* * *
Hali ham asirlarni qutqarish uchun yaqinlari kelib turishardi. Mashhur Valid ibn Mug‘iyraning o‘g‘li Valid ham asirlar orasida edi. Bir kuni uning ikki akasi Xolid bilan Hishom uni qutqarish maqsadida Madinaga kirib kelishdi.
Validga o‘gay aka bo‘lguchi Hishom talab etilgan pulni bergisi kelmadi. Ancha davom etgan tortishuvlardan keyin, nihoyat, otalari Valid ibn Mug‘iyraning sovutiyu qurollarini berib, Validni qutqarishdi. Makka sari yo‘lga chiqishdi. Madinadan oltmish chaqirim yurgach, Zulhulayfa degan joyga yetib qo‘nishdi. Ovqatlanishdi, hordiq chiqsin deb bir oz uxlashdi.
Bir payt Valid asta o‘rnidan turdi. Hamrohlari uxlab yotganiga ishonch hosil qilgach, kelgan izidan qayta boshladi. Kaydasan, Madina, deb yo‘l oldi.
Aka-ukalar anchadan keyin uyg‘onishdi. Yonlarida Validni ko‘rmay, hojat bilan biron joyga o‘tgan bo‘lsa kerak, degan xayolda xiyla vaqt kutib o‘tirishdi, ammo darak bo‘lmadi.
— Makkaga ketib qolgan bo‘lsa kerak, — dedi Hishom.
— Nimaga bizni tashlab ketadi? Birga ketardik-ku?..
Bu orada Xolid Makkaga emas, Madinaga qarab ketgan izlarni ko‘rib qoldi.
—    Valid yana Yasribga qaytgan bo‘lmasin, Hishom? — dedi ajablanib.
—    Vallohi, nima deyarimni ham bilmay qoldim.
Ammo u yoqqa nega ketadi? Axir, o‘zi o‘sha yoqdan kelyaimizku?!
Xolid bir necha soniya o‘ylanib turdida: Valid Yasribga yashirincha borib, u yerda bir-ikkitasini o‘ldirib kelmoqchidir balki?
Shu fikr aqlga to‘g‘ri kelardi. Ammo endi o‘zlari nima qilishadi? Madinaga qaytib borib, uni izlasinlarmi? Unda Valid xaqiqatan xaligiday ish qilgan bo‘lsa, qo‘lga tushib, o‘lib ketishlari turgan gap. Xo‘sh, nima qilishsin?
—   Bu ahvolda Makkaga ham bormaylik, ey Hishom. Borib: «Validni ham qutqardik, ham qutqarmadik», deyish menga og‘ir keladi, — dedi Xolid.
—   Uning ustiga, otamizning sovuti bilan qurolini berib qo‘yganmiz... — deya quvvatladi Hishom.
—   Qani, korinni bir to‘yg‘azib olaylikchi, ungacha aql ham kirib qolar.
Ovqatlanib bo‘lishgach, Xolid birodariga o‘girildi:
—   Mening qarorim Yasribga yana bir marta borish, nima bo‘lganbo‘lmaganini o‘rganishdir. Akdlli, «Valid qani?» deb so‘raganlarga tuzukquruq javob berish imkoniga ega bo‘lamizku, sen nima deysan?
—   Lot haqqi, men ham ayni shunday fikrdaman, ey Xolid. Qani, ketdikmi?
Yasribga yo‘l olindi. Soatlarcha yurilgach, Yasrib xurmozorlari ko‘zga tashlandi. To‘g‘ri Bani Najjor mahallasiga kelib tushishdi. Janobi Rasulullohni (s.a.v.) topib, vaziyatni tushuntirmoqchi bo‘lishdi. Boshqa birortasiga masala ochilsa yoki Valid biron kor-hol qilib qo‘ygan bo‘lsa, uning o‘rniga bularga jazo berishlari mumkin.
Masjid oldida tuyalaridan tushishga hozirlanisharkan, Xolid ko‘zlarini kattakatta ochib, to‘planib o‘tirganlarga boqdi.
—   Men ko‘rayotganimni sen ham ko‘rayapsanmi, Hishom?-dedi shivirlab.
—   Ha, — dedi Hishom ham g‘alati bir ovozda, — ko‘rganimdan ko‘rmaganim yaxshi edi.
Valid masjid oldidagi o‘sha odamlar orasida, ular bilan gaplashib o‘tirardi.
—   Xo‘sh, nimaga kelding bu yerga? — deb so‘rashdi akauka undan.
—   Ko‘rib turibsizlarku, do‘stlarim bilan gaplashib o‘tiribman, — deb javob kildi Valid.
—   Xo‘p, mayli, ammo nega qaytib kelding?
—   Musulmon bo‘lish uchun.
—   Ozgina nariroqqa borsak bo‘ladimi?
Valid o‘rnidan turdi, birgalashib sal nari o‘tishdi. Bir chekkaga borib, Xolid asta so‘radi:
—   Jiddiy gapiryapsanmi, Valid?
—   Jiddiy bo‘lmasa, atay qaytib kelarmidim. Birdan Xolidning jig‘ibiyroni chiqdi.
—   Ahmoq! Musulmon bo‘lish niyating bor ekan, nimaga bizlarni bu yerga keltirding, nega o‘zingni qutqarish uchun otamizdan qolgan aziz yodgorlikdan ayrilishimizga sabab bo‘lding?.. Oilada uni qanday qadrlashimizni o‘zing ham juda yaxshi bilardingku!
—   Men Qurayshning: «Valid badal pulini to‘lashdan qochib musulmon bo‘ldi», deyishini istamadim. Har kim kabi menga ham fidya to‘lansin, keyin kelib o‘z xohishim bilan musulmon bo‘lganimni aytay, deb orzu qildim.
— Xo‘p, endi nima qilasan?
— Endi bu yerda qolaman, hayotim bu yerda davom etadi — qarorim shu.
— Unday qilma, — dedi Xolid, — hozir sen biz bilan birga Makkaga bor. Seni ozod etganimizni, sog‘-omon keltirganimizni odamlar ko‘rsin. O’z istaging bilan musulmon bo‘lganingni anglat yoki anglatma. Shundan keyin xohlagan tarafingga ketaver. Har kim borib asirini qutqarib keldi, ammo Valid ibn Mug‘iyraning o‘g‘illari bo‘sh qo‘l bilan kaytib kelishdi, deyilishi bizga munosib emas. Yo‘qsa, Zulhulayfada seni topmaganimizdan keyin o‘shanaqasi ketib qolgan bo‘lar edik.
Validga bu fikr ma’qul ko‘rindi. Yangi topgan do‘stlari bilan xayrlashib, yo‘lga chiqdi.
Makkaga yetguncha kor-holsiz kelishdi. Lekin Makkaga yetib kelishdiyu ish o‘zgardi. Validni tutib, hibsga tashlashdi.
Shu tariqa Makkaga hibs etilganlarning soni Ayyosh ibn Robia bilan Salama ibn Hishomdan keyin uchtaga yetdi.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) Validning hiyla bilan Makkaga olib ketilganini va u yerda qamab qo‘yilganini eshitib, xafa bo‘ldilar.
Bomdod namozlarida rukudan rostlanganlarida: «Ollohim, Valid ibn Validga, Salama ibn Hishomga, Ayyosh ibn Robiaga va siquv ostida qolgan boshqa zaif mo‘minlarga najot ber. Ollohim, Mudor qabilasiga qiynoqni kuchaytir. Ularga Yusuf (a.s.) davridagidek qahatchilik ber. Senga va elchingga qarshi bosh ko‘targan Lihyon, Ri’l, Zakvon va Isayya kabilalarini la’natla», deya duo qila boshladilar.

* * *
Jubayr ibn Mut’im yaqinlaridan ba’zi kimsalarning fidyasini olib Madinaga kelgan edi. Rasuli akram (s.a.v.) Jubayrga izzat-ikrom ko‘rsatdilar.
Oqshomga yaqinlashganda Jubayr masjidning bir burchagida uxlab qoldi. Shom namoziga kelganlar u yerda bir mushrik uxlab yotganini ko‘rishdi. Azon aytildi. Janobi Rasululloh namozni boshladilar, Jubayr qulog‘iga chalingan totli bir ovozdan uyg‘onib ketdi.
«Bas, (ey Muhammad,) siz (insonlarga Qur’on oyatlari bilan) pandnasihat qilavering! Chunki Parvardigoringizning ne’matmarhamati bilan kohinfolbin ham, majnun ham emasdirsiz. Balki ular (mushriklar): «(Muhammad) bir shoirdir. Bizlar unga zamon hodisotbalolari (etishi)ni kuturmiz, derlar?! Ayting: «Kutaveringlar! Men ham sizlar bilan birga kutuvchilardanman (ko‘ramiz, baloga kim yo‘liqar ekan)» (Tur, 29-31.)
Jubayr bu o‘qilgan oyatlar latifliklariga asir bo‘lib qoldi.
Janobi Rasululloh Olloh o‘zlariga bergan mustasno qobiliyat ila o‘qir, hech bir adib erisha olmaydigan darajadagi ilohiy kalomni qalblarga singdirar edilar. Jubayr yotgan yerida bu iloxiy kalomni tingladi, tingladi...
Mo‘minlar Rasululloh (s.a.v.) janobimiz bilan birgalikda rukuga ketishdi, ketma-ket ikki sajda qilishdi va takror tik turishdi. Janobimiz yana ovoz chiqarib o‘qiy boshladilar.
«Balki ular (sizni xalok qilish uchun) biron hiylanayrang qilmokchidirlar?! U holda o‘sha kofir bo‘lgan kimsalarning o‘zlari hiylanayrangga giriftor bo‘lurlar! Balki ular uchun Ollohdan o‘zga biron «iloh» bordir?! Olloh ularning shirklaridan pokdir! Agar ular (ustlariga ularni halok qilish uchun) osmondan bir bo‘lakparcha tushayotganini ko‘rsalar (o‘shanda ham imon keltirmaslar balki), «Bu to‘plangan bulutdir», derlar. Bas, (ey Muhammad,) Siz ularni toki o‘zlari halok qilinadigan kunlariga ro‘baro‘ bo‘lgunlaricha tark qiling!
U kunda ularning hiylanayranglari biron foyda bermas va ularga yordam ham berilmas! Albatta, zolimkofir bo‘lgan kimsalar uchun bundan (qiyomat kunidan) ilgari (shu dunyoda) ham azobuqubat(lar) bordir, lekin ularning ko‘plari (buni) bilmaslar. (Ey Muhammad,) Siz Parvardigoringizning hukmiga sabr qiling, zotan Siz shakshubhasiz Bizning ko‘z o‘ngimizda (hifzu himoyamizda)dirsiz va (tongda uyqudan) turgan paytingizda Parvardigoringizga hamdu sano aytish bilan (U zotni barcha aybnuqsondan) poklang! Shuningdek, kechadan (bo‘lgan soatlarda) va yulduzlar yuz o‘girib ketgach (ya’ni, sahar paytlarida) ham U zotga tasbeh ayting!»  (Tur, 42-49).
Rasululloh (s.a.v.) Tur surasining eng so‘nggi oyatini bu tariqa o‘qigach, «Ollohu akbar» deb rukuga egildilar. Mo‘minlar ham u zot bilan birga egilishdi...
Jubayr avval Janobi Rasuli akramning Qur’on tilovat qilganlarini yo eshitmagan va yo eshitishni istamagan. Biroq hozir xuddi ko‘ngli yo‘g‘rilgandek, yapyangi bir ruhga sohib bo‘lgan edi.
Namozdan keyin Janobi Rasulullohning yonlariga bordi. Asirlar haqida gaplashdi. So‘z orasida Mut’im xotirlandi. Shunda Rasuli akram:
— Ey Jubayr, agar otang Mut’im sog‘ bo‘lib, manavi sassiqlar haqida iltimos bilan kelsa edi, uning yuz xotiri uchun hammasini ozod qilib yuborishim mumkin edi, — dedilar.
Jubayr bu ko‘rishuvdan musulmon bo‘lmadi, biroq u yerdan ketarkan, eshitgani Qur’on ila ko‘ngli ko‘klarda uchganini ham inkor etmasdi.

* * *
Makkaliklar Ka’b ibn Ashrafni bir ota kadrdon, qora kunlariga yaraydigan bir do‘st kabi kutib olishdi. Bunday bo‘lmaganida, to Madinadan chiqib Makkagacha atay ta’ziya bildirish uchun kelarmidi! Boz ustiga, Muhammadning dushmanlari huzuriga borib, ularga qo‘l uzatishning tahlikasi ham bor. Madinada yashaydigan bir inson sifatida Janobi Rasulullohni (s.a.v.) tabriklashi, avsliklarni, hazrajliklarni qutlashi lozim bo‘lgani xolda, ularga qilich ko‘targan insonlarni topib kelish buyuk bir jasorat namunasi edi.
Ka’b qaysi majlisda ishtiroq etsa, hurmat-e’tibor ko‘rdi, uylarning to‘riga chiqarildi. Xossatan, «ahli qolib» nomi berilgan o‘liklar haqida to‘qigan marsiyalari tildantilga o‘tib yurar, har kadamda uning she’rlarini o‘qiyotgan bolalarni uchratish mumkin edi.
Ayniqsa, Abu Sufyon mamnun edi. Hazilakam gapmi: Madinadan Ka’b ibn Ashrafday bir shoir kelib, musulmonlar haqida hajviyalar aytib tursa! Darhaqiqat, u Qurayshning butun tuyg‘ularini she’rga solar, o‘zi yig‘lar, o‘zgalarnida yig‘latar edi.
Bir kuni suhbatlashib o‘tirganlarida, Abu Sufyon uni hakamlikka chorladi:
— Biz semizsemiz tuyalarni so‘yib, xalqqa tarqatadigan, musofirlarga izzat-ikrom ko‘rsatadigan kishilarmiz. Kuchsizlarga yordam beramiz, ular bajara olmagan ishlarni zimmamizga olamiz. Hajga kelganlarga yemak-ediramiz, suv ulashamiz. Aqrabomizni himoya qilamiz, xabar olib turamiz...
Abu Sufyon bularni aytarkan, o‘zining ziqnaligini tilga olishni istamadi. Mazkur hollar, umuman olganda, Kurayshda borligini birov inkor etolmaydi, ammo...
Keyin Janobi Payg‘ambarimizdan so‘z ochdi:
—Bizlarning birligimizni buzdi. Ilohlarimizga til tekkizdi. Aklli kishilarimizni ahmoqlikda aybladi. O’g‘ilni otadan ayirdi, — dedi. So‘ngra asosiy muddaoga ko‘chdi: — Seningcha, biz to‘g‘ri yo‘ldamizmi yo Muhammadmi?
Ka’b hech taraddudlanmasdan javob berdi:
— Albatta, ularga qaraganda sizlar to‘g‘ri yo‘ldasizlar!
Bu javob Abu Sufyonni xursand qilib yubordi. Es-xushi joyida, so‘zi-suhbati jo‘yali, nomi atrofda mashhur bir shoir bergan hukm to‘g‘ri bo‘lmasa, bundan to‘g‘risi kaerdan topiladi?!
Ka’b Makkada bu kabi alahsirashlar bilan o‘zining nafratini ifodalar ekan, bu yokda Jabroili amin Sarvari olam janobimizga (s.a.v.) Kur’oni karimning ushbu oyatlarini keltirdi:
«Kitobdan nasibador bo‘lgan kimsalarning but va sanamlarga sig‘inayotganlarini hamda kofir kimsalar haqida: «O’shalar imon egalari bo‘lgan musulmonlardan to‘g‘riroq yo‘ldalar», deyayotganlarini ko‘rmadingizmi? O’lar Olloh la’natlagan kimsalardir. Kimni Olloh la’natlar ekan, bas, hech qachon uning uchun biron yordamchini topa olmaysiz»  (Niso, 51-52.)
Ka’b va boshqa mushriklarning Rasulullohga va do‘stlariga qarshi ayttan she’rlaridan bir qismi Madinaga yetib keldi. Mo‘minlar orasidan she’r aytishga kobiliyati borlar bu hajviyalarga javoblar berishdi. Ka’b ibn Molik, Abdulloh ibn Ravoha va Hassan ibn Sobit o‘shanday shoirlardan edilar. Hatto Hassan ibn Sobit Janobi Rasulullohning (s.a.v.) amrlari ila she’rlarini masjidda baralla o‘qigan. Janobimiz unga:
— Ayt, aytaver, ey Hassan, Jabroil senga madad beryapti, — deya marhamat qilganlar.
Musulmon shoirlar yozgan bu she’rlar bir jihatdan dushmanga uning o‘z silohi ila javob berish ma’nosini ifodalar edi.

* * *
Ikki kishi Ka’baning «Hijr» deb ataluvchi pastak devorli qismida uzoq shivirlashib turishdi. Nihoyat, qo‘llarini siqishib xayrlashishdi. Ayrilisharkan, ular o‘zaro axdlarini yana bir bor takrorlashdi:
— So‘z berasan, shundaymi?
— So‘zim so‘zdir, ey Umayr. Sen Safvonga bemalol suyanishing mumkin...
Biri to‘ppato‘g‘ri uyiga bordi, qilichini olib, o‘zi keltirgan zaharni tig‘iga surkay boshladi. Endi bu qilichda odamning har qanday joyidan kichkinagina bir yara ochish bilan uni oppaoson o‘ldirish mumkin edi. Xotini uning ishlarini tushunmadi. O’rtada urush yo‘q, binobarin, qilichga zahar surtilishiga ham bir sabab mavjud emas edi.
— Nima qilganing bu, ey Umayr? — deb so‘radi.
— Hozircha hech narsa so‘ramasang, yaxshi bo‘lardi, —dedi eri javob o‘rniga.
Xotin boshqa surishtirmadi, eri ishini bitirdi.
Shom qorong‘iligi tushgach, bir nechta xurmo tamaddi qilgan bo‘ldida, qilichini oldi. Belbog‘iga takdi. Indamay tashqari chiqdiketdi...

* * *
Madina masjidida do‘stlari bilan suhbat qurib o‘tirgan Hazrati Umar (r.a.) bir ish bilan tashqariga chiqdi. Qarasa, shu atrofga bir tuya endi cho‘ktirilayotgan ekan. Tuya egasini taniganday bo‘ldi. Sal yaqin bordi, diqqat bilan boqdi.
—   Sen Umayr emasmisan? — deb so‘radi.
—   Ha, men Umayrman.
Jin kabi, shayton kabi bir odam sifatida mashhur edi u. Ekmasdan yeyman deydigan, tegirmondan butun chikadigan odamlar toifasidan edi.
Hazrati Umarning xayolidan: «Bu odam yaxshilik bilan kelmaganov», degan o‘y o‘tdi. O’sha zahoti ichkari qaytib kirdi.
— Yo Nabiyalloh, Umayr ibn Vahb kelibdi. Bu odam yaxshi niyatda kelmaydi, — dedi.
— Uni bu yoqqa olib kir, — dedilar Rasuli akram.
Hazrati Umar, keyin kutilmagan biror mojaro chiqmasin tag‘in, deya Umayrni mahkam ushlab, ichkari olib kirdi.
— Nima sababdan kelding, ey Umayr?
— O’g‘limga bir yaxshilik qilishlaringizni iltimos qilib keldim.
—   Yoningdagi qilichchi?
—   Qilich bizga foyda berdimi?..
— Safvon ibn Umayya bilan Hijrda qilgan ahd haqida nima deysan?
Umayr tili orqasiga tortib ketgandek bo‘ldi.
— Qanaqa ahd? — dedi zo‘rg‘a.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) unga Safvon bilan oralarida kechgan o‘sha kelishuvni gapirib berdilar:
— Sen Safvon ibn Umayyaga bunday deding: «Badrda bunchalik odamimiz o‘lganidan keyin ortiq yashashning qizig‘i qolmadi. Qarzdorman, ammo to‘lashga hech vaqoim yo‘q. Mendan keyin farzandlarim qiynalmaganida edi, borib Muhammadni o‘ldirar edim», deding. Safvon sening bu so‘zlaringga javoban: «Agar sen bu ishni qilsang, men qarzingni o‘tayman, bolalaringga qarab turaman», dedi. Shu tarz yashirindanyashirin kelishib oldilaringiz va sen meni manavi qilich bilan o‘ldirishniyatida kelgansan.
Umayr hayronlik ichra tinglar edi. Oxirida esini yig‘di va dedi:
— Ha, ey Muhammad, voqea xuddi sen aytgandek bo‘ldi. Safvon ikkalamiz bu gapso‘zlarni hech kim eshitmaydigan darajada xufiyona qilgan edik. Endi men ham ishonamanki, sen haqiqatan payg‘ambar ekansan, — dedi va shahodat kalimalarini aytdi.

* * *
Bir kuni Jabroili amin yana Rasululloh (s.a.v.) janobimizga ro‘baro‘ keldi. Olamlar Rabbidan salomlarni va Baqara surasiga tegishli ayrim oyatlarni keltirdi. Nabiyyi akram har safargidek avval faqat tingladilar, Jabroili amin u oyatlarni o‘qidi. Robbul Olaminning qudratila bu vahiylar keltirilgan holiday Janobi Payg‘ambarning toptoza qalblariga yozildi.
Sayyidimizning vahiy holatiga kirganlarini anglagan ashob boshlarini eggan bo‘yi buyuk bir hayajon ila kuta boshlashdi. Pashsha uchsa eshitiladigan darajada sassiz, lekin ko‘ngillari Mavloga yo‘nalgancha kechgan bu vaqtda ashobi kiromning bu holini istehzo ila kulib tomosha qilib turgan bir necha tole’sizlar ham yo‘q emasdi.
Nihoyat, Nabiyyi akram (s.a.v.) sayyidimiz boshlarini ko‘tardilar. Atrofga boqdilar. Vahiy kotiblari hozir bo‘lsin, demoqchi bo‘ldilar. Lekin ashoblari yozuv lavozimotlari tayyor qilinguncha ham kutishga sabrlari chidamay oshiqishardi, ilohiy xabarlarni U Zoti sharif tablig‘ eta boshladilar:
«Odamlar orasida shunday kimsalar ham borki, o‘zlari mo‘min bo‘lmaganlari holda «Ollohga va oxirat kuniga imon keltirdik», deydilar. Ular Ollohni va imonli kishilarni aldamoqchi bo‘ladilar va o‘zlari sezmaganlari holda faqat o‘zlarinigina aldaydilar. Ularning dillarida maraz bor edi, bas, Olloh marazlarini yanada ziyoda qildi. Ular uchun qilgan yolg‘onlari sabab alamli azob bordir. Ularga: «Yer yuzida buzg‘unchilik qilmanglar», deyilsa, «Biz isloh qiluvchilarmiz», deydilar. Ogoh bo‘lingizkim, ular albatta buzg‘unchilardir, lekin o‘zlari buni sezmaydilar. Ularga: «Mana bu kishilardek imon keltiringlar», deyilsa, «Shu pastkashlarga o‘xshab mo‘min bo‘lamizmi?» deydilar. Ogoh bo‘lingizkim, ularning o‘zlari tuban kimsalardir, lekin buni bilmaydilar. Imon keltirgan zotlarga yo‘liqqanlarida: «Biz ham imon keltirdik», deydilar. O’zlarining shaytonlari (boshliqlari) bilan xoli qolganlarida esa: «Biz albatta sizlar bilan birgamiz, faqat (ularning ustidan) kulmokdamiz, xolos», deyishadi. Olloh ularning ustidan kuladi va o‘z tug‘yonlarida adashibuloqib yurishlarini davomli qiladi. Ular haq yo‘lning o‘rniga zalolatni sotib olgan kimsalar bo‘lib, bu savdolarida foyda qilmadilar va to‘g‘ri yo‘lga yuruvchilardan bo‘lmadilar...»  (Baqara, 8-16).
Kim edi bular? Ismlari aytilmadi, ammo sifatlari va kilgan ishlari tufayli yo‘liqajaklari achchiq natija ma’lum etildi...
Payg‘ambarlar imomi (s.a.v.) bu oyatlarni o‘qiyotganlarida hozir bo‘lganlar orasida munofiqlarda bor edi. Lekin ular sas chiqarmadilar, «Bizni aytyapti, bizni nazarda tutyapti», degandek sur bo‘lib o‘tiraverdilar.
Bu oyatlar yurakda buyuk bir portlash hosil qildi. Qalbida kufr ishonchi bo‘lib, tilida imon so‘zlarini aytish...
Ba’zilar vijdonlari bilan ro‘baro‘ bo‘lib, o‘zlarining xolatlarini jiddiy taftish qilib olishdi. «Men Ollohga va oxirat kuniga ishondim», so‘zlarini qay darajada samimiyat bilan aytganini tekshirib ko‘rishdi xayolan.
Bu orada Janobi payg‘ambarimizning kuyidagi so‘zlari madadga yetib keldi, nafsi bilan mujodala qilib turganlarga yo‘l ko‘rsatildi:
«Uch narsa bordir... bu uch narsa kimda bo‘lsa, imonning mazasini haqiqiy lazzati ila totadi. Bular:
a) Olloh va rasulini har narsadan ortiq sevish;
b) yaxshi ko‘rgan odamini faqat Olloh rizosi uchun yaxshi ko‘rish;
v) takror kufr hayotiga qaytishni xuddi olovga otilayotgan kabi yomon deb bilish...»
O’lchovlar endi shu mezonlarga ko‘ra olindi. Vijdonlar: «O’lim kelsa ham, imon hayotidan ortga kaytish yo‘q!» degan karorga keldi. Yana butlar huzurida sajda qilish, yana ularni ilox deb qabul etish... xayollariga sig‘maydigan achchiq bir xotira bo‘lib qoldi. U ilohlar sindirilgan, tashlangan, qulatilgan edi. U butlarni iloh deb bilgan ko‘ngillar endi bu vujudlardagi ko‘ngillar emasdi. Endi u kunlarga kulibjirkanib boqadigan, Olloh qo‘rquvi ila nafas oladigan, Olloh sevgisi ila ish ko‘radigan ko‘ngillar joylashgan edi bu vujudlarga. U kunlardagi hollarini soddalikdan, ongsizlikdan ko‘rishar, hidoyatda doim qolishni so‘rab Janobi Haqqa niyoz etishar edi. Mana shular «xolis mo‘minlar» bo‘lib, hech kim ularni munofiq demasdi.
Mo‘minlar orasida o‘zlarini ularday ko‘rsatib, oraga suqilib kirib olgan bozorchi munofiqlar ham bu oyatlarni hikoya tinglaganday eshitishdi. Bevosita o‘zlari haqidagi bu oyatlar ularning quloqlaridan nariga o‘tmadi. Ular kalblarini Qur’on oyatlarining teran ma’nolariga yopib olishgan edi. Shu sababdan ushbu oyatlarni eshitgan mo‘minlarning shoshib qolganlarini ular istehzo ila tomosha qilishdi. Oyatlar zalvoridan mo‘minlarda g‘imirlab qolgan havotirni bema’ni deb bilib, kulib yubormaslik uchun lablarini tishlab turishdi.
Ha, Janobi Rasululloh (s.a.v.) bu munofiqlarni nommanom aytib bermadilar. Modomiki aytmadilarmi, mo‘minlar orasida bemalol yurishga, ularning ahvolini yaqindan ko‘rib o‘rganishga, makkaliklar haqida aytiladigan so‘zlarni ham bemalol eshitib yurishga kim xalal berardi?..
Lekin namoz ularga og‘ir kelardi. Oldin tahorat olish kerak, keyin ularga qo‘shilib yotibturish kerak... shu ma’nosiz harakatlar bo‘lmasa edi... Kamiga, tongning ilk pallasida Bilolning azoni... Har tong issiq o‘rnini tashlab, totli uyqusini qanday aritarkin bu odam!.. Yana, uning ovozi bilan uyg‘onish dardi bo‘lmasa edi...
Ammo endi bu odamlarni yurtlaridan chiqarib yuborish imkoni yo‘q, binobarin, majburan bu dardga chidaydilarda, ovoz chiqarmaydilar.

* * *
Mo‘minlar orasida ibodatga qattiq yopishgan, dunyoga ko‘ngilsizligi va ilgisizligi bilan tanilgan Usmon ibn Maz’un xastalandi. Kunduzgi ro‘zalarniyu tungi ibodatlarni to‘xtatishga majbur bo‘ldi. Oila a’zolari qayg‘u ichida qolishdi...
Nihoyat, asirlar masalasi bitdi. Ayni o‘sha kunlari kelgan oyatlar mo‘minlarning yuraklarini hayajonga soldi. Bu oyatlarda asirlarga qattiqqo‘l munosabatda bo‘lish yo fidya olish bahsi tilga olinib, bu haqda bunday deyilgan edi: «Agar Ollohning hukmi azaliyida (bilmasdan qilingan xatoning kechirilishi) yozib qo‘yilmaganida edi, albatta, sizlarga tovon olganinglar sababli ulug‘ azob yetgan bo‘lur edi. Endi o‘lja qilib olgan narsalaringizni halolu pok holda yeyaveringlar va Ollohdan qo‘rqinglar! Albatta, Olloh mag‘firatli va mehribondir»  (Anfol, 68-69.)
Janobi Rasulullohning ko‘zlari yoshlandi.
— Agarda bu aytilgan azob yuborilganida, Umar ibn Xattob bilan Sa’d ibn Muozdan boshqalar qutula olmasdi, — dedilar.

* * *
Shu paytlarda Makkada qolgan musulmonlardan keksa Jundab ibn Damra kasal bo‘lib qoldi. Makka hayotidan maza kochgan, ayniqsa, Badr voqealaridan keyin bu shahar jahannamga aylangan edi. Buning ustiga, Jundab fursat tolib hijrat qila olmadi. O’zini g‘arib sezdi. Hayot ortga ketib, o‘lim bilan nihoya topayotgan edi. Tugab borayotgan umrining hech yo‘qsa oxirgi birikki kunini Hazrati Payg‘ambar (a.s.) xuzurlarida kechirishni istar edi. Ertaga agar undan: «Shuncha mo‘min hijrat kildi, sen nimaga kolding? Nega mo‘minlar diyoriga ko‘chmading?.. Mushriklar orasida qolishni ne bois afzal ko‘rding?..» deb so‘ralsa, bularning javobini berish oson bo‘lmasdi. To‘rt o‘g‘li bor edi, yoniga chorladi.
—   Meni bu yerdan olib ketinglar, Madinaga yetkazinglar, — dedi.
—   Ammo, otajon, kattiq kasalsiz, yo‘lga bardosh beradigan xolda emassiz, — deyishdi o‘g‘illari.
— Borishim kerak, so‘nggi orzuim shu.
Samura ismli o‘g‘li akaukalarini bir chekkaga tortdi va:
— Keyin pushaymon bo‘lamiz. Otamiz bizni o‘stirib voyaga yetkazdi, biz uning oxirgi orzuyini bajo keltirmadika, deb afsuslanib qolamiz. Eng yaxshisi, Madinaga olib borib qo‘yaylik, — dedi.
— Lekin bu holda tuyada o‘tirolmaydilarda...
—   Tuya ustiga bir mahfa xozirlab, yotok qilib beramiz.
—   Otamizga ham, bizga ham juda og‘ir bir safar bo‘ladi lekin.
Axiyri Samuraning taklifini qabul etishdi. Jundab tuya ustiga o‘rnatilgan yotoqqa joylashtirildi. Hatto tushib ketmasin deb bog‘lab qo‘yildi. Oqshomlardan birida Makka bilan vidolashishdi.
Jundab so‘ng bir daf’a bo‘lsin Ka’bani tavof qilishni judajuda istardi. Lekin buning imkoni qani? Boshini o‘sha tomonga o‘girdi. Ko‘zlaridan sizgan ikki tomchi yosh ila orzudagi bu Uy sog‘inchini tilga keltirdi:
— Alvido, ey muborak Bayt!.. Balki endi aslo ko‘rishmasmiz... — deya g‘o‘ldirardi tomog‘iga yosh tiqilib.
Makkaning oxirgi uylari ham ortda qolib, endi Jundabning ko‘z o‘ngida yolg‘iz Janobi Rasulullohning (s.a.v.) siymolari jonlanib turaverdi. Havo issiq, lablar quruqshagan. Akaukalar ondasonda suv idishining og‘zini otalarining labiga tutishadi. Goxo:
— Qaerga keldik? — deb so‘rab qo‘yadi Jundab. Ikkigagshing birida: — Hali ham yetib kelmadikmi? — deydi. — Yana qancha qoldi? — deb so‘raydi.
Savollar teztez takrorlanavergach, akaukalar bir-birlariga andishali qarashdi.
—   Yasribga yetolmay qolamizmikan?
—   Qariyb umidni uzib qo‘ydim.
—   Men ham shunaqa o‘ydaman.
—   Lekin baribir umid qilish kerak...
Hali yo‘lning o‘ndan bir qismi bosib o‘tilmagan edi. Holbuki, Jundab safar tugab qolgan bo‘lsa kerak, degan qanoatda edi. O’ninchi daf’a so‘radi:
—   Samura!..
—   Labbay, otajon!
—   Yetmadikmi haliyam?
—   Yo‘q, otajon, hali yetmadik.
—   Hozir qaerdamiz?
—   Tan’imga keldik.
—   Demak, hali ham Makkada ekanmizda... Jundab yana o‘z olamiga cho‘mdi. Akaukalardan biri:
—   Shu yerda bir to‘xtasak, — deb maslaxat soldi. Hech kim e’tiroz bildirmadi. Tuya cho‘ktirildi. Qarasalar, Jundabning yuzida jon alomati yo‘q.
— Ota!.. Otajon!..
Jundab bu xitoblarga javob bermadi. Chunki endi mahfa ichra yotgan Jundabning ruxi allaqachon malaklarning qo‘llarida o‘zi qattiq orzu qilgani Madina masjidiga borgan, Sarvari olam janoblarining jamollarini ko‘rgach, keyinchalik topishish sharti bilan ruhlar olamidagi o‘rnini olgan edi...
Jundab o‘sha yerga dafn etildi. Uning hijrat niyati ila yo‘lga chiqqani, ammo bunga erishmay yo‘lda vafot etganining xabari Madinaga ham yetib bordi. Ba’zilar:
— Eh, ilgariroq yo‘lga chiqib, hijrati yarim yo‘lda uzilib qolmaganida, muxojirlar toifasiga qo‘shilib mukofotini to‘liq olganida qanchalik yaxshi bo‘lardi, — deyishdi.
Lekin bu masalada taroziga qo‘yiladigan narsa Jundabning niyati, ixlosi edi. Zohiran, xijrat yarim yo‘lda qoldi, yo‘lning o‘rtasiga ham yetmasdan ajal keldi. Ammo malakut olamida bu yo‘lchilik qanday baholangan, qanaqa muomala ko‘rgan ekan?..
Masala Qur’on oyatlari bilan hal qilindi. Olloh taoloning kalomi bu hodisaga oydinlik kiritish uchun Nabiylar sarvarining (s.a.v.) qalblariga quyildi:
«Kim Olloh yo‘lida hijrat kilsa, Yer yuzida ko‘p panoh bo‘lgudek joylarni va kengchilikni topgay. Kim uyidan Olloh va Uning payg‘ambari sari muhojir bo‘lib chiqib, so‘ng (shu yo‘lda) unga o‘lim yetsa, muhaqqaqki, uning ajrimukofoti Ollohning zimmasiga tushar. Olloh mag‘firatli, mehribon zotdir»  (Niso, 100).
Bu orada yana «Ummu Qaysning muhojiri» degan nom ham chiqqan edi. Gap asnosida ba’zan shu ibora tilga olinib turardi. Rasululloh (s.a.v.) ham eshitdilar.
Voqea bunday bo‘lgan: Makkada Ummu Qays ismli chiroyli bir ayol bor edi. Bir kishi uni sevib qolib, uylanish taklifini qilgan. Lekin rad etilgan. U odam «Xo‘p, mayli», deb qo‘yaqolmagan. Ikkinchi, uchinchi daf’alar ham kelgan. Ummu Qaysning ostonasiga tanda qo‘yib olgan. Oxiri u xotin:
— Men Ollohni va rasulini deb Makkadan ketishga qaror berdim. Agar mutlaqo uylanishni istasa, Yasribga borishi lozimdir, — degan va o‘zi hijrat qilgan.
Oshiq bu mujdani olgani zahoti bir qarorga kelib, u ham yo‘lga chiqqan. Makka bilan Madina orasidagi masofani shunday bir savdoning otashini so‘ndirish uchun kesib o‘tgan.
Ummu Qays Ollohga va rasuliga qovushish uchun hijrat qilgani, u odam esa, Ummu Qaysga erishish niyatida ortidan yo‘lga chiqqani elga ham oshkor bo‘lgan va unga «Ummu Qaysning muhojiri» lakabi berilgan edi.
Voqea aytib berilgach, Rasuli akram (s.a.v.) bunday marhamat qildilar:
— Amallar niyatlarga qarab baholanadi. Insonga ham faqat niyatidagi beriladi. Shunday ekan, kim Ollohni va rasulini deb hijrat qilsa, bu hijrati Ollohga va rasuliga oid sifatida qayd etiladi. Kimning hijrati qo‘lga kiritiladigan dunyo moliga va yo nikohiga oladigani xotinga yo‘nalgan bo‘lsa, uning hijrati ham o‘zi hijrat etgan narsaga oid sifatida kayd etiladi.

* * *
Ramazon oyi chiqib, shavvol kirdi. To shomga qadar kuyoshning taftidan yonganqovrilgan Madinaga, nixoyat, bir oz shom salqinligi tusha boshladi.
Bani Najjor urug‘idan Salim ibn Umayr beixtiyor:
— Kuningni ko‘rsataman sen qari xo‘kizning! — deb yubordi va tishlarini bir-biriga qattik bosdi.
Oldidan yahudiy shoirlaridan Abu Ofak o‘tib qoldi, u bu yerdan aylanib, o‘zining mahallasiga, Amr ibn Avfning uyiga tomon ilgarilar edi. Oxirgi paytlari shu yahudiy cholning tili juda uzayib qoldi. Janobi Payg‘ambarimizga ishonishgani, u kishining amrlariga bo‘yinsunishayotgani uchun ko‘pdan beri madinaliklarni ayblaydigan, ustlaridan kuladigan qiliq chiqardi. O’zi bir yuz yigirma yoshga kirgan. Endi qaridim, bir chekkada tinch yuray, demasdan, hali ham kuchayganikuchaygan. Salimning tishlari g‘ichirlashi shundan edi.
O’sha kecha Salim xufton namozidan keyin Bani Najjor mahallasidan chiqib. Asassizsadosiz Amr ibn Avf maxallasiga qarab yurdi. O’ngdaso‘lda kezdi. Uy oldilarida, xilvat joylarda gaplashib o‘tirganlarga quloq soldi. Abu Ofakning ovozini izladi. Nihoyat, bir go‘shaga kelib to‘xtadi. Topdi. Bir burchakka o‘tib, jim kuta boshladi.
Oradan ancha muddat o‘tdi. Bu orada Salim bir necha marta qilichining qabzasini paypaslab qo‘ydi. Go‘yo, tayyor tur, demoqchidek edi.
Nihoyat, davralardagilarni esnoq tuta boshladi. Ovozlarda tobora uyqusirash alomatlari zohir bo‘ldi. Vaqt allamahal bo‘lib qolganini aytib, bittadanikkitadan tarqalishdi.
— Sen ham endi uyingga bor, ey Abu Ofak, — deyishdi.
Javobni eshitib, Salim titrab ketdi:
— Men shu yerginada uxlay qolaman, — dedi Abu Ofak.
— O’zing bilasan.
Kechaga yana sokinlik cho‘kdi. U yerbu yerdan kelayotgan it ovozlari ba’zan bu jimlikni buzib turardi.
Salim turgan yerida bir muddat poyladi. Avval qilichini asta qinidan sug‘urdi. Keyin berkinib turgan joyidan chiqib, oyoq uchlarida Abu Ofakka yaqinlashdi. Bu keksa shoir o‘limi ostonaga kelganidan, so‘nggi nafaslarini olib turganidan xabarsiz edi.
Qilich to‘g‘ri kelib uning ko‘ksiga urildi. Keyin Salim bor kuchi bilan qilichni buradi. Bo‘g‘iq va ko‘rqinchli bir ovoz chiqdi. Chunonam chirpandiki...
Abu Ofakning ko‘chalarni tutib ketgan hayqirig‘idan uyg‘onib ketganlar to yotoqlaridan tashqariga chiqqunlaricha Salim shoshgancha uyiga kirib ketdi...
Mahalla ahli Abu Ofakning so‘nggi nafaslari ustiga chiqib keldi.
— Kim chopdi?
— Kim seni bu ahvolga soldi? — degan savollar javobsiz qoldi. Abu Ofak o‘ldi.
Ertalab uning jasadi ko‘milarkan, marosimga yig‘ilganlar orasida ba’zilarning alamdan ko‘zlari qonga to‘lgan edi. «Eh, bilsak edik, haqqini olardik!» degandek armonlar tillarga ko‘chdi.

* * *
Hazrati Umarning kuyovi Hunays Badrdan yarador bo‘lib kaytgan edi. Doridarmon unga foyda bermadi, vafot etdi. Hazrati Umar qizi Hafsaning tul qolganiga qanchalik qayg‘urgan bo‘lsa, Hunaysdek bir insonning o‘limiga ham shu qadar xafa bo‘ldi. G’am chekdi, ammo Badr kabi shonli urush bergan jarohat bilan yashash va u jarohat oqibatida o‘lish ham shunday bir insonga munosib edi. Hunays dunyodan yosh ketdi, lekin bir inson oxiratga olib bora oladigan ko‘p narsalarga erishib ketdi. Toki insoniyat bor ekan, u ham eslanajak va «Badr ashobidan edi», deyilajakdir.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) Hunaysning janozasida hozir bo‘ldilar. Bu Zoti sharifning va boshqa mo‘minlarning duolari oxirat xayotida Hunaysga eshlik qiladigan bo‘ldi.
Hazrati Umarning qizi Hafsa shu kungacha Hunays bilan birga huzurhalovatda kechgan turmushining oz vaqt ichida bunday yakun topishini sira kutmagan edi. Erini so‘ng safarga ko‘zyoshlari ila kuzatib qolarkan, o‘ksik qalbiga hech bir yupanch topa olmasdi. Endi u tul xotin. Endi u otasi Umarning yonida yashaydi. Endi...
Quraysh Ka’bani ta’mirlagan yili tug‘ilgani e’tiborga olinsa, Hafsa o‘sha kunlari yigirma bir yoshlarda edi...