Abu Laxab Makkada krlgan, kasalligi tufayli Badr jangiga bora olmay, o’rniga boshka odamni yollab jo’natgan edi. Ketganlar izidan kunlab yo’l poyladi. Zafar suyunchisini keltiradigan odamni kutdi. Shunday xabar kelsa, yuziga kaytadan kon yugurishi, yangi hayot boshlanishi aniq. Bir kuni kelib: «Ortiq g’am chekma, ey Abu Lahab. Bag’ringda yongan otashni so’ndiradigan natijaga erishyapmiz. Mana, Muxammadning qonli ko’ylagi, mana, do’stlarining kesilgan boshlari!»deydigan xushxabarchiga suyunchisiga nimalar bermasdi, nimalar!..
Bunday xabar uni takror oyoqqa turg’azishi, takror sihhatli kunlarga qovushtirishi mumkin edi. Ketganlarning xar biri karvondagi molu mulkini qutqarish azmi bilan ketgani joniniboshini ayamay urushadi degani edi. Eh imkonini qilib, Makkadan qochganlarning hayot daftarlarini yopa bilsalar edi, arzirli ish qilgan bo’lardilar. Qo’shin ketganidan bir necha kun keyin Abu Sufyon karvonini Makkaga olib kelganida, Abu Lahabning me’dasi bulandi. Yaxshilikdan dalolat emasdi bu holat. Endi lashkar jangga kutilgan darajada istak bilan kirishmaydi. Chunki urushni zarur qilgan eng katta sabab o’rtadan ko’tarilgan edi.
Karvonning kelgani to’g’risida mujda berganlarga javoban:
— Juda go’zal... demak, sog’salomat yetib kelibdida!.. — dedi. Ammo ichidan: «Kelsa ham, jang tugaganidan keyin kelsa edi», degan qirindi o’tdi.
Qo’shin yo’lga chiqqan kunlari chaqnagan umidi hali tamomai so’nmagan edi. Buning ustiga, ularning yurishi davom etgani to’g’risidagi xabar yuragiga bir miqdor suv sepdi. Chiqmagan jondan umid. Boshlarida kimsan Abu Jahl turibdi, u odamni sevintiradigan natijaga erishmasdan ko’ymaydi, degan qanoat ila ovundi.
Ammo bir kuni... Ha, bir kuni Haysuman ismli bittasi katta mag’lubiyat xabarini olib kelganini eshitgach, belidan zarba yegan odamga o’xshab qoldi. Majolsiz bir sasla ketmaket boloxonali so’kishlardan o’zini tiya olmadi. Ishongisi kelmagani bilan bu shum xabar tobora yoyilib borayotgan edi. Abu Laxab yanada kengroq ma’lumot olishni xohlardi. Хiyol yengillik sezgan bir kuni o’rnidan turdi, ukasi Abbosning uyiga keldi. O’tirdi.
U tinmay hansirar, alamini to’kibsoladigan odam axtarar edi. Bu orada ukasi Horisning o’g’li Abu Sufyon ham o’sha yerga kelib qoldi.
— Qani, voqealarni bir tushuntirchi, jiyan. Asl xabarlar senda, — dedi Abu Lahab.
Abu Sufyon jangga birinchi bo’lib Utba, Shayba va Valid chiqishganini aytgach, amakisidan:
— Ularning qarshisiga chiqqanlar kimlar ekanini bilasanmi? — deb so’radi.
— Yo’q, — deb javob qildi Abu Lahab.
—Тaxmin etib ko’rchi qani?
Abu Lahab «Jonimni qiynab yubording, meni toliqtirmasdan o’zing aytaqol», deyar darajadagi holsiz bir sas ila:
— Qaydan bilaman?.. Uchta ahmoq chiqqandirda chiqqan bo’lsa, — dedi.
Abu Sufyon davom etdi:
— Ularga qarshi mening ukam Ubayda, sening ukang Hamza va amakim Abu Тolibning o’g’li Alilar chiqishdi. Yakkama-yakka jang boshlanib, oradan hech qancha o’tmasdan biznikilar yer tishlashdi. Ulardan faqat Ubayda yaralandi, menimcha, hozir o’lgan bo’lsa ham kerak.
Abu Lahabning xayolidan: «Koshki loaqal bittaga kamaygan bo’lishsa», degan o’y kechdi, ammo o’zi bunga e’tibor bermadi. Abu Sufyon so’zida davom etdi:
— Aslida, amakijon, biz u yerga urushish uchun bor magan edik. Urushmadik ham... Faqat ularga orqamizni o’girib qochdik. Ular esa, ko’ngillari tusaganini qilishdi — xohlaganlarini o’ldirishdi, xohlaganlarini asir olishdi. Bir qismimiz qochib qutuldik. Lekin bu masalada hech kimga til tekkizib yo qo’rqoqlikda ayblab bo’lmaydi. Biz bir guruh suvoriylarni ko’rdik. Ular yer bilan osmon o’rtasida edi. Otlarining oyoqlari yerga tegmasdi. Vallohi, ularga qarshi biz hech narsa qila olmadik. Hech kim hech narsa kila  olmasdi ham.
Abu Sufyon anglatgan voqealardan Abu Lahabning yelkalari cho’kdi, yuzi burishdi. Makka qo’shinning mag’lubiyat bilan qaytishini hatto tushida ko’rsa ham sabr etolmas edi. Holbuki, o’zidan bir necha barobar oz bo’lgan musulmonlardan yengilgan, boz ustiga, Makkaning hamma ko’zga ko’ringan kishilari yo o’ldirilgan, yo asir etilgan edi. Bu ko’rguliklar Abu Laxabni o’lmasdan burun o’limga yetaklaganday bo’ldi. Necha kunlardan buyon xastaligi tufayli chekkan og’riq va iztirobi bu eshitganlari bilan ikki barobar kuchaydi. Shu onda tuyayotgan qayg’udan xoli bo’lsa edi, yana bir necha oy kasal yotishga jondilidan rozi bo’lardi.
Abu Sufyon keltirgan xabarni Abbosning xotini Ummul Fazl bilan quli ham eshitib turishardi. Ummul Fazl bilan o’g’li sal oldinroq musulmon bo’lishgan, qul xam Islom dinini qabul etgan edi. Abu Sufyon: «Mingan otlarining oyoqlari yerga tegmasdi...»deya so’zlarini tugatgani zamon Abbosning quli o’zini tuta olmay qoldi, mushtini taxtaga urib:
— Vallohi, ular malaklardir! — deya baqirib yubordi.
Uning sevinchla baqirib yuborishi shundoq xam yorilar holga kelib turgan Abu Lahabning yuragini battar sikdi. Qoni qaynagan bu qizil soqolli odamning mushti g’azabdan shiddatli havolanib, qulning yuziga kelib tushdi. Qul nima bo’lganini bilmay qoldi. Тo’g’rirog’i, u o’zining qul ekanini, hatto juda zaif, juda oriq ekanini ham unutdi. Qulning hur kishiga og’iz ochishga haqqi yo’qligini bilishiga qaramay, Abu Lahabga tashlandi. Butun hirsikuchi o’sha kuni bir yerga to’plangan Abu Lahab uni bir siltashda ostiga oldi va do’pposlay boshladi.
Bu ishlar juda tez sodir bo’ldi. Abu Lahab hamon tapiratupur musht solardi. Ummul Fazl bu mojaroning shunchaki bir tomoshabini bo’lib qolmadi, qo’liga ilingan bir tayoqni olib, Abu Lahabning boshiga tushirdi. Nima bo’lganini bilmay qolgan Abu Lahab jon achchig’ida qulni qo’yib yuborib, o’rnidan tura boshladi. Shunda Ummul Fazl:
— Хo’jayini yo’qligida uni egasiz deb o’yladingmi?! — deya hayqirdi.
Abu Lahabning boshi yorilgan edi. Oqayotgan qon qizil soqolidan pastga inardi. Kin va adovat to’la nigohla birikki soniya Ummul Fazlga qarab turdida, so’ngra bir og’iz so’z demay, uyiga yo’l oldi.
Butun g’ururi oyoq osti qilingan edi. Abdulmuttalibning o’g’li, Qurayshning peshvolaridan, boy bir odam bo’laturib, bitta qulni deb xotin kishidan tayoq yeb qaytadimi ukasining uyidan? Bunday munosabatga qanday dosh beradi?..
Uyiga yetib ostonadan o’tarkan: «Shubxasiz, bu ham Muxammad boshimizga solgan balolardan biri», deya xayolidan kechirdi.
Alamidan yorilay dedi. Pecha yillardan beri kechasini kunduzga ulab ochgan bu mujodalani shu tahlit bir mag’lubiyatla yopishi mumkinligi yetti uxlab tushiga ham kirmagan edi. Zaif deb bilgani, atrofiga karokchilar galasini to’playapti deb o’ylagani Muxammad astasekin kuch yikqan, ulkan Arabistonning eng peshqadam qabilasi bo’lgan Qurayshni bir musht ila parishon qilgan edi.
Qachonlardan buyon endi ilk marta vujudida bir kuch sezib, g’ayrat qilgan edi, ammo uyiga popugi ancha pasayib qaytdi. Yana yotog’iga kirib, avvalgidek inqillay boshladi. Lekin endi bu inqillashlari faqat xastaliklardangina emasdi. Тortilgan mag’lubiyatning, bir qul tufayli xotin kishidan yegan tayog’ining va oyoq osti qilingan obro’yining ham ingroqlari bor edi ularda.
Eh... qani endi u kunlar! Хotini Ummu Jamil bilan birga har kuni Muhammadning eshigi tagiga tikanlarni va iflos narsalarni tashlab yurgan Abu Laxab qayerda qoldi?! Hozir ustiga ko’rpasini yopib olishgada ojiz kolgan, ham moddiy, ham ma’naviy jihatdan mag’lub bo’lgan Abu Lahab bilan u kunlarning tengsiz Abu Lahabi orasida qorli tog’lar paydo bo’lganini gapirib o’tirishga xojat bormi? Qani endi bir kunga... ha, bir kunginaga Yasribga bora olsa, yana uning eshigi tagiga qo’liga tushgan barcha iflos narsalarni, botganda zahri jondan o’tadigan darajadagi tikanlarni ham tashlay olsa... Hech bo’lmasa, loaqal bir martagina bor nafratiyu adovatini qo’shib, yuziga baqiribchaqira olsa, yuragini portlatadigan darajada to’lgan dushmanlik hislarini bir karra bo’lsin to’kib sola bilsa...
Хullas, o’shandagina bu dunyodan bearmon ketadi Abu Lahab! O’shanda «hayotining asosiy kunini»yashayajak, «Men ham endi yashagan hisoblanaman», deya to’shagida rohat ila jon berajak.
Eski... ko’p eski kunlar keldi xayoliga. Bir zamonlar «Menga yordamchi bo’la oladigan o’nta o’g’lim bo’lsaydi, birini qurbon qilar edim», deya qasam ichgan Abdulmuttalib, keyinroq kur’a tashlab aniqlangan qurbon, ya’ni, inisi Abdullox... birbir ko’z oldidan kechishdi. O’shanda Abdulloh qurbon qilinganida, hozir Muhammad balosiga hech kim yo’liqmagan bo’lardi. G’azabi qaynadi, birdan ko’pirdi:
— Odamlarga aql ulashilganida sen qayerda eding, dumbul?! — deb yubordi. Тupurmoqchi bo’ldi, lekin holi yetmay, tupugi soqolidan nari o’tmadi. Go’yo bu so’zlari va bu tupugi bilan otasi Abdulmuttalibni ayblar, Abdullohni qurbon qilmagani va boshlariga bunday bir baloni qoldirgani uchun jiyanidan ololmagan intiqom alamini uning xotirasidan olishga harakat qilar edi.

Ramazon oyining chiqishiga ikki kun qolganida janobi Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bir suhbat qurdilar va unda fitr sadaqasi haqida ma’lumot berdilar. Ramazondan keyin keladigan shavvol oyining ilk kunini Olloh taolo mo’minlarga bayram qilib berganini, u kun yeyishichish va maza qilish kuni ekanini, u kunda faqirlarni xursand etish uchun kattakichik, erkakayol, ozod yoki qul har kim kishi boshiga bir kunlik yemak tarqatishini va bu ishni hayit namozini o’qimasdan oldin ado etishi lozimligini so’zladilar. Beriladigan narsa xurmo, bug’doy, arpa, mayiz kabi kundalik yemishlardan iborat edi. So’zning mazmuni bir jumlada jamlanardi, ya’ni: faqirlarni u kuni och yurishdan qutqaringlar.
Janobi Rasululloh hayit kuni bomdod namozidan keyin hayit namozi o’qiladigan joyga to’planishni, balog’at yoshidagi erkak va xotinlarning hozir bo’lishlarini amr etdilar. Bundan oy ko’rgan ayollargina mustasno qilindi: ular namoz o’qimaydilar, bir chekkada turadilar.
Janobimiz hayit tongida bomdod namozini masjidda o’qidilar. Keyin Madinaning sharqiy tomonida joylashgan maydonga keldilar. Bu yerga erkak-xotin barcha musulmonlar to’planishgan edi.
Ularga xayitga aloqador so’zlarni aytdilar. Vazifalarini tushuntirdilar. So’ng azonsiz va iqomatsiz ikki rakat namoz o’qishdi. Namozning xar rakatida uch martadan qo’shimcha takbir aytdilar, xayit namozining xutbasi sifatida bir suhbat qilmoqchi ekanlarini bildirdilar.
— Istaganlar xutbani tinglasin, istaganlar ketsin, — deya marhamat qildilar.
Suhbatni Ollohga hamdu sano aytish bilan boshladilar. Old qatorlarda har qachongidek erkaklar turishardi. Хotinlar ham ovozni eshitsinlar uchun qator oralab, ularga yaqin keldilar. Bilol ham yonlarida edi. Bir qo’llari bilan Bilolning qo’lidan ushlagan holda ularga xam nasihat qildilar. Suxbat orasida mana bu oyati karimani  o’qidilar:
«Ey Payg’ambar, qachon sizning oldingizga mo’minlar kelishib, sizga o’zlarining Ollohga biron narsani sherik qilmasliklariga, o’g’rilik qilmasliklariga, zino qilmasliklariga, (kambag’allik yoki sharmanda bo’lishdan ko’rqib) o’z bolalarini o’ldirmasliklariga va qo’loyoqlari o’rtasida to’qib oladigan bo’htonni qilmasliklariga (ya’ni, farzandsizlik sababli erlaridan ajralib qolmaslik uchun biron tashlandiq bolani topib, go’yo u qo’loyoqlari o’rtasidan chiqqandek, ya’ni, o’zlari tuqqandek erlariga: «Mana shu bola sendan bo’ldi», deb bo’hton qilmaslikka) hamda biron yaxshi ishda Sizga itoatsizlik qilmasliklariga qasamyod etsalar, Siz ularning qasamyodlarini qabul qiling va ular uchun Ollohdan mag’firat so’rang! Albatta, Ollox mag’firatli, mehribondir» ( Mumtaxana surasi 12-oyat.)
Bu oyatlarni o’qiganlaridan so’ng, xotinlardan:
— Sizlar shu holatda bo’lishga so’z berasizlar mi? — deya so’radilar.
Ichkaridan bir xotin oyoqqa qalqdi.
—Ha,  ey  Ollohning payg’ambari,  so’z  beramiz, dedi.
—U holda sadaqa beringlar. Chunki sizlarning ko’plaringiz jahannamning o’tinlarisiz.
Bu daf’a qirmiziga tortib ketadigan qora yuzli xotin o’rnidan turdi:
 Nima uchun bunday, ey Ollohning payg’ambari? deb so’radi.
—Chunki sizlar hollaringizdan ko’p shikoyat qila sizlar, erlaringizning haqqini inkor etasizlar, siz larga doim yaxshilik qilib kelgan bo’lishsada, bittagina arzimas yomonlik ko’rsalaringiz, «Men sendan nima yaxshilik ko’rdim?»deysizlar.
Bu orada xotinlar ko’llarida borini sadaqa qilib bera boshlashdi. Kim barmog’idagi uzugini, kim qo’lidagi bilaguzugini, yana kim qulog’idagi isirg’asini chiqarib, Hazrati Bilolning etagiga tashlar edi. Hazrati Bilol esa:
— Otam-onam sizlarga qurbon bo’lsin, keltiring lar,  deb turdi.
Shu bilan bayram tugadi, odamlar tarqalishdi. Nabiyi akram janobimiz boshqa yo’ldan qaytdilar. Hayitga kelayotib, ro’zador emasliklarini bildirish uchun, bir nimalar yeb   olganlari ham ma’lum bo’ldi.

Abu Lahab Ummul Fazldan yegan tayog’ining alamida yotib olganidan keyin bir marta ham belini ko’tarmadi. Kunlar o’tgan sayin tuzalib ketish umidi tobora so’nib borardi. Badaniga tarikdektariqdek toshma toshib ketdi. Ozayish o’rniga ko’payib boradigan, ko’iaygan sari ketidan chidab bo’lmas og’riqlarni keltiradigan bu xastalikni arablar «odasa»xastaligi deydilar. Qizamiq deb tushunsa ham bo’ladi. Ehtimol, bu toshmalar ichini to’ldirgan azoblarning uchlaridir.
Тoshmalar avval suv oldi, keyin yiringlab ketdi. Abu Lahabning vujudi hali u o’lmay turib sasiy boshladi. Shu qadarki, farzandlari ham uning badaniga qo’l tekkiza olmay, hididan yaqiniga yo’lay bilmay qolishdi.
Тoshma toshganining yettinchi kuni edi. Abu Lahabning ko’zlari birdan kattakatta ochilib ketdi. Karshisida shu damgacha hech ko’rmagan, hech bir inson qaray olmaydigan darajada qo’rqinchli va bahaybat mahluqlar turardi. Holbuki, bir soniya avval bu yerda ulardan asar ham yo’q edi. Ungidan, chapidan, oldidan, ortidan qurshab olishdi. Bittasini bir marta ko’rgan odamning aqldan ozishi turgan gap edi. Kayerdan keldi bular, ichkariga qanday kirdi? Bu yerda ularning nima ishlari bor? Bularni na so’rashning imkoni bor, na uni anglashga vaqt...
—Sening iflos va murdor joningni jahannamga eltish uchun keldik, qara...
«Quturgan»kalimasi ham to’la ifoda eta olmaydigan holatda Abu Lahab bir otash dengizini, bir olov dengizini ko’rdi. Chekichegarasi bo’lmagan bu otash va olov dengizi yolg’iz o’zi uchun hozirlanganini his qildi. Bu orada jiyani «Olloh kalomidir»deb o’qigan so’zlar xotiriga keldi: «Abu Lahabning qo’llari qurisin, halok bo’lsin! (Aniqki) u quridi — halok bo’ldi! Molmulki va kasb qilib topgan narsalari unga asqotmadi. Yaqinda u va uning o’tin orqalagan, bo’ynida pishiq toladan eshilgan arqon bo’lgan xotini (lovullab turgan) alangali do’zaxga kirajak!»Bu sura quloqlari ostida yana bir bor o’qilganday bo’ldi.
Hozirga qadar suyanib kelgan boyligi bu otash dengiziga nisbatan hech narsa edi. Hatto katta Makka shahri ham tog’lariyu vodiylari bilan birga bu olov dengizi qarshisida tirnoqdek joy olmasdi.
«Nima?! Bu yerga men kiramanmi?.. Yanglishyapsizlar, men Abdulmuttalibning o’g’li Abu Lahabman... Adashayotgan bo’lmanglar tag’in...»deya olmadi.
Zotan, bunday degizib qo’yadigan siyoqlari yo’q edi ham. Baqirtirabaqirtira, turlituman qiynoqlar ila ruhini jasadidan ayirdilar. Shu onda sassiq vujudi harakatdan to’xtadi. Ruhi esa, unga berilgan buyuk bir fursatni qadrlamaganiga ming pushaymonda edi. Ollohning rasuliga qarshi yuritgan chirkin muxolafatning jazosini tortgusidir.
Aslida, uning boshiga davlat qushi qo’ngan edi. Koinotning gul yuzli sarvari uning ukasining o’g’li bo’lib tug’ildi, ko’zlari o’ngida, hech kimsa qusur topolmaydigan bir fazilat egasi bo’lib ulg’aydi. Uning har holini bilar, bironta boshqa kimsa uningchalik yaqindan tanimas edi. Ammo u bu ne’matlardan foydalanishni o’ylamadi, ne’matni o’zidan qochirdi.
Abu Laxabning o’lmasdanoq losh holiga kelgan jasadi o’sha kuni uyida qoldi, ko’milmadi. Ikkinchi kun o’g’illari uni ko’mmoqchi bo’lishdi, ammo jasad yaqiniga yo’lab bo’lmaydigan darajada bir hid tarqatardiki, yaqinlashgan kimsaning dimog’ini adoi tamom qilardi. Shuning uchun u kuni ham ko’ma olishmadi. Sassiq hid endi butun mahallaga taxdid sola boshladi. Хalq Abu Lahabning o’g’illarini o’rtaga oldi:
—Bir otangizni ko’mishga qurbingiz yetmaydimi? Afsuslar bo’lsin sizlarga!  — deyishdi qo’niqo’shnilar.
—Biz undan biror xastalik yuqib qolmasin deb qo’rqyapmiz, — deya javob qilishdi o’g’illari.
— Bunday tashlab qo’ysalaring, butun mahallaga yoyi ladiku u xastalik...
Keyinroq pul berib, odam yollandida, uzoqdan turib ustiga suv sepib yuvildi va Makkaning yuqori tarafiga ko’mildi. Islomning, xossatan Janobi Rasulullohning ashaddiy dushmanlaridan biri shu tahlit maydondan daf bo’ldi.

Badrdagi mag’lubiyat butun Makka xalqini shiddatli bir zilzila kabi qalqitib yubordi. Jangga qatnashgan hamma ulug’lar yo o’ldirilgan, yo asir olingan edi. Faryod va fig’onlar ko’kka o’rladi. Bu holat Abu Sufyonga yoqmadi. O’rnidan turdi va Masjidi Haramga to’plangan xalqqa xitob etib, bunday dedi:
— O’lgan yaqinlaringizga yig’lamang. Ularga marsiya aytmang. Mabodo yig’lasangiz, Muhammadga va uning sheriklariga nisbatan tuygan kin va adovat hislaringiz yengillashib qoladi. Ham ularni xursand etgan, o’zlaringizni ularga masxara qildirgan bo’lasiz. Тoki ular bilan to’qnashib intiqomimizni olmagunimizga qadar xushbo’ylar surtish va xotinlaringiz bilan birga yotishni o’zlaringizga harom qilishingiz lozim. — Keyin o’zi
to Badrning intiqomini olmagunicha yuvinmaslikka xalq oldida qasam ichdi.
Abu Sufyonning bu xitobi va xarakati u yerdagilarga ta’sir etdi. Тijoratga aqli yetadigan ba’zilari esa: «Ortiqcha dardli ko’rinadigan bo’lsak, Muhammad va uning ashobi bizdan mo’l-mo’l pul undirib qolishning payiga tushadi», deyishdi.
Kimlari ongli ravishda, kimlari uningbuning aybsitishidan andisha qilib, bu tavsiyani qabul etgan bo’lishdi.
Abu Sufyonning xotini Hind mashxur Utba ibn Robianing qizi edi. Badrda yaqinlaridan eng ko’p kishi o’lgan odam shu ayol bo’ldi. O’g’li Hanzala, otasi Utba, jiyani Valid va amakisi Shayba o’ldirilgan, boshqa o’g’li Amr asir olingan... Bu voqealarni eshitgan zahoti eshushini yo’qotdi, ammo ko’zidan bir tomchi ham yosh chiqarmadi.
—Sen ham yig’lamayapsanmi, ey Hind? — deb so’rashdi.
—Yig’idan foyda borligini bilganimda, to’xtamasdan yig’lar edim. Ular orasidan ham eng sevimlilari o’ldirilganini ko’rmagunimcha qayg’um aslo so’nmaydi, — dedi va otash sachratib turgan ko’zlariga uyg’un bir ovozda qo’shimcha qildi: — Qasam ichaman, otamni va amakimni o’ldirgan Hamzaning jigarini sug’urib olamanda, tishlarimning orasiga olib chaynayman! Qasam ichaman... qasam ichaman!..
Makka ahlining qaroriga qiyinchilik bilan bo’lsa ham amal qilinar, hech kimning ko’zidan yosh chikmas edi. Faqat keksa va ko’zlari ko’r Asvad yoniga qulini olib orasira shaxar tashiga chiqib turishida bir sir bormiyo’qligini negadir hech kim o’ylab ko’rmasdi.
Haqiqatan ham, Asvad ikki kunning birida Makka
Haqiqatdan ham, Asvad ikki kunningbirida Makka tashiga chiqar, o’g’li Zam’a bilan Oqiylning, nevarasi Horisning xotiralarini eslatadigan vodiylarga borar, u yerda bosibbosib, o’lguday mast bo’lguncha ichar, armoni boricha yig’lar va orada kuliga:
— Bu ishimni hech kim ko’rmasin, eshitmasin, — deb qo’yar edi.

Mashhur shoir Umayya ibn Abu Salt bir vaqtlar haq dinni axtargan, bu yo’lda go’zal she’rlar bitgan bir odam edi. Тoza, durust fikrlari bilan bir qatorda, payg’ambarlik menga beriladi, degan bir qanoati xam bor edi.
Hiro g’orida nubuvvat mujdasi Janobi Rasulullohga (s.a.v.) berilishi Umayya ibn Abu Saltda hasad tuyg’ulari qo’pishiga sabab bo’ldi. Unga tegishli haq haqsiz ravishda boshqaga berilganday, endi Janobi Rasulullohni rohatsiz qiladigan she’rlar yozib, hasadini ochiq izhor eta boshladi. Birmuncha vaqt Тoifda yashadi. Shom taraflarga qilingan bir sayohatdan qaytishda yo’li Badrga tushdi. Bu paytda endi jang tamom bo’lgan, mushriklarning ustiga tortilgan tuproq hali sovib ulgurmagan edi.
Umayya do’stlari uchun ko’zyoshlari to’kdi. O’sha yerda aytgan bir she’rida «Payg’ambar bo’lganida, aqrabolarini bu yerda o’ldirarmidi?»degan so’zlar bor edi.
So’ngra tuyasini haydab, Тoifga yo’l soldi. Bundan keyin Umayya uchun birgina safar qolgan edi. Oxirat safari... Ammo u yerda rohat topadimi, yaxshi kutib olinadimiyo’qmi, buni bilmasdi.
So’nggi nafasini chiqargan vaqtida ichidagi hasad va kufrning jazosini berish vazifasi bilan kelib kutib turgan farishtalar jonini sug’urishdi va olib ketishdi.

Bu orada Madinaga asirlar uchun belgilangan fidyalar (tovon pullari) kela boshladi. Fidyasi olinganlar ozod qilib yuborilardi. Ko’p qismi shu tariqa bo’shatildi. Bir necha asir ansor bolalariga o’qishyozishni o’rgatish sharti bilan afu etildi. Afu evaziga har bir asir o’ntadan bolani o’qitib berishi talab qilindi.
Shoir Abu Azza pulsizboyliksiz odam edi. Uning butun boyligi tilijag’idangina iborat edi, deb aytsa bo’ladi. O’zini qutqarishga hech bir narsasi yo’q. Ammo u ham hayotining bag’ishlanishini istardi.
— Bizga qarshi gap aytmaslikka so’z bera olasanmi? — deb so’rashdi undan.
Abu Azza bu taklifni sevinch bilan kabul etdi:
—Ha, so’z beraman. Ont ichaman, sizlarga qarshi bitta ham so’z demayman!
—Qani, unda ko’ngling tusagan joyga ketaver, deyishdi.
Bu tarz oson qo’yib yuborilgan Abu Azza hayotga yangidan kelgan insondek, shodxurram Madinadan chiqib ketdi. Ketarkan, Janobi Rasulullohning (s.a.v.) mardliklarini, jo’mardliklarini vasf qiluvchi bir she’r o’qib borardi.
Abul Os uchun yuborilgan mollar ichida bir gardonlik chiqdi. Buni ko’rib, bir juft ko’z yoshga to’ldi. Shunday bir ko’zki, Ulug’ Mavlo ulardan ham qadrli boshqa bir ko’z yaratmagandir.
Bu voqeaning shohidlari ko’zyoshning sababini bilmoqchi bo’lishdi:
— Sizni nima injitdi, yo Nabiyalloh? — deb so’rashdi.
Nabiyyi akram janobimiz (s.a.v.) Abul Osning fidyasi orasidan chiqqan gardonlikni ko’rsatdilar. Bu narsani qizlari Zaynab jo’natganini, unga esa, sevikli zavjalari Hadicha (r.a.) sep o’laroq taqdim etganini aytib berdilar. Yillarcha avval qilingan sep va kelinlik liboslari ichida nur yuzli Zaynab ko’z o’ngilariga keldi. Ayollar olamining bosh toji Hazrati Hadicha bu gardonlikni o’z qo’llari bilan Zaynabning bo’yniga taqib turgan holatini esladilar.
Janobi Rasulullohning (s.a.v.) ko’zlarini yoshlatgan mana shu xotira edi.
— Rozi bo’lsalaringiz, Abul Osning fidyasini qaytarib beringlar, — dedilar.
Ko’ngil to’la samimiyatla javob qilishdi:
— Mingdan ming rozimiz, yo Rasululloh!
Bir necha kishining og’zidan birdan chiqdi bu so’zlar. Hatto Abul Osni asir olgan Abu Ayyub Ansoriy ham shu so’zlarni aytganlar orasida edi.
Abul Os fidya olinmasdan qo’yib yuborilayotgani,, evaziga Zaynabni darhol Madinaga yuborishi lozimligi tushuntirildi. Bu taklifni Abul Os qabul etdi.
Otasiga paygambarlik vazifasi berilarberilmas Islomni qabul qilgan Zaynabning bundan bu yog’iga Abul Osning xotini bo’lib qolishi mumkin emasdi. Lekyn Nabiyyi akram janobimiz qiyinkistovlarga to’la xayotlari davomida uni ajratib, yonlariga olish imkonini topmagan edilar.
Abul Os musulmon bo’lish taklifini qabul etmadi. Kelishuvga binoan Zaynabni Ya’jaj vodiyida mo’minlar qo’liga topshiradigan bo’ldi.
Mikraz ibn Hafs Suhayl ibn Amrni qutqarishga kelgan, lekin fidya olib kelmagan edi.
Uning o’rniga meni ushlab turinglar. Qarzini keltirmasa, o’rniga meni o’ldirasizlar,  dedi. Mikrazning bu taklifi qabul etildi. Ayni choqda, Hazrati Umarning (r.a.) ham bir taklifi bor edi. Vaqtni o’tkazmasdan, aytaqoldi:

Ey Ollohning rasuli, izn bersangiz, Suhaylning old tishini sug’urib olay. Тoki gapirganida tili tashqariga otilib chiqib, sizga qarshi biron narsa deya olmasin.
Suhaylning pastki labi tirtiq edi, bu kamlik qilganiday, tishlari ham sug’urib olinsa, odamlar oldida bemalol gapira olmay, har og’iz ochganida tili tashqariga chiqib ketaverib, birovga bir gapni uqtirolmaydigan bo’lib qolishi turgan gan edi.
Lekin Rasululloh (s.a.v.) janobimiz bu taklifni kabul qilmadilar:

Hech kimning tanasiga nuqson yetkazmayman, ey Umar,  dedilar.  Jazosiga Olloh taolo menga ham aynan shunday qilishidan qo’rqaman. Payg’ambar bo’lsam ham, bunaqa ishni qilishga haqqim yo’q. Lekin, ey Umar, bir kuni u sen ayblamaydigan, hatto maqtaydigan bir
joyda chiroyli gapirib paydo bo’lishidan umid qilamiz.
Тishlarini sug’urib tashlash taklifi tushganida sovuq ter to’ka boshlagan Suxayl chuqur nafas oldi. Fidyasini topib kelish hamda o’zining o’rniga asirlikda qolayotgan Mikrazni qutqarish niyatida Madinani tark etdi.

Makka...
Bir xotin kishining faryodi ko’klarga yuksalib, Asvadni rohatsiz qildi. Quliga buyurdi:
Chiqib qarachi, nimaga yig’layapti 6u xotin?..
Qul sal o’tmay qaytib kirdi.
— Тuyasini yo’qotgan ekan, shunga yig’layapti, — dedi. Asvad o’zini tutolmay qoldi:
— Demak, bu xotin bir tuya uchun ko’zyoshi to’kyapti, uyqularini yo’qotyapti, shundaymi? Ayt unga: tuyasiga emas, Badrda o’ldirilgan raislarga yig’lasin... Bilib qo’yinglar, ular o’lib, ayrim kimsalar ish boshiga keldi. Badr jangi bo’lmaganida, ularga raislik nasib
qilarmidi?..
Bu so’zlar bilan u Abu Sufyonni nazarda tutardi. Aytmoqchi ediki, Abu Sufyongacha ham raislikka loyiq kishilar topilar edi. Asvadni asil dardli qilgan ham Badrda o’lganlar uchun yig’lashning taqiqlanishi bo’ldi.
O’sha kecha Asvad to’yibto’yib ko’zyoshlari to’kib chikdi. Uning bu ahvolini ko’rganlar Abu Sufyonning taqiqini ham nazarpisand qilmay, uzoq-uzoq yig’lashdi, marsiyalar aytishdi. Janobi Rasululloh va ashobi haqida bo’larbo’lmas so’zlar so’ylashdi. Badr mag’lubiyatining intiqomini olmasdan tinch yashamaslik fikri hammasini birlashtirib turardi. Yolg’iz shoir Abu Azza jim edi. Marsiya to’qigin, Muhammadga qarshi so’zlar aytgin, deb taklif etilganida:
— Men hayotimni tilimni tiyib yurish evaziga qutqardim, — deb javob qilardi.


Janobi Rasululloh (s.a.v.) boshchiliklarida Islom lashkarining Badrda qozongan g’alabasi Madinani ostinustun qilib yubordi. Endi o’rtada lof emas, balki haqiqiy bir kuch bor edi. Hijoz o’lkalarida buyuk bir nom sohibi bo’lgan, butun qabilalardan ustun bir qadrga ega Qurayshdek qabilani tormor etish hazilakam gapmi?
Bu zafar bir kun kelib Madinada rais bo’lish haqqi to’lasicha qo’liga o’tishidan umid qilib yurgan Ibn Salul kabi shaxslarni shoshirib qo’ydi. Kundankunga zaiflashib borayotgan obro’e’tibor endi tamoman qo’ldan chiqajagidan dalolat edi bu zafar.
Atrofida so’zini tinglaydigan, uni katta sanaydigan bir guruh bor edi. Ammo uning soni Madina xalqiga nisbatan olganda barmoq bilan sanarli darajada oz. Ular hali ham butga topinishar, hali ham eski dinlariga  amal  qilishar  edi.   Lekin  bu  bir  xovuch  kishi bilan o’rtaga otilib, mo’minlarni maydondan siqib chiqarishning iloji yo’q. Ikkinchi tomondan, ilgaridan nizolashib yurishgani yaxudiylar oldiga borib, «Endi biz ham sizlardanmiz», deya olishmaydi. Eng yaxshi chora — ko’ngillariga o’tirinqiramagan Islom dinini qabul etgan kabi ko’rinib, o’zlariga kafolat olish bo’lib qoldi. Aks holda, ishlar chappa ketishi, balki u ona yurtida yashay olmay qolishi ham tayin. Holbuki, musulmon bo’lganini ochiqchasiga aytsa, unchamuncha e’tibor topishi, hayotini izga tushirib olishi mumkin. Bu orada «payg’ambar»deyishayotgan odamni biror nayrang ishlatib, adabini berib qo’yish imkoni ham topilib qolarmidi.
Abdulloh ibn Ubayn bu kabi o’yxayellar og’ushida, xalqning ko’zi oldida musulmon bo’lganini e’lon etdi, shahodat kalimalarini so’yladi.
Uning Islomni qabul qilishi avvallari unga e’tibor ko’rsatib kelganlarni sevintirdi. Kechagi kunga qadar ichi kin va nafratga, g’azabga to’la odam qanday qilib musulmon bo’larkan?..
O’zi kabi hanuz arosatda yurgan odamlar uning uyiga kelib, ziyorat etishdi va:
—Bir gap eshitdik, shu to’g’rimi, ey Ibn Salul? — deb so’roqlashdi.
—Nimani eshitdilaring? Biron ajablanarli ish bo’ptimi?
—Haa, shunisi ortiqcha, ey Ibn Salul. Buni hech bo’lmasa bizga aytma. Kechaga qadar ham Muhammadga va odamlariga otash iurkab kelgan sen emasmiding?
—Men edim.
—Endichi?
—Endi yanayam otash purkayman. Kelganlar battar hayron bo’lishdi.
—Hech narsa anglamadik, — dedi biri.
— Mendan bundan ortiq so’z olmaysan ham. Abdulloh ibn Ubayy ibn Salul ularga shunday bir nigox tashladiki, go’yo bu bilan: «Anglaydigan saviyada emassizlar», demokchi bo’ldi. Keyin shu o’yini so’zlar bilan davom ettirdi:
—Anglashilmaydigan bir narsa yo’q. Sizlar Ibn Salul ham o’sha ahmoqlar yo’lidan borib, Muxammadga imon keltirajagiga darrov ishonib ko’yaqoldingiz. Holbuki, bu ishim ularga qarshi bir hiyladir, bir o’yindir, yanayam ochiqroq aytsam, aldovdir. Ammo buning uchun sabrli bo’lish lozimligiga sizlar ham iqrorsizlar, albatta.
Masala oydinlashdi. Ibn Salul qal’ani ichidan yemirish yo’lini tanlagani ma’lum bo’ldi. Ayrim shartlar ostida bundan aqlli bir yo’l tutib bo’lmasdi xam. Ibn Salul xaqiqatdan uzoqni ko’radigan odam ekanini ularning nazarida isbot etgan edi.
Bittadanikkitadan bo’lib borib shaxodat kalimalarini aytishga, ularning yonida ulardek bo’lib ko’rinib yurinna qaror berildi.
Shu kundan boshlab Ibn Salul bilan uning do’stlari ham masjiddan joy olishdi. Musulmonlar oliy devonda turib Robbul Olamin huzurida sajdaga bosh qo’yganlarida ular xam yotibturishdi. Ko’zga tashlanishga xarakat qilishar, o’zlarini yaxshi musulmon kabi ko’rsatishga zo’r berishar edi. Ammo bir imkon tug’ildi deguncha mo’minlarga Rasululloxni (s.a.v.) qusurli ko’rsatib, ularni sovutishdan va Madinada yana eski hayotni jonlantirishdan  boshqa  maqsad  va  g’oyalari   yo’q  edi.

* * *
Ona tarafidan yahudiy bo‘lgan mashhur shoir Ka’b ibn Ashraf Badrda mushriklar yo‘liqqan mag‘lubiyat alamini jonjonidan tuyganlardan edi. O’zi tanigan ko‘p insonlarning o‘ldirilishi uni shunday g‘amga botirgan edi, nariberisi yo‘q. Kim biladi, makkaliklarning qayg‘usi qay daraja bo‘lsa... Borib ularni ko‘rmaguncha, ko‘ngilhol so‘ramaguncha, ular bilan birga ayni dardni totmaguncha ichi chiqmasligini angladi. Tonglardan birida tuyasiga minib, Madinani tark etdi.
Badr tuproqlariga yetganida yuragining eng teran joylaridan chiqqan la’natlarni yog‘dirdi. Hali qonlari ham qotib ulgurmagan do‘stlarini ko‘zyoshlar bilan yodga oldi. Nihoyat, kunlab yurayura, bir oqshom Makka ko‘chalariga kirdi.
Ka’b Makkada musofir hisoblanmasdi. Uni mamnuniyatla uyida mehmon qilishga tayyor ko‘plab oilalar bor edi. Ollohning rasulini qabul etmagan va u zotni hijratga majbur qilganlarning ko‘ngli Ka’b singari kimsalar bilan huzur topardi, albatta.
Darhaqiqat, u qora kunda hamdard bir do‘st sifatida kutib olindi. Makka majlislarining to‘ri unga berildi.

* * *
Abul Os Makkaga kelgach, xotini Zaynabga vaziyatni tushuntirdi.
— Seni jo‘nataman deb otangga so‘z berdim, hozirligingni ko‘raverishing mumkin, — dedi.
Zaynabiing Abul Osdan shikoyati yo‘q edi. Yoqimtoy, aqllihushli, havas qilsa arzigulik ahloqli bir odam. Ayni choqda, qalbi imon nuriga yopiqligicha qoldi, otabobosidan o‘tib kelgan dinini tark etmadi. Bu vaziyatda biri musulmon, boshqasi mushrik bo‘lgan er-xotin qanday birga yashay oladi? Kolaversa, ko‘pdan beri hech huzur topmagani Makka shahri, ayniqsa, Badr jangidan keyin odamni bo‘g‘adigan, nafas olib bo‘lmaydigan holga keldi. Otasining yashash haqqini tan olmagan bu shahar Zaynabga tamomila bir zindonga aylandi. Endi bu yerda unga kulib qaraydigan bir chehra axtarish, samimiy bir do‘st topish xayoliga ham kelmaydigan bir ish edi. Shu sababdan erining gapini xushxabar o‘laroq qabul etdi, zudlik bilan hozirlik ko‘ra boshladi.
Abu Sufyonning xotini Hind keldi.
—   Otangning yoniga ketayotgan emishsan? — dedi eshikka suyangan ko‘yi.
—   Bekor gap, — deb javob qildi Zaynab bir shumlikni sezib.
—   Mendan yashirishning hojati yo‘q, qizim. Yo‘lda biror zarurating chiqib qolsa, tez ta’min qila olaman, erkaklarga hech lozim bo‘lmagan ba’zi narsalarga xotin kishi ehtiyoj tuyishi mumkin. Bu masalada mendan uyalib o‘tirma.
—   Tashakkur, zarur bo‘lsa, aytarman, — dedi Zaynab.
Xindning ovozida samimiyat manaman deb turardi. Harholda Zaynabda shunday kanoat hosil bo‘ldi. Lekin baribir unga: «Ha, ketyapman», deb ochiqcha ayta olmadi.
Nihoyat, bir kuni Abul Osning ukasi Kinona uni tuyaga o‘rnatilgan bir mahfaga mindirib, yo‘lga chiqardi. Zaynab o‘sha paytda homilali edi.
Janobi Rasulullohning (s.a.v.) qizlari Madinaga otlanganini eshitgan Asvadning o‘g‘li Habbor yoniga bitta o‘g‘ribezorini olib, uning orqasidan yetib keldi. Kinona: «Nima qilyapsan» deyishga ham ulgurmay, nayzasini mahfaga sanchdi. Mahfa qattiq silkinib ketdi va Hazrati Zaynab yerga dumalab tushdi. Tusharkan, kattagina bir toshga borib urildi. Habbor ikkinchi daf’a tashlandi. Ammo endi Kinona o‘zini o‘nglab olgan edi, uning oldini to‘sib chiqdi.
— Olchoq harif, xotin kishiga qo‘l ko‘targani uyalmaysanmi?! — dedi.
Habbor ham bo‘sh kelmadi:
—   Uni bu yerdan sog‘ chiqarishimizni umid qilyapsanmi sen? — dedi po‘pisa qilib.
—   Sochidan bir tuki to‘kilishiga ham yo‘l qo‘ymayman!
—   Otasi Badrda nima ishlar qilganini bilmaysanmi, ey Kinona?!
—   Sizlar ham borib o‘sha otasidan olinglar intiqomingizni!..
—   Olajagimiz intiqomning ilki buni o‘ldirish bo‘ladi..
Shunday dsya Habbor takror xujum qildi, lekin bu gal Kinona ko‘ksini qalqon qilib, to‘xtatib koldi. Endi ikkalasi olishib ketishdi. Habborning orqasidan kelganlar ham bor edi, ular ortdan tahdid sola boshlashdi. Kinona qarasa, ish chapiasiga ketayotibdi.
— Bu ishni o‘lgunimcha oxiriga oboraman. Toki tirik ekanman, unga biror zarar yetkazmaysanlar! — deya hayqirdi.
Taxdid jiddiy edi. Kinonaning boqishlari Habborni hushyor torttirdi. «Shunisi ham yetar», deya qaytib ketishga majbur bo‘ldi. Orqadan kelganlarning ichida Abu Sufyon ibn Horisa ham bor edi. U:
— Nimaga buncha johillik kilyapsan, Kinona?.. Kup pakunduzi bu xotin yo‘lga chiqariladimi, axir? Muhammad bilan oramizda o‘tgan gapso‘zlarni bilmaysanmi?
—Xo‘p, nima qilayin?
—Hozir Makkaga qayt, oradan bir necha kun o‘tsin. Keyinroq qorong‘ida, odamlarga sezdirmasdan olib chiqib ket, — dedi Abu Sufyon.
Kinonaga bu taklif ma’qul keldi. Qo‘rquvdan titrab o‘tirgan Zaynab naridan-beri tuzatilgan mahfaga qaytadan mindi. Makkaga karab yo‘l olishdi.
Buyuk bir quvonch bilan yo‘lga chiqqan edi. Endi esa hayajon va kayg‘u ichida qaytib boryapti. Yolg‘iz o‘zim ketaveraman, deya olmasdi. Sultoni anbiyoning qizlari, deb kim ham uni boshiga ko‘tarardi? Haqiqatan, unday qilishmadi, aksincha, o‘ldirmoqchi bo‘lishdi.
Bir necha soat oldin endi hech qachon qaytmaslik niyatida tashlab chiqib ketgan uyiga qayg‘u va g‘amga botib qayta kirib keldi. Ustigaustak, boyagi hujum natijasida qornidagi bolasi ham tushib qolgan, hozir yotsayu tin olsa, boshqa hech bir narsani o‘ylaydigan holda emas edi.
Bu orada Faxri koinot janobimizdan yo‘lyo‘riq olgan ikki kishi Madinadan Makkaga qarab yo‘lga chiqdi. Ulardan biri Janobi Payg‘ambarning tutingan farzandlari Zayd, ikkinchisi esa, ansorlardan bir zot edi. Ta’limot bunday bo‘ldi: Makka yaqinida Ya’jaj vodiyiga borishadi, u yerda Hazrati Zaynabni kutishadi, so‘ng olib qaytishadi.

* * *
Oradan bir necha kun o‘tdi. Zaynab ozmiko‘pmi hordig‘ini chiqardi, o‘zini takror yo‘lga chiqishga tayyor his qildi.
Kechalardan birida, ko‘chalarda elning oyog‘i uzilgan pallada Abul Osning eshigi yana ochildi. Avval bir odamning sassiz sharpasi, ketidan tuya chiqdi. Ustidagi maxfada Sarvari olamning (s.a.v.) sevikli qizlari Zaynab o‘tirardi.
Kimsasiz ko‘chalarda ovoz chiqarmaslikka harakat qilib borilardi. Nihoyat, Makka uylari orqada qoldi. Endi itlarning ondasonda ulishidan boshqa ovoz eshitilmasdi. Kufrning va shirkning tuban qorong‘uligida g‘aflat uyqusiga tolganlar bu daf’a Makka injusining shahardan chiqib ketayotganini bilmay qolaverishdi.
Biror baloqazo yetmay, Ya’jaj vodiyiga kelishdi. Kichkinaligidan beri bir uyda birga ulg‘aygan, bir dasturxondan taom yeb, bir quduvdan suv ichgan Zayd yana bir sherigi bilan ularni kutib turgan ekan, topishdi. Zaynabni Ollohning va rasulining omonati o‘laroq qabul qilib olishdida, Madina sari yo‘lga ravona bo‘lishdi.
Makkaliklar uchun Zaynab bir dushmanning qizi edi, binobarin, mushriklar uning joniga suiqasd qilib, kasos olishlari mumkin — mana shunday holda Makkani tark etgan Zaynab endi turli izzat-ikromga va hurmatga loyiq bir inson sifatida yo‘lini davom ettirdi.
Uzoqdan Madina tog‘lari ko‘zga tashlandi. Bu narsa Sultoni anbiyo hazratlariga yaqinlashganlarining mujdasi edi. Zaynab qushday yengil bo‘lib qolganini xis etdi. Alhamdulilloh, ikki yildan beri ko‘rmagan otasiga endi yetajak, chekkan butun jabru jafolarini ota bag‘riga bosh qo‘yish ila unutajak. Qani endi tuya yanada tezroq, yanada ildamroq yursa! Hali ko‘rmay turib sevib qolgani bu shaharga bir on bo‘lsada ilgariroq kirib borsa!
Mana, yo‘l ham oxirladi. Bani Najjor mahallasida, otasi ilk daf’a qo‘ngan ko‘chalarda Zaynab ham tuyasidan tushdi va o‘sha atrofga qurilgan hujrai saodatga shoshildi. Ko‘zyoshlar, hasrat va sevgi tuyg‘ulari to‘libtoshgan bir qalb ila Sultoni anbiyoga otildi. Lablari faqat:
— Otajonim, mehribonim... sizni shunchalar sog‘indimki... — deya shivirlar edi.
Rasululloh (s.a.v.) uzoq vaqt ayrilikda qolgan farzandlarini bag‘rilariga bosdilar. Ta’rif etilmas bir hayajon ila:
 —Xush kelding, qizim, — dedilar.