib olishdi. Badr sari borilayotganida ham Janobi Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ilk qo‘noq qilib shu joyni tanlagan edilar. Yoshlarni shu yerdan orqaga qaytarib yuborgan edilar...
Usayd ibn Xubayr odob, hurmat bezagan bir ovoz ila:
— Ey Ollohning rasuli, zafaringizni Olloh muborak qilsin! — deya tabrikladi, so‘ngra bir oz o‘kincharalash tuyg‘ular bilan davom etdi: — Ammo, qasam ichamanki, sizni jangga emas, karvonni qarshilashga chiqqansiz deb o‘ylagan edim. Aks holda, aslo bu yokda qolmagan, mutlaqo siz bilan birga borgan bo‘lar edim.
Bu so‘zlarning samimiy ekanini Rasululloh (s.a.v.) janobimiz shaxsan o‘zlari tasdiqladilar:
— To‘g‘ri aytyapsan, ey Usayd, — dedilar.
Tobora Madinaga yaqinlashilarkan sayyidimiz (s.a.v.) Rabbilariga shukrlarini bunday ifoda etardilar:
— «Ollohdan boshqa hech bir iloh yo‘qdir. Yagonadir, hech bir sherigi yo‘qdir. Mulk Unga oiddir. Hamd Unga maxsusdir. U har narsaga qodirdir. Unga qaytamiz, xatolarimiz uchun Unga tavba qilamiz. Qulligimizda doimmiz. Rabbimizga hamd aytamiz. Ulug‘ Olloh
va’dasini o‘rinlatdi, quliga yordam berdi va bizga qarshi to‘plangan dushman guruhlarini O’zi tormor etdi».
Nihoyat, Janobi Rasululloh (s.a.v.) lashkar bilan birga shaharga kirib keldilar. Madinadan chiqayotganlarida Ollohning va’dasiga ishonib va suyanib yo‘lga otlangan edilar, endi bu va’daning tom va mukammal shaklda ro‘yobga chiqqanini ko‘rib qaytdilar. Mavlolariga so‘ngsiz hamd va shukrlar arz etib keldilar.
Bu paytda Ramazon oyi oxirlab qolgan edi. Shu sababdan shaharga kirarkirmas takror ro‘za tuta boshlashdi. Ramazon oyi chiqqanidan keyin Badr kunlarida tutilmagan ro‘zalar miqdoricha ro‘za tutib beriladi endi.
Asirlar uymauy taqsimlandi. Qochishga uringan Suxayl ibn Amr qo‘llari bo‘yniga bog‘liq holda Rasuli akramning (s.a.v.) uylariga keltirildi. Payg‘ambarimizning xotinlari Savda ta’ziya bildirish uchun qo‘shninikiga chiqib ketgan edi. Uyga qaytib, qabilasining ko‘zga ko‘ringan kishilaridan bo‘lmish Suxaylni qo‘li bo‘yniga bog‘li holda ko‘rdiyu hayajonini bosa olmadi:
— Ey Abu Iazid! O’zingizni bunday arqonlatgandan ko‘ra, sharafingizla o‘lishni eplay olmadingizmi?! —deya hayqirdi.

Savdaning bu ishi Janobi Rasulullohga (s.a.v.) og‘ir botdi. Payg‘ambar zavjasi bo‘lishdek bir saodat tojini boshiga kiygan Savda qozonilgan zafar bilan avvalo Sarvari anbiyo janobimizni qutlashi lozim bo‘lgani holda, bir mushrikka bunday deyishi uzrli emasdi. Bu jangni mushriklar boy berganidan qayg‘u chekayotgan kabi bir tuyg‘u ichiga kirgan edi. Shu sababdan o‘zi loyiq bo‘lgan ozorni bizzot Sultoni anbiyo janobimizdan eshitdi:
— Ey Savda, — dedilar Payg‘ambari Zishon, — sen bu so‘zlarni Ollohga va rasuliga qarshi aytyapsanmi?
Janobimizning ovozlaridagi ranj va jiddiyyatdan Savda esini boshiga yig‘di.
— Yo Rasululloh, sizga payg‘ambarlikni bergan Olloh nomiga qasam ichamanki, Abu Yazidni qo‘llari bo‘yniga bog‘li holda ko‘rib, o‘zimni tiya olmay qoldim, — deb javob qildi.
Suxayl baxil kishilardan emasdi. Sarvati ko‘p, o‘zi jo‘mard edi. Bulardan tashqari notiq bir xatib edi. Usoma ham uni tanib:
— Yo Rasululloh, bu odam Makkada xalqqa tirit1 tarqatgan kishi emasmi? — deb so‘radi.
361
Shunda Janobimiz:
— Ha, o‘sha. Lekin bu ishinyng orqasida Ollohning nurini so‘ndirishga ham harakat qilardi, — deb javob berdilar.
Boshqa asirlar ham uyuylarga taqsimlanib, har biriga insonday muomala etish buyurildi. Bu buyruq asirlarni uyaltiradigan darajada o‘rniga qo‘yib ado etildi. Qo‘lga qanday yemak tushsa, eng yaxshisi ularga berildi. Avval ularning qorni to‘yg‘azilardi.
Savda esa, nojo‘ya harakatining jazosini kuta boshladi. Eng qo‘rqadigani — taloq olish va «Mo‘minlarning onasi» degan sharafni yo‘qotish edi. O’zining navbatini Hazrati Oyishaga (r.a.) berish evaziga taloq qilinmaslikni so‘rab, o‘rtaga rijochi odam qo‘ydi va afv etildi.

* * *
Janobi Rasulullohning (s.a.v.): «Saharlik qilinglar va yenglar. Chunki saharlikda baraka bor», degan tavsiyalariga muvofiq yana saharliklar boshlandi, yana ro‘za ibodati davom ettirildi. Olloh farq qilgan g‘oyat qiymatli bu ibodatni uyg‘oq ko‘zlar bilan, uyg‘oq qalblar bilan boshlashning huzuri tuyildi. «Bismilloh...» bilan, Buyuk Mavlo madadkor bo‘lsii degan tilaklar bilan yemaklar yeyildi, keyin «Ollohim, Sening xushnudligingga erishish niyatila ro‘za tutyapman», degan tushuncha ostida kunbo‘yi davom etadigan ibodatlar boshlandi.
Rasululloh (s.a.v.) sahobalari bilan bir suhbat chog‘ida bunday tavsiyalar qildilar:
— Ro‘za tutgan odam yomon so‘zlar so‘zlamasin, johillik qilib qo‘pol ishlar qilmasin. Agar birorta odam unga yomon so‘z aytsa yoki g‘avg‘o chiqarmoqchi bo‘lsa, javob bermasin, «men ro‘za tutganman... men ro‘za tutganman...» deb o‘zini qo‘lga olishga harakat qilsin.
Qisqa va serma’no ifodalar edi bu gaplari. Ro‘za tutgan kishining tiliga, qo‘liga va tom ma’nosila nafsiga hokim bo‘lishi lozimligini anglatardi. Mo‘min bir tomondan Ollohga ibodat holida tursayu, ikkinchi tomondan boshqalar bilan g‘avg‘olashib yurishi, noxush ishlar qilishi hech yarashmas edi, birovning noxush ishlariga ham javob bermasligi,  ibodat holida ekanini doimo yodda tutishi tavsiya etiddi.
Janobimiz (s.a.v.) bu mavzuni quyidagi so‘zlari bilan yanada oydinlashtirib berdilar:
— Ro‘za tutganlardan qanchasining erishgani faqat ochlikdir. Kechalari ibodatga turadigan yana qancha odamning qo‘lga kiritgan foydalari faqat uykusizlikdir. Olloh taolo bunday marhamat qiladi: «Insonning har bir amaliga qatqat ko‘paytirib javob beriladi. Bir yaxshilikka o‘n mislidan yetti yuz misligacha savob va mukofot beriladi. Ammo ro‘za menga oiddir. Unga qiymat berish ham O’zim biladigan ishdir. Chunki ro‘za tutgan odam xohishlarini, ovqat yeyishga bo‘lgan istaklarini Mening roziligimni qozonish maqsadida tark etadi».
Janobimiz (s.a.v.) bildirgan 6u mukofotlar u Zot anglatganlari kabi ro‘za tutgan kishilarga ekanida shubha yo‘q. Birovni ranjitmasdan, birovlarning johilliklariga javob bermasdan, ibodat holida ekanini yodda saqlab, bu vaqtlarining qadrini o‘rniga qo‘ya olgan insonlarga nasib etardi bu mukofotlar.
Hazrati Rasululloh (s.a.v.) so‘zlarini bunday davom ettirdilar:
— Ro‘za tutgan odam tuyadigan ikki farog‘at bor: biri og‘zini ochib Ollohning ne’matini totgan vaqtda, ikkinchi Rabbiga qovushgan va ro‘zasining mukofotini olgan
vaqtda... Olloh nazdida ro‘za tutgan odamning og‘zining hidi sizlar mushkka bergan qiymatdan ham ustundir. Jannatda «Rayyon» deb atalgan bir eshik bor. Ro‘za tutganlar Qiyomat kuni shu eshikdan kirajaklar. U kun farishtalar tomonidan: «Ro‘za tutganlar qani?!» deb chorlanishadi. Kelishadi va u eshikdan kirishadi. Eng oxirgilari kirib bo‘lganlaridan keyin u eshik yopiladi va boshqa hech kim bu bu eshikdan ichkari olinmaydi.
— Yo Rasululloh, jannatning hamma eshiklaridan chaqiriladigan va kiradiganlar bo‘ladimi? — deb so‘radi Abu Bakr.

— Ha. Umid qilamanki, sen jannatning hamma eshiklaridan chaqiriladigan baxtli inson bo‘lasan, — deb mujdaladilar Janobimiz (s.a.v.).
Nigohlar havas bilan boqdi Hazrati Abu Bakrga... Qulog‘idan kirgan bu jumlaning quvonchini ruhining eng teran burchaklarida his etgan, borlig‘ining butun zarralariga singdirgan bir insonday, ko‘zlaridan oqayotgan yoshlarga ham parvo qilmay yig‘lardi Abu Bakr...
Bunday maqomga uning har jihatdan loyiq ekanini kim inkor eta olardi!
Bu orada masjidga bir xotin kirib, Rasulullohga (s.a.v.) murojaat qilib qoldi:
— Ey Ollohning payg‘ambari! O’g‘lim Horisani qanday yaxshi ko‘rishimni bilasiz. Yana bilasizki, siz bilan birga ketdi, lekin qaytmadi. Agar u jannatda bo‘lsa, sabr qilaman. Bordiyu unday bo‘lmasa, men to‘kadigan ko‘zyoshlarimni bir ko‘ring, — dedi.
Onaning nolai zorini eshitib turganlarning xayolida suv ichaman deb quduq boshiga yetib, bir daydi o‘qqa uchragan Horisa jonlandi. Janobimiz javob qildilar:
— Nimalar deyapsan, ey ona, sen faqat bitta jannat bor deb o‘ylaysanmi? Ko‘p jannatlar bor. Sening o‘g‘ling Firdavs jannatidadir.
Yuragi yoniq ona:
— E voh, endi sabr qilsam bo‘ladi, — deya xotirjam uyiga ketdi.