* * *
Shu kuni Hazrati Oyisha (r.a.) xuzurlariga bayram ila tabriklash uchun ikki yosh kiz keldi. Qo‘llarida daf (childirma) bor edi. O’tirishdi. Daf chalib, qo‘shiqlar kuylay boshlashdi. Aslida, o‘zlari ashulachi emasdi, ularning maqsadlari — bayramni shodxurramlik ila, nash’a ila o‘tkazish edi, xolos. O’tgan yillarda yuzaga kelgan, «Buas urushi» deb nom olgan urushga aloqador qo‘shiqlar kuylashdi.
Bu orada Rasululloh (s.a.v.) ichkari kirdilar. Orqalarini o‘girib, yotdilar.
Yana birpas o‘tib Hazrati Abu Bakr (r.a.) kelib qoldi. Manzara uni hayron etdi. Asabiy bir ovozda:
— Demak, Janobi Rasululloh huzurlarida shayton cholg‘ularini chalishmi?! — dedi. Qizi Oyishaga g‘azabli boqdi.
Rasululloh (s.a.v.) janobimiz bu yoqqa o‘girildilar.
— Ey Abu Bakr, ularni o‘z holiga qo‘y. Har millatning bayrami bo‘ladi, bugun bizning bayramimizdir, —dedilar.
Hazrati Abu Bakr odob bilan kelib o‘tirdi. Zero,
Jaiobi Rasululloh (s.a.v.) ko‘rib turib ishga aralashmayotgan bo‘lsalar, uning aralashishi to‘g‘ri bo‘lar.midi, axir?..

* * *
Habashiy yoshlar masjidda nayzaqalqon bilan jang o‘yinini o‘ynashardi.
— Tomosha qilishni xohlaysanmi, ey Oyisha? - dedilar Rasuli akram.
— Ha.
Hazrati Oyisha masjidga qaragan eshik og‘zida, Rasulullohning (s.a.v.) orkalariga turdi.
Iyagini Sarvari anbiyoning yelkalariga, yonog‘ini yonoqlariga qo‘yib, tomosha qila boshladi. Sultoni anbiyo qoni jo‘shib o‘ynayotgan yoshlarni harxar zamonda shavqlantirib turardilar:
— Ha, Arfida o‘g‘illari!.. Bo‘sh kelmaysizlar!.. Ha, kani!..
Faxri olam (s.a.v.) janobimizning yonoklariga yonog‘ini qo‘ygan va gul hidlari kabi hushbo‘y nafaslarini tuygan holda davom etayotgan bu tomosha Hazrati Oyisha (r.a.) onamizning qo‘nglini shodlantirar edi. Nihoyat, janobimiz unga o‘girildilar:
—   Yetadimi? — dedilar.
—   Yetadi, bo‘ldi.
Ikkovlari birga ichkariga kirib ketishdi. Bu tomosha Hazrati Oyisha uchun unutilmas xotiralardan bo‘lib qoldi. Yillarcha keyin, yoshlar bunday narsalarni orzu qiladilar, deya o‘zini o‘rnak ko‘rsatib anglatdi.

* * *
Zulhijja oyi Qurbon hayitidan boshqa yana bir bayramga hozirlik ko‘rayotgan edi.
Janobi Payg‘ambarimizning (s.a.v.) sevimli qizlari Fotima bilan jiyanlari Alining nikoh to‘ylari shu oyda qilindi.
Rasuli akram Badrda olingan o‘ljalarning beshdan birini Olloh taoloning amriga binoan aqrobolariga, faqirlarga va musofirlarga tarkatgan, jiyanlari Hazrati Aliga ham bir tuya ehson etgan edilar. Badrda xar kim kabi o‘z hissasini olgan Ali (r.a.) ham shu tariqa ikki tuyali bo‘lib qoldi.
To‘y xozirligi uchun birikki qurush (tanga) tonishi lozim edi. Shu niyatda Bani Qaynuqo’ qabilasidan bir zargarga borib uchrashdi. Tog‘larga borib, u yerlardan «Izhir o‘ti» to‘plashga va keltirib zargarlarga sotishga karor berildi. Kuni ham tayin etildi.
O’sha kuni ikkala tuyasini ansorlardan birining bog‘iga keltirib bog‘ladi. Endi o‘tni solishga qop va arg‘amchi va boshqa narsalar topib kelish kerak. Shularni toisa, keyin zargar bilan birga o‘t terishga ketishardi.
Bu pallada Hamza ibn Abdulmuttalib do‘stlari bilan birga shu yakin o‘rtadagi bir uyda hamrxo‘rlik qilib o‘tirishardi. Mezbon ayol ham hamr tarkatadi, ham qo‘shiq kuylaydi. Uyga kiribchiqib yurganida bir gal ko‘zi ro‘parada turgan ikki tuyaga tushadi. Sarxush edi. Hamzaga qarab ikki bayt o‘qidi. Ma’nosi bunday edi.
«Ey Hamza, semiz tuyalarga boq. Uy oldidagi maydonda oyoqlari bog‘li turishibdi. Qani, Hamza, qada bo‘g‘izlariga pichoqni, bo‘yinlarini qonga bo‘ya, eng nafis bo‘laklaridan ichkilik uchun qozon kabob hozirlashga shoshil!»
Hamza o‘tirgan o‘rnidan turib ketdi. Qilichini ko‘liga oldi. Bir necha daqiqa ichida ikkala tuya qonga belanib yotardi. O’rkachlari kesilgan, jigarlari ajratib olingan.
— Bularni qovurib dasturxonga tort! — deya kelib joyiga o‘tirdi.
Saldan keyin Hazrati Ali yelkasida qop ila qaytib keldiyu... ko‘zlariga ishonmay qoldi. Ikkala tuyasi ham jonsiz, qonga botib yotardi. Nima qilarini bilmay, bir muddat lol qoldi. So‘ng ko‘rganlardan so‘ragan edi, amakisi Hamzaning ishi ekani aytildi.
Shoshilinch ortiga qaytdi. Rasululloh (s.a.v.) xuzurlariga borganida ko‘zlaridan yoshlar okardi. Voqeani yig‘lab turib anglatdi.
Sayyidul anbiyo (s.a.v.) hazratlari yonlariga Ali bilan Zaydni (roziyallohu anhum) olib, Hamza o‘tirgan uyga bordilar. Kirishga izn so‘radilar. «Marhamat», deyilgach, ichkari kirdilar. O’tirish hali davom etar, Qadahlar biri ketidan biri bo‘shatilar edi.
Nabiylar sultoni janobimiz achchiqachchiq so‘zlar ayta boshladilar. Hamza Rasulullohga (s.a.v.) boshdan oyoqqacha qarab chiqdi, keyin oyokdan boshgacha qaradi va:
—   Sen mening otamning quli emasmisan? — dedi.
 Shunda Rasululloh (s.a.v.) Hamzaning dahshatli darajada mast ekanini angladilar. Bunday holda eng to‘g‘ri yo‘l u yerdan ketish edi.
O’ngacha Olloh taolo hamr haqida bir hukm tushirmagan edi. Avval ichib yurganlar imon keltirganlaridan so‘ng ham ichishda davom etaverishdi. Lekin uni avvaldan ichmaydiganlar ham bor edi. Ichkilik odamni gapirgan gapini bilmaydigan qilib qo‘yadi, aqlini oladi, hushyor payti odam uyaladigan ishlarni ham hech bir tap tortmasdan qildiraveradi, deyishardi ular. Yoki yana, avval ichib, mast holda qilgan ishlariyu gapirgan gaplaridan keyin uyalib yuradigan bir toifa ham bor edi. Hazrati Ali va Hazrati Abu Bakr hech ichmaganlardan edilar.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) ichkilik keltiradigan buzuqlik va uyatli hollarni bilganlari holda, bu mavzuda Olloh yuboradigan axkomni kutganlari uchun do‘stlariga hozircha bir narsa demasdilar. Vaqti kelib, bu dinning Asl Egasi kerakli ochiqlamani qilishiga ishonar edilar...
— Ey Ali, Fotimaga mahrga nima berasan, — deb so‘radilar Faxri koinot (s.a.v.).
Hazrati Ali nima ham bera olardi. Butun boyligi amakisining qilichila kasod bo‘lgan bo‘lsa. Aslida, otasi Abu Tolib ham boy bo‘lmagan, endi Hazrati Ali hozirgacha zo‘rg‘a kun kechirar, qo‘lida sarvati yo‘q edi.
Yo Rasululloh, bir otim bilan bir sovutimdan bo‘lak hech bir narsam yo‘q, — dedi.
Janobimiz otning doim lozim bo‘lishini aytdilar, sovutini sotishini ma’qul ko‘rdilar. Sovut sotuvga chiqarilgan edi, xaridor ham topila qoldi. Uni Usmon ibn Affon (r.a.) to‘rt yuz sakson dirhamga sotib oldi. Hazrati Ali (r.a.) aqchani hamyoniga solib, endi uyga jo‘nayman deb turganida, orqasidan:
— Bir daqika shoshmay tur, ey Ali, — deb Usmon ibn Affon chakirib qoldi.
— Nnma deysan?
— Sen jangchi odamsan. Senday bir kishiga sovut kerak bo‘lmasa, kimga kerak bo‘lsin? Shu sovutni mendan hadya sifatida lutfan qabul et.
Ali kulimsiragan bir ovozda:
—Hozir uni senga sotmadimmi men? — deya so‘radi.
— Sotding, ammo men uni senga hadya kilyapman. Men dan ko‘ra ko‘proq o‘zingga loyiqdir. Sening biror jangga sovutsiz chiqishingni xayolimga keltira olmayman.
Usmon ibn Affonning yuzini va ovozini bezab turgan samimiyat chin yuragidan kelayotganiga hech shubha yo‘q edi. Hadyasi qabul etilmasa, ezilishi turgan gap.
— Tashakkur aytaman, ey Usmon, Olloh senga ham seni gunoxdan to‘sadigan bir sovut nasib etsin, — deb duo qildi Ali.
Shunday qilib, Hazrati Ali o‘zining sovutini hamda to‘rt yuz sakson dirhamni olib, uyiga keldi. Usmonning bu ishi xabarini yetkazgan edi, Janobimiz (s.a.v.) ham g‘oyat mamnun bo‘ldilar. Usmonning haqiga duolar qildilar...

* * *
Nikohga to‘planishdi. Janobi Rasululloh (s.a.v.) sevikli qizlari Fotimani jiyanlari Aliga nikohlab berayotganlarini e’lon etdilar. Hazrati Ali javoban Hazrati Fotimani nikox bilan olganini va o‘ziga turmush o‘rtoq sifatida qabul etganini bildirdi.
Marosimga yig‘ilganlarga harholda biror ovqat tayyorlash lozim edi. Biroq hech narsa yo‘q. Hazrati Ali bu gal yana sovutni garovga qo‘yib, bir yahudiydan birmuncha aria oldi, ansordan bir kishi ko‘y keltirgan ekan, o‘sha so‘yilib, pishirildi. Janobi Rasululloh keltirgan xurmo bilan zaytun yog‘i o‘rtaga qo‘yilganida, o‘sha zamonning yaxshigina bir dasturxoni paydo bo‘ldiqoldi. O’tirishdi, maza qilib yeyishdi.
Rasululloh janobimizning Hazrati Fotimaga bergan seplari — uy ashyolari ham ko‘p emasdi. Ikkita libos, bitta qo‘ltegirmon, qo‘y terisidan bitta po‘stak, bitta yostiq, bitta meshkob, bitta cho‘mich, elak, yotish va o‘tirishga mo‘ljallangan bitta taxtasupa... kabi g‘oyat oddiy narsalardan iborat edi.
Bulardan tashqari, u Zoti sharif dilbandlariga hech bir ota bera olmaydigan adab va tarbiya berganlar, bundan keyin keladigan barcha qizlaru xotinlarga o‘rnak bo‘lishga loyiq bir qiz qilib parvarishlagan edilar. Qalbi imonla to‘la, yuzi bu imonning nurila porlagan, to yurishigacha har jihatdan otasiga o‘xshagan Hazrati Fotima...
Hazrati Fotima har holi bilan otasining qizi ekanini isbotlayajak va Ulug‘ Mavlo sevgili payg‘ambarining naslini uning nasabila davom etishini munosib ko‘rajak edi.
Har kuni va har tun senga yuraklarimiz to‘la salomlar, hurmatlar bo‘lsin, ey Sevgilimizning sevikli qizi!..
Ummu Ayman va boshqa ba’zi ayollar Hazrati Fotimaning kelin uyini bezatishdi, ko‘rpalar to‘shashdi.
Nabiyyi akram janobimizning duolarini olib, yangi uylilar bir-birlariga qo‘shib qo‘yildi. Shundoq ham har jihatdan buyuk inson bo‘lgan Hazrati Ali endi Rasulullohning (s.a.v.) kuyovi va Hazrati Fotimaning eri bo‘lishdek ulkan bir sharafning ham sohibi bo‘lgan edi.
Oradan bir necha kun o‘tib, Bani Najjordan Horisa ibn Nu’mon yangi kelinkuyovlarga bir uy hadya etdi. Horisa bundan avval ham muhojir birodarlaridan bir qanchalariga bittadan uy hadya etishdek baxtga musharraf bo‘lgan edi.

* * *
Musulmonlar Badrga yo‘l olishganida: «Balolarga giriftor bo‘lsin va bittasi ham qaytmasin», degan orzuda bo‘lgan yahudiylar mo‘minlarning tushlarda ko‘rganda ham toqat qilib bo‘lmaydigan darajadagi zafar bilan qaytishganini hech hazm etolmayotgan edilar. Buning natijasida ko‘ngilsiz oqibatlarga olib keluvchi mojarolar chiqara boshlashdi. Ka’b ibn Ashraf bilan keksa shoir Abu Ofakning boshlariga tushgan kun ham ularni to‘xtatmagan, aksincha, yanada keskin vaziyat yuzaga kelgan edi.
Bir kuni Janobi Rasululloh (s.a.v.) do‘stlari bilan birga Bani Qaynuqo’ yahudiylari huzuriga bordilar va ularni to‘plab, xitob qildilar:
— Ey qaynuqoliklar! Ollohdan qo‘rqing! Qurayshning boshiga kelganiga o‘xshash bir intiqom sizlarning ham boshingizga kelishi mumkin. Mening Olloh yuborgan payg‘ambar ekanimni bilasiz, buni kitobingizda o‘qib turibsiz. Buning ustiga, Olloh taolo sizlardan menga ishonishingiz to‘g‘risida ahd ham olgan. Shunday ekan, Islom dinini qabul eting va o‘zlaringizni qutqaring! Ichlaridan biri so‘z oldi. Xo‘rozlangan bir ifoda ila
— Ey Muhammad, sen bizni o‘zingning qavming deb o‘ylayapsan. Harbdan, urushdan bexabar qavmga duch kelib, otni qamchilab kolay, deyishing seni aldab qo‘ygan bo‘lmasin. O’zingga kelib olishingni tavsiya etaman. Bordiyu sen bilan jang qilish majburiyatida qolsak, bizning qanday urushqoq ekanimizni pushaymonlik ichra ko‘rasan.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) ortlariga qaytdilar. Odamlar bunday jur’atli, jasoratli so‘zlarni nimaga tayanib so‘zlayaptilar? Kimga ishonyaptilar. Holbuki, harbni tushunadigan, yaxshi urushadigan millat emas ular. Qolaversa, Kitoblaridan olgan bilimlari Janobi Rasulullohning (s.a.v.) bu ishni oxiriga yetkazajaklaridan, vazifani mukammal shaklda ato etajaklaridan darak berib turibdi. Bu ishlari bilib turib, o‘zlarini o‘limga va olovga tashlash bilan barobardir.
Janobimiz Madinaga qaytib kelganlarida Jabroili amin ham u zotga tablig‘ etish uchun Olloh taoloning ushbu farmonini keltirgan edi: «(Ey Muhammad,) kufr yo‘lini tutgan kimsalarga ayting: «Shakshubhasiz, (bu dunyoda) mag‘lub bo‘lasiz va (oxiratda) jahannamda to‘planajaksiz. Naqadar yomon joy u! (Ey yahudiylar,) sizlar uchun biri Olloh yo‘lida jang qilgan, ikkinchisi kofir bo‘lgan ikki guruh orasidagi to‘qnashuvda ibratli hodisa bo‘lgan edi. Ular (musulmonlar) o‘z ko‘zlari bilan (kofirlarning) ikki barobar ko‘p ekanini ko‘rib turar edilar. Olloh esa, O’zi istagan kishilarni g‘olib qilish bilan qo‘llabquvvatlaydi. Albatta, bu voqeada fikr egalari uchun ibrat bordir». (Oli Imron,12-13).
Bu oyat Qaynuqo’ yahudiylariga tablig‘ etildi. Ammo bir quloqlaridan kirib, ikkinchisidan chiqib ketdi go‘yo. Endi borabora surlashishgan, ipni uzadigan holga kelishgan edi.

* * *
O’sha kunlari Qaynuqo’ yahudiylaridan bir zargarning do‘koniga bir musulmon xotin kirdi. Buyurtma bermoqchi edi. Zargar unga joy ko‘rsatdi, ishga kirishdi. Shu payt boshqa bir yahudiy sezdirmasdan do‘konga kirib, xotinning qo‘ylagi etagini yelkasiga ignatugma ila qadab qo‘ydi. O’zi bir chekkada turdi. Saldan keyin zargar ishni bitirgach, xotin taqinchoqlarini olib, endi o‘rnidan turmoqchi bo‘lganida... do‘konni qahqaha ovozlari tutib ketdi. Xotin sarosimada kulayotganlarga boqdi va o‘zi mazax qilinayotganini sezdi. Nomus kuchidan baqirib, yahudiylarni so‘ka boshladi.
Xotinning faryodi bozorda yurgan bir musulmonning qulog‘iga yetib, u chopib do‘konga keldi. Ahvolni tushunib, yahudiylarga tashlandi. Birini o‘ldirdi. Hammalari yigitning ustiga yopirilib, uni ham o‘ldirishdi.
Endi g‘isht kolipidan ko‘chgan edi.
Musulmonlar zudlik bilan bir lashkar tashkil etib, Rasululloh (s.a.v.) boshchiliklarida kelib, qaynuqoliklarni har tarafdan qamal qilib olishdi. Biror kimsani ichkari kiritishmadi, biror kimsani tashqari chiqarishmadi. Qamal o‘n besh kun davom etdi. Nihoyat, Kaynuqo’ yahudiylari taslim bo‘lishdan boshqa chora qolmaganini anglashdi.
O’zini musulmon qilib ko‘rsatadigan mashhur munofiq ibn Ubayy ibn Salul shoshib kelib, Janobi Rasulullohni (s.a.v.) izlab topdi.
— Yo Muhammad, mening do‘stlarimga ikrom va ehson qil, dedi.
Janobimiz uning bu taklifini javobsiz qoldirdilar. U so‘zlarini takrorladi, yana javob ololmadi. Endi qo‘lini Janobi Rasulullohning (s.a.v.) ko‘ylaklari ichiga sukdi. Sukarkan, uchinchi daf’a so‘radi.
Rasuli akram shunday asabiylashdilarki, atrofdagilar ham buni yaqqol sezishdi.
— Nadomatlar bo‘lsin senga, meni xoli qo‘y, — dedilar.
Ammo u munofiq ketadigan kayfiyatda emasdi. Yahudiylarning o‘ziga qilgan yaxshiliklarini aytar, ularga ham yaxshilik va ehson qilinishini istar, agar yahudiylarga yomonlik ko‘rsatilsa, boshlariga bir balo sotib olishlarini tinmay javrar edi.
Nihoyat, Rasululloh istamaygina u yerdan ketdilar. Ammo ularni Madinadan chiqarib yuborishni buyurdilar. Bu sirada yana oyati karima indirildi. Unda bunday deyilardi: «Ey mo‘minlar, yahudiylar va nasroniylarni do‘st tutmangiz! Ularning ba’zilari ba’zilariga do‘stdirlar. Sizlardan kim ularga do‘st bo‘lsa, bas, u o‘shalardandir. Albatta, Olloh zolim qavmni hidoyat qilmas. Bas, siz dillarida maraz bo‘lgan kimsalar: «Bizga biron balo yetishidan qo‘rqamiz», degan hollarida ular (kofirlar) tomonga shoshayotganlarini ko‘rasiz. Shoyad Olloh musulmonlarga g‘alaba bersa yoki O’z huzuridan (bu munofiq kimsalarni sharmanda qiladigan) biron ishni keltirib, ular ichlarida yashirgan narsalariga nadomat qiluvchilarga aylanib qolsalar». (Moida, 51-52)
Bu oyatlar tushgan paytda Qaynuqo’ yahudiylari afvini tilab, ular nomidan iltimos bilan kelmoqchi bo‘lib turgan Uboda ibn Somit Rasululloh (s.a.v.) hazratlarini topib, uzrma’zur tiladi, nima qilmoqchi bo‘lganini, endi o‘sha niyatidan voz kechganini aytdi.
Orada yahudiylardan bir necha kishi Uboda huzuriga kelib:
— Sen bizning ittifoqchimiz eding, bizga bugun yordam bermasang, kachon yordaming tegadi? — deyishdi.
Uboda ularga yangi tushgan oyatlarni o‘qib berdi. So‘ngra endi bu ittifoqning davom etmasligini, agar ular bilan do‘st bo‘lsa, Ollohning va rasulining do‘stligini yo‘qotib qo‘yishini tushuntirdi. Oxirida bunday dedi:
— Menga Ollohning va rasulining do‘stligi kerak. Bu do‘stlikni hech bir narsaga alishmayman. Bu yo‘lda hamma narsadan ayrilishimni bilsam ham, natija o‘zgarmaydi!
Undan endi foyda chiqmasligini anglagan yahudiylar bu gal Abdulloh ibn Ubayy ibn Salulni o‘rtaga qo‘ymoqchi bo‘lishdi. Tushgan oyatlar bilan u uncha hisoblashib o‘tirmasdi. Uboda shu damgacha yahudiylarga ittifoqdosh bo‘lib kelgani tufayli bir kun emas bir kun boshiga balo tushishi mumkinligidan qo‘rquvda kechalari uyqusi qochib chiqsa, Ibn Ubayy yahudiylarni qanday qutqarish dardiga mubtalo bo‘lib, fikrizikri shu bilan band edi. Qalbi avvaldan ular bilan bir va doimo bir bo‘lib qolajak, hech qachon musulmonlarga nisbatan sevgi qalbidan o‘rin olmayajak.
U yana keldi. Yana Rasulullohni rohatsiz etajak, yahudiylarni Madinada qoldirish choralarini axtarajak.
Janobimiz o‘tirgan uyning eshigida Uvaym ibn Saidaga duch keldi.
— Yo‘l bo‘lsin, ey Ibn Salul? — deb so‘radi Uvaym undan.
— Muhammadda gapim bor edi.
— Bu gal u zotni bezovta qilishingga ruxsat bermayman, ey Ibn Salul!.. Vaqt borida g‘azabimni qo‘zg‘otmasdan bu yerdan ket.
Uning jahli chiqdi. Ibn Ubayydek bir odamga bunday muomala qilishga kimning haddi sig‘adi?.. G’azabli nigoh tashladi: «Yo‘limdan qoch!» demoqchi bo‘ldi. Uvaymni yo‘ldan qochirishga shu qarashimning o‘zi kifoya degan ishonchda olg‘a bosdi. Ammo Uvaym uni qattiq itarib yubordi. Ibn Ubayy yuzi bilan devorga urildi. Qon chiqib, soqoliga siza boshladi. Uning bu holini yahudiylar ham ko‘rishdi va endi ish bitganini anglab yetishdi. Ibn Ubayy bu holga tushirildimi, ortiq Madinada orqa qilsa bo‘ladigan odam qolmaganini tushunishdi.
Ibn Ubayy o‘zini salpal o‘nglab oldida, kin va nafrat to‘la ovozda:
— Menday bir odamgaya?.. Balolar bo‘lsin sizlarga! — deya bu yerdan ketdi.
Nabiyyi akram (s.a.v.) hazratlari Qaynuqo’ yahudiylariga Madinadan uch kun ichida chiqib ketishni amr qildilar. Zinhor hazili yo‘q edi bu amrning. Yahudiylar qisqa vaqt ichida hozirlik ko‘rishdi. O’zlari chiqargan fitna va fasod tufayli pushaymon bo‘labo‘la shaharni tashlab chiqib ketishdi. Orqalarida ularning haydalishidan rozi bo‘lmagan bir qism munofiqlar hamda ikki yahudiy qabilasi — Bani Nazir va Bani Qurayza qoldi.

* * *
Makka...
Abu Sufyon Badr uchun to musulmonlardan intiqom olmagunicha xushbo‘y sepmaslik va xotin bilan yotmaslik to‘g‘risidagi qasamida davom etardi. Badrda asir tushgan o‘g‘li Xanzalani yo‘lini topnb, fidya to‘lamasdan qutqardi. Ya’ni, Makkaga umra ziyoratiga kelgan bir keksa musulmonni ushlab hibs etdi va to o‘g‘li kelmagunicha uni qamoqda tutib turishini bildirib, masalani shu tariqa hal etdi.
Qani endi ushoqcha bo‘lsa ham intiqom olishning yo‘li topilsaydi!.. Hech bo‘lmasa, Badrdan beri davom etib kslayotgan bekorchi hayotiga chek qo‘yishni istardi. Keyin shu dardda yurganlardan ikki yuz nafarlik bir kuch to‘pladida, Madina sari yo‘l oldi. Orada uch milcha masofa qolganida qo‘nishdi.
Abu Sufyon sheriklarini o‘sha yerga qo‘yib, yolg‘iz o‘zi Madinaga jo‘nadi. Bani Nazir yahudiylariga keldi. Salom ibn Mishkamning uyida mehmon bo‘ldi. Unga izzat-ikromlar ko‘rsatildi. Hamdard edilar, umumiy dushmanlari xususida gaplashishdi. Abu Sufyon Janobi Rasulullohning (s.a.v.) Madinadagi xolatlari haqida ma’lumot oldi. Bu ma’lumotlar ham uning aftini burishtirdi, ham yonayotgan yuragiga suv sepdi. Bir tomondan, Hazrati Rasululloh Madinada tobora kuchayib borayotganlarini, Islom dini yoyilganini eshitib, g‘ami va andishasi yanada ortgan bo‘lsa, bunga muqobil, hamon yahudiylarga ta’sir etisholmaganini, oradagi dushmanlik har kun bir odimdan ortib borayotganini bilib, ozmiko‘pmi farahlik tuydi. Zotan, yahudiylarning qalblari ham islomiyat bilan isinib qolishidan va bugungi holidayam mag‘lub etolmagan dushmanining kattakatta kuchga ega bo‘lib olishidan qo‘rqardi.
Shu kecha sheriklarining oldiga qaytdi. Tongda bir necha kishini Urayz degan joyga yubordi. Ular kelib, atrofi devorlar bilan o‘ralgan bir xurmozorga o‘t qo‘yib yuborishdi. Bog‘ egasini va o‘sha yerdagi kishini o‘ldirishdi. So‘ngra tez Abu Sufyonnning yoniga qaytishdi. Ortiq bu yerda bir soniya ham qolishning imkoni yo‘q edi. Intiqom olindi xisob. Darhol harakat amrini berdi. Xabar yetib borsa, orqalaridan tushilishi aniq edi.
Ayni onda ortlaridan hech kim quvlamayotgan bo‘lsa ham, yashin tezligida qochib qolishdi.
Nabiylar sarvari (s.a.v.) janobimiz voqeadan xabardor bo‘lgan zahotlari Abu Lubobani Madinaga vakil etib qoldirib, yon-atroflaridagi bor odam bilan izga tushdilar. Lekin Abu Sufyon anchagina yo‘l bosib qo‘ygan edi. O’yfikri madinaliklar yetib olmasidan burun tezroq Haram hududiga kirib olish edi.
Ta’qib etuvchilar jadal kelisharkan, bir joyda kimdir hayrat to‘la ovozda:
 Anavi qopga qaranglar! — deb yubordi.
Yo‘l chetidagi qop ularga g‘aroyib ko‘rindi. Otdan tushib, ochib ko‘rishdi. Ichida qovurilgan un bor edi. Bunaqa unni «sevik» deyishardi.
— Qo‘yinglar uni, ishimizni qilaylik.
Ta’qib davom etdi. Sal yurganlaridan keyin ikkinchi, so‘ng uchinchi qoplarga duch kelishdi. Masala anglashildi. Abu Sufyon tuyalar tezroq yursin deb yemakka xozirlangan seviklarini yo‘llarga tashlab ketgan edi. Ular yana bir maqsadni — orqadan kelayotganlarni birmuncha muddat qoplar bilan ovora qilishni va o‘zlari yanada uzoqlashib olishni ko‘zlashgan ko‘rinadi.
Qarqaratul Qudrgacha ta’qib etib borishdi, so‘ng Rasululloh (s.a.v.) to‘xtashga amr berdilar. Yetolmagan bo‘lishsa ham, ammolekin ularni xo‘b qo‘rqitishgani aniq edi.
Qaytishda ta’qibchilardan biri:
— Ey Ollohning payg‘ambari, bu yurishimiz biz uchun g‘azot o‘rniga o‘tadimi? Bundan ajr va mukofot olamizmi? — deb so‘rab qoldi.
— Ha, — deb marhamat qildilar Rasuli akram (s.a.v.).
Hech bir to‘qnashuvsiz kechgan bu ta’qib yo‘lda yotgan unlar nomi bilan «Sevik g‘azoti» deb ataldi.

* * *
Ubayy ibn Ka’b ashob orasida Qur’onni eng yaxshi biladiganlardan edi. Nabiyyi akram (s.a.v.) xazratlarining taqdirlashlariga sazovor bo‘lgan, Qur’on o‘rganmoqchi bo‘lganlar ustun qo‘yishlari lozim sanalgan to‘rt kishidan biri sifatida ko‘rsatilgan edi. Qolgan uch do‘sti Abdulloh ibn Mas’ud, Muoz ibn Jabal va Abu Huzayfaning ozod etilgan quli Salim edilar.
Ubayy bir kuni masjidda yolg‘iz o‘zi Olloh rizosi uchun namoz o‘qimokda edi, chaqirib kolishdi:
— Ey Ubayy ibn Ka’b!
U paytlari hali namozda o‘ngso‘lga qarash ayb sanalmas edi. Muhim ehtiyoj yuzaga kelsa, ba’zan namozda gaplashishar, hatto salom berilsa, alik olishar edi. Ubayy o‘zi juda yaxshi taniydigan, hurmat tuyadigan bu ovoz egasiga qayrilib qaradi, ammo namozini buzmadi. Tugatib, o‘rnidan turdi va ehtirom ila yonlariga bordi.
— Amringizga muntazirman, ey Ollohning rasuli, — dedi.
— Birinchi chaqirig‘imni eshitmadingmi?
—   Eshitdim, ey Ollohning payg‘ambari, lekin namoz o‘qiyotgan edim.
«Ey imon keltirganlar, Olloh va rasuli sizni sizga hayot beradigan narsalarga chorlaganida, ularga ijobat qiling!..»  (Anfol, 24.) oyatini sen bilmaysanmi, ey Ka’b.
—   Bilaman, yo Rasululloh, bunday xatoga ikkinchi yo‘l qo‘ymayman.
Namoz o‘qilayotgan bo‘lsa ham, agar Sarvari anbiyo chorlab qolsalar, kechiktirmasdan itoat etish lozimligini Ubayy shu tariqa o‘rganib oldi. Rasululloh (s.a.v.) hazratlari uning namoz o‘qiyotganini bilaturib chaqirdilarmi, bunda buyuk bir hikmat borligini u o‘ylashi lozim edi. Chunki Olloh taolo nomidan namozga buyurgan va eng buyuk ibodat namoz ekanini ta’lim bergan Janobimiz o‘zlari yaxshi ko‘rgan bir do‘stlarini bekordanbekorga chaqirmasdilar, axir.
— Kur’onning eng buyuk surasini bu masjiddan chiqmasdan senga o‘rgatishimni xohlarmiding? — dedilar Rasuli kibriyo (s.a.v.).
— Albatta, yo Rasululloh!
Janobimiz Ubayyning ko‘lidan tutdilar, suhbatla
shib, masjid eshigi sari boshladilar. Ubayy bunday baxtli onning uzoq davom etishini orzu qilganidan, odimlarini yanada sekinlatgisi kelardi. Faxri koinot (s.a.v.) esa, go‘yo takliflarini unutganday edilar. Ubayy qarasa, masjiddan chiqib ketib qolishadi. Eshikning yoniginasiga kelganlarida, nozik bir harakat ila Sultoni anbiyoni to‘xtatdi.
— Masjiddan chiqmasdan Qur’onning eng buyuk surasini o‘rgatishni va’da qilgan edingiz, ey Ollohning rasuli, — dedi.
Nurli yuzda bir paytda ham mayin tabassum, ham takdirlash alomatlari zohir bo‘ldi.
— Namozda nimani o‘qiysan? — deb so‘radilar.
—   Fotiha surasini o‘qiyman, ey Ollohning payg‘ambari.
—   Qur’onning eng buyuk surasi shudir, ey Ubayy. Olloh taolo bu sura kabi shonli bir surani Zaburda ham, Tavrotda ham, Injilda ham, hatto Qur’onda ham nozil etgan emasdir. U har namozda takrorlanishi lozim bo‘lgan eng ahamiyatli suradir.
Ubayyning xursandligini hech bir narsa bilan o‘lchab bo‘lmasdi. Nabiylar Sarvarining (s.a.v.) qo‘llarini tutib, yerda yuryaptimi yo ko‘kda uchyaptimi, bilmas darajada ustun bir ma’naviy quvonch, qoniqish va lazzat tuygan, xuddi jannat bog‘larida kezayotgandek his etar edi o‘zini. Qur’on ichida eng qiymatli sura Fotiha surasi ekanining haqiqati anglatilgani bir shodlik bo‘lsa, uni ana shu Qur’onning tablig‘iga ma’mur Rasuli karim (s.a.v.) yetkazganlari Ubayy uchun qo‘sha shodlik edi.
Bundan buyon Ubayy namozlarida bu surani o‘kiyotganida va yo Rasuli kibriyo janobimizning og‘izlaridan eshitayotganida o‘zini ayricha bir xotiraning ostonalarida ko‘rajak va doim o‘sha onning xayolila mast bo‘lajak edi.

* * *
Bir kuni Rasululloh (s.a.v.) Bani Sa’laba «Zu Amarr» degan joyda to‘ilanayotganini, Madinaga bosqin qilishga hozirlanayotganini eshitdilar. Darhol lashkarni yig‘ishga buyurdilar. To‘rt yuz ellik kishi to‘plandi.
Hazrati Ruqayyaga qarayman deb Badrda ishtiroq etolmagan Usmon ibn Affon bu daf’a yana Madinada qolishga majbur bo‘ldi. Janobimiz uni to qaytib kelguncha o‘rinlariga vakil qilib tayinladilar.
Lashkar qo‘zg‘aldi. Zu Amarrga yaqinlashganda Jabbor ismli kishini tutib olishdi. Jabbor musulmon bo‘ldi va mo‘minlar lashkarini Bani Sa’laba to‘plangan joygacha boshlab bordi. Ammo musulmonlar kelayoltanidan xabar topgan odamlar tarqab, tog‘ tepalariga chiqib ketibdi. Xatto baland tepalarda yurganlari ham ko‘rinib turardi.
Lashkar shu yerga qo‘ndi. Lekin sel kabi bir yomg‘ir yog‘ib, kiyimlarini shalabbo qilib yubordi. Rasuli akram hech kimning ko‘zi tushmaydigan bir chetga o‘tib, ustlarini yechdilar, yaxshilab siqib, yoyib qo‘ydilar. So‘ngra o‘sha atrofga yonboshlab, bir oz tin ola boshladilar. Saldan keyin uxlab koldilar.
Tepadan kuzatib turganlar g‘atafonliklar ichida eng jasur yigitlaridan xisoblangan biriga:
— Ey Du’sur, senday bir yigitga bunaqa fursat har doim ham kelavermaydi, — deyishdi.
Du’sur javob bermadi, ammo bu maqtovdan jazavalanib, ko‘zi va qo‘li qilich axtarib qoldi. Bittasini shartta oldiyu pastga ena boshladi.
Oradan hech qancha o‘tmay, u shaytoniy bir iljayish bilan Payg‘ambari zishonning (s.a.v.) tepalarida turardi. Hazilakam gapmi, oyog‘i ostida yotgan bu odam lashkar qo‘mondoni edi!
—   Ko‘zlaringni och, ko‘raylik, ey oshna! — dedi istehzo bilan. Rasululloh uyg‘onib ketdilar. Shundoq boshlari ustida qo‘lda qilich yalang‘ochlagan holda bir odam turardi.
—   Shu onda seni mening qo‘limdan kim qutqara oladi? — dedi u odam pishillab.
Keskin bir tarzda:
— Olloh! — deb javob qildilar Rasuli akram. «Ollohim, meni bu odamning sharridan asra!»  deb iltijo etdilar.
Du’sur titrab ketdi, qo‘lidan qilichini tushirib yubordi. Rasululloh (s.a.v.) uzanib qilichni qo‘lga oldilar, o‘rinlaridan turdilar va:
— Endi seni mening qo‘limdan kim qutqara oladi? — dedilar.
Ikki-uch soniya ichida ish bu qadar chappasiga aylanganidan Du’sur dong qotdi. Hozirgina Janobimizni yaxshigina tuzoqqa tushirganiga amin edi. Qo‘lidan chiqarish niyati ham yo‘q edi. Bunaqa ishlarda uning rosa tajribali ekanini hamma bilardi, qadrlardi. Bularga qaramay, xozir uning o‘zi qo‘lga tushib o‘tiribdi.
— Meni kechirsang, ikkinchi senga qarshi urushmayman, — deb rijo qildi.
Sultoni anbiyo janoblari unga Islom dinini kabul etishni taklif qildilar. Du’sur shahodat kalimalarini aytib, musulmon bo‘ldi. Hazrati Payg‘ambar do‘stlarini chaqirdilar. Kelishdi. Vaziyatni anglatdilar. So‘ngra Du’surga izn berildi, sheriklarining yoniga ketdi. Qilichi yana unga kaytarib berilgan edi.
Butun bo‘lib o‘tgan bu xodisalarni tepadan qiziqib kuzatib turishardi. Maqsadni amalga oshirolmay qaytib kelgan Du’surni malomat bilan qarshilashdi.
—   Xayf senga, ey Du’sur. Shuniyam eplayolmading. Holbuki, sendan umidimiz katta edi.
—   Undan ham katta ish qildim, — dedi javoban Du’sur.
—   Ha, avval unga qilichingni taslim etding, keyin bu yoqqa hayoti bag‘ishlangan odam sifatida qaytib kelding, shumi? Yo yana biror gaping bormi?
— Albatta bor... Men uning qarshisiga chiqib: «Ko‘limdan seni kim qutqaradi?»  dedim. U faqat «Olloh»  deb javob qildi. Shu payt xaybatli bir odam paydo bo‘lib, ko‘ksimga musht tushirdi. Qo‘limdan qilich uchib ketdi. O’zimni o‘nglab, bunday qarasam, endi qarshimda u turardi. Qo‘lida men tushirib yuborgan qilich. Ammo ko‘ksimga kim urganini bilmayman. U yerga borganimda yo‘q edi, urganidan keyin yana yo‘q bo‘lib qoldi.
— Ko‘zingga ko‘ringandir, — deyishdi ishonmay.
— Mening o‘rnimda bo‘lganlaringda bunaqa demas edinglar. Qolaversa, men uning dinini qabul qilib keldim. Aqllaringiz bo‘lsa, unga qarshi chiqish xavasidan voz kechinglar. Mening gapim shu, — dedi Du’sur.
Shu tariqa Rasululloh (s.a.v.) hazratimiz bu gal ham urush qilmasdan Madinaga qaytib ketdilar.

* * *
...Hazrati Usmon (r.a.) Ruqayyaning vafotiga hech ko‘nikolmasdi. Teztez qabri boshiga borib turar, u yerdan mahzun qaytishlarini do‘stlari ko‘rishar edi.
Bir kuni uni bu ahvolda Hazrati Umar (r.a.) uchratdi.
— G’amingni aritadigan bir chora topishimizni istaysanmi, ey Usmon? — dedi u.
—   Qanday chora ekan?
—   Qizim Hafsani senga nikohlab beraman.
Usmonning ko‘zlari bug‘landi, so‘ng Ruqayyaning xayoli jonlandi. Tuproqqa berganiga to‘qqiz oy bo‘libdi, ammo hanuz kalbida yashardi, umrining oxirigacha aziz xotira bo‘lib qolishi muqarrar edi.
Hafsani yaqindan tanimasdi. Uning ustiga, Ruqayyaday bir xotin bo‘sh qoldirgan joyni kim to‘ldira olardi?..
—   Birikki kun o‘ylab ko‘rsam... — dedi.
—   Albatta.
Hazrati Umar musulmon bo‘lmasidan avvalgi xolida ham mard inson sifatida tanilgan edi. Hazrati Usmonday toza, durust, yaxshiliksevar bir odamga kizini taklif etarkan, Hafsaga yaxshi bir er topgangina bo‘lmasdi. Usmon ham boshqalar topa olmaydigan bir qayinota topar, qizi Hafsa ham Usmonga yarashgulik xotin bo‘lar edi. Shu tariqa, bir jihatdan, Usmonning dardi yengillashsa, ikkinchi jihatdan, baxtli bir oila vujudga kelar edi.
Ikki kun o‘tgach, Usmon javobini aytdi:
—   Hozir uylanish ko‘nglimga sig‘may turibdi. Umar ham qistamadi.
—   Uzing bilasan, ey Usmon, — dedi ko‘ydi.
O’sha kunlari Sultoni anbiyo (s.a.v.) Hazrati Abu Bakr (r.a.) bilan bir masalada yashirin maslaxat qildilar. Bunday xos maslahatlarda doim ishtiroq etadigan uchinchi shaxs — Hazrati Umar (r.a.) bu gal yo‘q edi. Maslahat nima ustida bo‘lgani keyinroq bilindi...
Oradan bir necha kun o‘tdi. Hazrati Usmondan mujmal javob olgan Hazrati Umar Hazrati Abu Bakrning oldiga bordi.
— Qizim Hafsani sening nikohingga bersam, nima deysan, ey Abu Bakr? — deb so‘radi.
Hazrati Abu Bakrning ko‘zlari yerga indi. Bo‘ladi yo bo‘lmaydi ham demadi.
Hazrati Umar birodari sukutining ma’nosini tushundi. Yuragi siqildi. Bunday hol uning tabiatiga uyg‘un emasdi. To‘g‘rini to‘g‘ri, egrini egri deb o‘rgangan o‘zi bunday bir taklif qarshisida qolsa, «Mayli, men roziman» derdi yoki «Yo‘q, uylanmayman», deb javob bergan bo‘lardi. Uning bu ishdan ko‘zlagan yagona maqsadi — g‘oyat samimiy do‘stlari bilan yanada yaqinlik hosil qilish edi. Bo‘lmasa, qaysi ota kelib, qizimni senga nikohlab beray, deydi?!
Usmon qabul etmadi bu taklifni. Rasulullohning qizi o‘rnini kim bosa olardi, desa, Umar uni haqli deb biladi, ammo Abu Bakrga nima bo‘ldi? Hech bo‘lmasa, samimiyat bilan ham: «Sening qizingni olmayman», deyishi kerak ediku, axir.
Oradan sukutli, uzoq emas, ammo har ikkisi uchun uzoq tuyulgan bir vaqt o‘tdi. Hazrati Umar xafa bo‘lgani aniq bilinib turgan alfozda u yerni tark etdi. Orkasidan Abu Bakr «To‘xta, ey Umar, seni xafa qilmoqchi emasman», demadi.
Ha, Abu Bakr bunday demadi, ammo kattiqqattik kadamlar bosib ketayotgan bu mard insonning ortidan mamnuniyat ila boqib qolarkan: «Shukr qil, Rasululloh menga fikrlarini ochdilar. Yo‘qsa, bu yerdan xursand chiqar edingu, lekin buyuk bir sharafni ko‘ldan boy bergan bo‘larding, ey Umar!» deya shivirlab qoldi.
Buyuk Umar bu gal chindan ham xafa bo‘lgan edi. Samimiyat tuyg‘ulari ila yaxshilikni o‘ylagan edi, biroq kutganiga erishmadi. Bu holda unga tasalli bera oladigan birgina zot bor edi. Umar o‘sha zotning huzuriga bordi.
— Yo Rasululloh! Hunaysning vafotidan keyin qizim Hafsa tul qolgan. Uni Usmonga taklif etdim, kabul qilmadi. Keyin Abu Bakrga tavsiya etdim, javob ham bermadi, — dedi uzilib.
Rasululloh janobimiz kulimsiradilar.
— Xafa bo‘lma, ey Umar, Olloh Usmonga sening qizingdan ham xayrli bir xotin, senga Usmondan ham xayrli bir kuyov berdi. — dedilar.
Butun xafagarchilik bir onda tarqaldi ketdi. Va hammasi tushunarli bo‘ldi.
Hazrati Umar bunday bir saodatni «O’ylab ko‘raychi», deb qarshilaydigan inson emasdi. Janobi Rasulullohga qizi Hafsa tugul, jonini berishga ham tayyor edi.
Shu tariqa bir necha oydan beri «Badr shahidining tul xotini» bo‘lgan Hafsa kutilmagan bir saodatning ostonosida ko‘rdi o‘zini...
Bu yokda O’smon ham Ruqayyadan bo‘shagan o‘rinni Hazrati Rasulullohning (s.a.v.) ikkinchi qizlari Ummu Gulsum egallashini eshitib, mahzunligi sevinchga aylandi. Shu zahoti ko‘nglidan: «Xayriyat, Umarning taklifini qabul qilmabman», degan o‘y o‘tdi...
Hazrati Abu Bakr ham endi Hazrati Umarga ochiq gapirsa bo‘ladi.
—   Ehtimol, o‘sha kuni mendan jahling chikkandira, ey Umar? — deb so‘radi.
—   Ha, sendan ranjigan edim. Hech bo‘lmasa, manfiy javob ham bermadingda, ey Abu Bakr.
— Agar Rasululloh janobimizning Hafsani sendan so‘rash niyatlarini bilmaganimda, bu taklifingga jon-jon deb rozi bo‘lardim. Hazratimiz og‘iz ochmasalar, men talabgor bo‘lardim. Lekin o‘shanda kiziigni Payg‘ambar (alayhissalom) so‘rash niyatidalar, deb ham aytolmasdim. Endi meni ma’zur ko‘rasanmi, ey Umar? Masala butkul hal bo‘ldi.