* * *
Hijratning uchinchi yili rabiulavval oyida Usmon ibn Affon Rasulullohning (s.a.v.) nur yuzli qizlari Ummu Gulsumga uylandi.
Ruqayyaga o‘talgan maxr aynan Ummu Gulsumga ham berildi. Bu bilan Janobimiz ikki opa-singil orasida farq ajratmagailarini ham anglatdilar go‘yo. Usmon avval Ruqayya tufayli «Zinnur» (Nur egasi) degan nom olgan bo‘lsa, endi «Zinnurayn» (Ikki nur egasi) bo‘ldi. Ummu Gulsum o‘n yilcha avval amakisi Abu Lahabning o‘g‘liga bo‘lishib qo‘yilganida Ollohning bir ikromi tufayli ulardan qutulgan, otasining uyida, uning tarbiyasi ostida o‘sgan edi. Otasi tortgan azoblarga sherik bo‘ldi. Opa-singillari orasida otasiga eng ko‘p xizmat qilgani ham u edi. Chunki opalari Zaynab bilan Ruqayya turmushga chiqib ketishgan, Fotima esa, payg‘ambarlikning ilk yillarida hali yosh qizcha edi. Bu sababdan Makka davrida Rasulullohning (s.a.v.) doimo yonlarida, doimo birga shu qizlari Ummu Gulsum bo‘ldi, sevikli otaning hamdardhamkori bo‘lish sharafiga eng ko‘p u erishdi.
Endi kelin bo‘ldi. Opasi qurgan uyni davom ettirish vazifasi zimmasiga tushdi. Bu uyda har qadamda opasining bir xotirasiga duch kelajak, uyidagi ashyoning hammasi unga: «Meni bir vaqtlar sevgili opang ham ishlatgandir», deyajak edi. Tasalli beradigan bir tarafi shu ediki, sag‘ir yoshida yetim qolgan jiyani Abdullohga endi begona ayol emas, o‘zi onalik kiladi, uni yetimlik iztiroblaridan kuchi yetgan qadar uzoq tutadi.
Usmon ibn Affon xushko‘rinishli, vafokor, takdirtahsinga loyiq bir inson edi. Aks holda, Payg‘ambar xazratlari (s.a.v.) ikkinchi marta uni kuyov qilib tanlarmidilar?! Ummu Gulsum bo‘lg‘usi yostikdoshining axloqi chiroyli ekanini opasi Ruqayyadan ko‘p eshitgan, o‘zi ham yaqindan ko‘rgan, tanigan edi.
Ummu Gulsum ota uyini mana shunday tuyg‘ular ostida tark etdi. Usmon ibn Affonning uyiga kelib, jiyani Abdullohni bag‘riga bosdi, yonoqlaridan o‘pdi va:
— Bugundan e’tiboran onang men bo‘laman, — dedi.
Usmonning uyida ikkinchi nur tarala boshladi. Saodat toji ikkinchi marta boshiga qo‘ndi. Endi butkul bitmasa kerak deb o‘ylagan qalb yarasi bundan keyin shifo tonajak, ayni choqda, ko‘p vaqtlar unga, jannat bog‘larida yuribman, deb o‘ylatadigan darajada baxt ato etgan Ruqayya ham aziz bir xotira o‘laroq yashayajak edi...

* * *
Makka...
Qurayshiylar tijorat qilmasdan turolmasdi. Ammo endi ancha cho‘chib qolishgan, bunday safarga chiqishga avvalgiday jasoratlari yetishmas edi. To‘planishdi, maslaxatlashishdi. Nihoyat, Asvad ibn Muttalibning tavsiyasiga ko‘ra, Najid cho‘li orqali borib kelishga qaror qilishdi. Karvonning bu yo‘ldan o‘tishi Muhammadning va asxobining xayoliga ham kelmaydi. Bir necha sherik o‘rtada tashkil qilgan katta sarmoyali karvon Safvon ibn Umayya amri ostida yo‘lga tushdi.
Mushriklardan Nuaym ibn Mas’ud bir ish bilan yashirincha Madinaga kelib, yahudiylardan Kinona ibn Abu Xuqoyqning mexmoni bo‘lgan edi. Kechasi o‘tirishdi. Qo‘shnilar, tanishbilishlar to‘planishib, icha boshlashdi. Bu ichkilik dasturxonida mo‘minlardan Salit ibn No‘‘mon ham bor edi.
O’tirganlar birinketin bo‘shatilgan qadahlardan rosa mast bo‘lgach, tillardagi tushov xiyla bo‘shaldi. Nuaym Makka haqida so‘zladi. Safvon ibn Umayya yetakchiligida yo‘lga chiqarilgan karvon haqida butun tafsilotlari bilan tilidan bol tomizdirib so‘zlab berdi. «Makkadan yo‘lga chiqqan karvon» xabari o‘tirganlardan Salit ibn No‘‘monning hushini joyiga keltirdi. Qo‘lidagi qadahni qo‘yib, diqqat bilan quloq sola boshladi.
Nuaym mastlikdan kelayotgan nash’a ichida chiroyli bir suhbat bo‘layotganini bilib turar, ammo so‘zlarining oxiri qaerga borajagini hech o‘ylamas edi.
Salit eshitganlarini unutib qo‘yishdan cho‘chib, endi ichkilikdan tiyildi. Yana bir oz suhbat davom etib, keyin o‘tirish tarqaldi. Salit uyiga jo‘narkan, bir joyga yetganida hech kimga bildirmay yo‘lni boshqa yoqqa soldi. Tez orada u Janobi Rasulullohning (s.a.v.) eshiklari tagida turardi. Eshitganlarini oqizmaytomizmay yetkazdi.
Erta tongda qilingan birinchi ish Zayd ibn Horisa amirligida to‘plangan yuz kishini tez yo‘lga chiqarish bo‘ldi. Ular qaerga, nima uchun ketganini hech kim bilmay ham qoldi. Jumadil oxir oyi tugab borayotgan kunlar edi. «Qorda suvi» deb ataladigan joyga qo‘ngan Quraysh karvonidagilar uzoqda ko‘tarilgan changto‘zon nimaga dalolat etishini oldiniga anglashmadi. Kim biladi kimligini, deyishdiqo‘yishdi. Ko‘ringandan qochaveri1nsa, uylarini topolmay qolishadiku bunaqada.
Ammo oradan kechgan qiska vaqt qo‘llarini pushaymonlikda peshonalariga urishlariga sabab bo‘ldi. Kelayotganlar begona emasdi, Badrda urushishgan yigitlar edi ular. Endi karvonni qutqarish amrimahol. Badrda kuchlar birga uch bo‘laturib yengilishgan edi, bu gal ular ikki barobar ko‘p. Qarshilik ko‘rsatish o‘limni oldindan bo‘yinga olish bilan barobar. Shu bois «Molmi, jonmi?» mavzuida qisqacha muhokama qilib olishdi, hammalari bir ovozdan Makka yo‘lini tutishni ma’qul ko‘rishdi. Qo‘lga ilinganini olib qocha boshlashdi.
Hech kimning burni ham qonamadi. Mushriklardan G’urot ibn Hayyon asir olindi, qolganlariga yetish imkoni yo‘q edi. Karvon esa qanday bo‘lsa, shundayligicha Madinaga haydab ketildi.
Janobi Rasululloh (s.a.v.) karvonning beshdan birini ayirdilar. Qiymati yigirma ming dirham turardi. Demak, hammasi u yoqbu yog‘i bilan yuz ming dirhamlik mol edi. Ajratilgan beshdan bir qism Janobi Rasulullohning (s.a.v.) oilalariga, yaqinlariga, yetimlarga, faqirlarga va yo‘lda qolganlarga tarqatildi.
Ish shunday bo‘ldiki, xuddi Safvon ibn Umayyaga bu karvonni Zayd boshchiligidagi musulmonlar guruhiga oborib topshirish vazifasi yuklanganu u vazifasini esonomon uddalagandek. Endi xotirjam Makkaga qaytsa bo‘ladi. Shunday qildi ham. Zotan, bundan boshqa nima qila olardi.
Hali Badr alami arimay turib bu karvonning qo‘ldan chiqishi yara ustiga sepilgan qalampirtuz bo‘ldi. Endi chidab bo‘lmaydi, endi tezda nimadir qilish lozim.
Badrdan oldin Abu Sufyon keltirgan karvondan tushgan daromadni o‘ch olish uchun ishlatishga qaror qilishgani bois hozirgacha saqlab turishgan edi. Qabilamaqabila yurib, musulmonlarga qarshi jang uchun yordam so‘rashga kelishishdi. Atrofda zo‘r tashviqot boshlandi. Biroq shoir Abu Azza ovoz chiqarmas, go‘yo og‘zini pichoq bilan ham ochib bo‘lmas edi. Sen ham ubu narsa de, kabilida qilingan takliflarga javoban «Muhammadga so‘z berdim, hayotimni tilimni tiyish evaziga qutqardim», der, so‘zida turar edi. Nihoyat, Safvon ibn Umayya bilan Jubayr ibn Mut’imning qaytaqayta iltimoslari, kelajakda ba’zi ehtiyojlarini qoplash va’dalari qarshisida sindi, xo‘p dedi. U ham qabilamaqabila yura boshladi.
Bu galgi hozirlik Badr tayyorgarligiga o‘xshamasdi. O’lim bor, qaytish yo‘q, degan qat’iy yo‘riq asosida hozirlik ko‘rishar, albatta bir natijaga erishajaklariga ishonishar edi.

* * *
Bomdod namozidan keyin Nabiylar Sultoni (s.a.v.) o‘zlariga yo‘nalgan nigohlarda bir suhbat sog‘inchini tuydilar:
— Ey insonlar! Yomonliklarni tark eting, Rabbingizning yo‘liga qayting, tavba qiling. Ollohning mag‘firatini tilang. Men ham kunda yuz daf’a Ollohga tavba qilaman, — deya so‘z boshladilar.
O’tirganlar bu ifodalarni ko‘ngil olamlariga muhrlab qo‘yishdi. Kelajakdan qo‘rquvi va xavfi bo‘lmagan Buyuk Payg‘ambar yuz daf’a tavba etsa, bizlarning sho‘rimiz quribdi, degan xayollarga borishdi.
— Barcha inson xato qiladi, xato qilganlarning engxayrlisi esa, xatolaridan kaytgan va Ollohga tavba etganlaridir.
Demak, inson xato kilganidan ko‘ra ko‘proq xatodan tavba etmagani uchun azobga yo‘liqadi. Hech xato qilmaslik insonlik ishi emas. Hatto Olloh taolo qulining xatosiz ekaniga emas, xato qilganidan keyin tavba etishiga ahamiyat beradi. Chunki Janobimiz: «Agar sizlar xato qilmasangiz, Olloh taolo sizlarni o‘rtadan ko‘taradi va o‘rningizga xato qiladigan, ammo bu xatosi tufayli Olloh taoloning kechirishini tilaydigan qullarini yaratadi. Ular Ollohga yolvoradi, mag‘firat etishini so‘raydi. Olloh ham ularni kechiradi», deya marhamat qilganlar.
So‘ngra Nabiyyi akram (s.a.v.) hazratlari so‘zlarini bunday davom ettirdilar:
― Mo‘min tavba etsa, Olloh taolo tavba etgan u kishi tuyadigan farahlikdan ham yuksak farahlik tuyadi. Bir odam yemakichmak yuklangan tuyasi bilan bir cho‘lda ketayotgan edi. Uyqusi keldi, bir daraxt tagiga yotib uxladi, tuyasi esa, uzoqlab ketdi. Odam uyg‘onib, yonida tuyasini topmadi. Bir tepaga chiqdi, hech narsa ko‘rmadi, ikkinchi, uchinchi tepaga chiqdi, yana hech narsa ko‘rmadi. Qaytdi. «Eski joyimga boramanda, o‘lgunimcha uxlayman», deb qo‘lini boshi ustiga qo‘yib, o‘limini kutish uchun yotdi. Birdan qarasa, tuyasi yugurib kelyapti. Yuklari ham joyjoyida. Odam sevinch bergan bir shoshqinlik ila shukr burchini o‘tab: «Ollohim, sen mening Rabbimsan, men esam, sening qulingman», dedi.
Payg‘ambarlar Imomi bu tamsilni bayon qilgach:
—   Xullas, Olloh taolo tavbasi sababidan tuyasini topgan bu odamdan ham ortiq sevinadi, — deb qo‘shib qo‘ydilar.
—   Yo Rasululloh, Olloh taolo qulining tavbasini qachongacha qabul etishini ayting, — deyishdi.
Ayni vaqtida berilgan savol edi bu. Inson bir xato qiladi, yana qiladi, xatolar ketma-ket ro‘y berib turadi. Bu inson gunohlari uchun qo‘rqmaydi, hisobkitob etilish qo‘rquvini yillarcha hech his qilmaydi. Keyin bir kun keladida, tavbaga kirishadi, pushaymon bo‘lganini Mavloiga arz etishga chiqadi. Bunaqalar uchun tavba imkoni bormi?
Nabiylar Sultoni birgina jumla bilan bu masalaga ochiqlik kiritdilar:
— Olloh taolo qulining tavbasini joni bo‘g‘ziga kelmagunicha qabul etadi.
Yana:
— Olloh taolo kunduzi gunoh qilganning tavbasini qabul etish uchun kechasi qo‘lini ochadi va to tongga qadar kutadi. Kechasi gunoh qilganning tavbasini qabul etish uchun esa, kunduzi qo‘lini ochadi va kutadi. Bu hol to «Kuyosh botgan yeridan chiqquniga qadar» davom etadi, — deb marhamat qildilar.
Bu so‘zlarni Janobi Payg‘ambarimizning ashoblari «Olloh taolo qulining tavbasini har on qabul etishga hozir, qul tavba qilsa, kifoya», degan ma’noda anglashdi.
— Sizlardan avval yashab o‘tganlar orasida bir odam bo‘lgan. To‘qson to‘qqiz kishini o‘ldirgan edi. Nihoyat, bir kuni unda pushaymonlik tuyg‘usi uyg‘ondi. Yer yuzida eng olim inson kim, deb surishtirdi. Bir rohibni tavsiya etishdi. Haligi odam rohibning oldiga bordi. «To‘qson to‘qqizta odam o‘ldirganman. Menga tavba qilishimga imkon qolganmi? Gunohlarim kechirilishi mumkinmi?» deb so‘radi. Rohib: «Yo‘q», deb javob qildi. Shunda u odam, modomiki men uchun qaytish imkoni qolmagan bo‘lsa, seni ham o‘ldira qolay, hammasi bo‘lib yuztaga yetsin, dedi-da, rohibni ham o‘ldirdi. Lekin ko‘nglidagi pushaymonlik tuyg‘usi bari bir ketmadi. Bunaqa hayotga chek qo‘yishni istardi. Yana eng bilag‘on odamni surishtira ketdi. Bu gal unga boshqa olimni ko‘rsatishdi. Uning huzuriga bordi. «Yuzta odam o‘ldirganman, tavba qilsam bo‘ladimi? Kechirilishimdan umid bormi?» deb so‘radi. «Ha, — deb javob qildi haligi olim. — Olloh bilan uning quli orasiga kim kira oladi, kim to‘siq bo‘la oladi?» Bu javob uning ichida umid uchquni porlashiga vasila bo‘ldi. Sevindi. «Lekin — dedi olim, — buning uchun falon shaharga borasan va o‘sha yerda Ollohga ibodat qiladigan odamlarga qo‘shilib, ular bilan birga Ollohga ibodat qilib yurasan. Bir marta ham o‘z yurtingga qaytmaysan. Chunki bu yerda seni yomonliklarga boshlagan va boshlaydigan yomon kishilar bor. Ularning ta’siridan qutulishing lozim». Odam bu amrni olib, darhol o‘sha shaharga yo‘l oldi. Ammo kutilmaganda kelgan ajal uning oldidan to‘sib chiqdi. Yarim yo‘lda vafot etdi. Rahmat farishtalari ham, azob farishtalari ham uning boshida to‘planishdi. Rahmat farishtalari: «Bu odam tavba qilib, Ollohga yo‘nalgan holda bu yergacha keldi. Uni biz olib ketishimiz kerak», deyishdi. Azob farishtalari esa, aksincha: «U umrida hech yaxshilik qilmagan. Ustigaustak, yuzta odamni o‘ldirgani ham aniq. Biz olib ketamiz», deyishdi. Masala farishtalar o‘rtasida hal etilmagach, ularga inson qiyofasida boshqa bir farishta yuborildi. Uni ko‘rib, yonlariga chorlashdi: «Seni hakam tayin etamiz, oramizda adolat bilan hukm chiqarib ber», deb vaziyatni tushuntirishdi. U o‘yga botdi, so‘ng: «Chiqqan manzili bilan bormoqchi bo‘lgan manzilining orasini o‘lchanglar. Hozir yotgan joyi qaysi tarafga yaqinroq bo‘lsa, hukm shunga ko‘ra chiqarilsin. Borar joyiga yaqin bo‘lsa, rahmat malaklari, kelgan tarafiga yaqin bo‘lsa, azob malaklari olib ketishsin», deb taklif etdi, Juda o‘rinli bir hakamlik bo‘lgan edi, mamnuniyatla* qabul etishdi. Masofa o‘lchangan edi, borar manzilita yaqin yerda vafot etgani aniqlandi. Shu tariqa uni rahmat farishtalari olib ketishdi...
Hazrati Payg‘ambar (s.a.v.) anglatgan tamsilda «u chiqqan manzil» dan maqsad ehtimol u yashagan eski xayot tarzi, «borar joyi va tavba qilganidan so‘ng borib yashamoqchi bo‘lgan joyi» esa, yangi hayot tarzini ifoda etardi. Ya’ni, bu odamning ko‘ngli yana eski kunlarga qaytishga moyil edimi yoki gunoh hayotiga aslo qaytmaslikni istayotgan edimi? Hakam I1nga shu jihatdan qaragan edi.
So‘ng Janobi Rasululloh (s.a.v.) Olloh taoloning ushbu oyatini o‘qidilar:
— «Mening o‘z jonlariga jinoyat qilgan bandalarimga ayting: «Ollohning rahmatmarhamatidan noumid bo‘lmangiz! Albatta, Olloh (o‘zi xohlagan bandalarining) barcha gunohlarini mag‘firat qilur. Albatta, Uning o‘zigina mag‘firatli, mexribondir» (Zumar, 53).
Rasuli kibriyo janobimiz mavzuni bunday bog‘ladilar:
Olloh taolo buyuradi: «Kim bir yaxshilik bilan Mening huzurimga kelsa, unga qilgan yaxshiligining o‘nmislicha mukofot bordir. Istasam, bu mukofotni orttiraman. Kim bir yomonlik bilan kelsa, jazosi qitgan yomonligiga teng bo‘lgan azobdir. Lekin istasam, kechib
yuboraman. Kim menga bir qarich yaqinlashsa, myon unga bir arshin yaqinlashaman. Bir arshin yaqinlashganga bir quloch yaqinlashaman. Menga yurib kelganga chopib peshvoz chiqaman. Yer yuzini to‘ldiradigan gunoh bilan kelganni, agar shirk qo‘shmagan bo‘lsa, o‘sha gunohlari tengi
da kechirish bilan kutib olishim mumkin».
Sayyidul mursalin (s.a.v.) hazratimizning bu suhbatlari ko‘ngillarni bir boshqa tongga, bir boshqa oydinlikka qovushtirib yubordi. Ulug‘ Mavloning qullariga marhamatini, lutf va karamini shunday chiroyti tushuntirib berdilarki...
Bu go‘zal tushuntirish...
Rasululloh (s.a.v.) hazratlari Mavlo xususida so‘zlarkanlar, ovozlaridagi erishilmas bu ado...
Bularni til bilan ifodalab bo‘ladimi?!

* * *
Masjidda shovqin ko‘tarilib qoldi. Rasululloh (s.a.v.) hujrai saodatlari bilan masjidni to‘sib turgan o‘rtadagi pardani ko‘tardilar.
— Nimalar bo‘lyapti, ey Ka’b? — deb so‘radilar u yerdagilardan.
Ka’b ibn Molik yonida turgan ibn Abu Hadradni ko‘rsatdi:
— Bu odam mendan qarzdor edi, shuni hech ololmayapman, yo Rasululloh. G’avg‘oimizning sababi shu.
Janobi Rasululloh u odamga boqdilar. Payg‘ambar masjidida yoqasidan tutilgan bir inson holatiga tushgani, bu ham yetmagandek, shu holi ustiga hazrati Rasulullohning chiqib qolganlari uni ruhan ezayotgani shunday qiyofasidan bilinib turardi. Faxri koinot (s.a.v.) janobimiz Ka’bga o‘girildilar, keyin ko‘llari bilan ishorat qilib, qo‘yib yubor, dedilar. Ka’b maqsadlarini tushundi: «Mening hurmatimga qarzingning yarmidan voz kechasanmi?» demoqchi edilar go‘yo. Ka’b shoshapisha:
—   Hay, hay, voz kechaman, yo Rasululloh, — dedi. Janobimiz endi ibn Abu Xadradga qaradilar:
—   Tur, qolgan qarzingni o‘ta, — dedilar.
Asr namozi yaqinlashgach, Rasululloh (s.a.v.) do‘stlari bittadanikkitadan bo‘lib masjidga kela boshlashgan edi. Payg‘ambarimiz qarshilariga bir odam keldi. O’tirmadi. Nimanidir so‘ramoqchi edi. Rasululloh «Nima gaping bor?» degan ma’noda unga qaradilar.
— Ey Ollohning rasuli, jazoga loyiq bir ish qilib qo‘ydim, hukmingizni bering, — dedi u.
— Nima qilding?
— Shahar chekkasida bir xotinni tutdim, o‘pdim, quchoqladim. Keyin Ollohning azobini xotirladim va huzuringizga keldim. Jazoingizga muntazirman.
Hazrati Umar (r.a.) so‘zga aralashdi:
— Olloh sening bu aybingni yopibdi (ya’ni, o‘rtada shohid yo‘q), koshki o‘zing ham yopgan bo‘lsangu, kelib bu yerda so‘zlamasang edi, — dedi.
Janobimiz na u odamga bir narsa dedilar va na hazrati Umarga.
Odam bir chekkaga o‘tib o‘tirdi. Oradan bir muddat vaqt kechdi. Hech o‘zini bosa olmadi. Pushaymonlik uni ezar edi. Yana Janobimizning (s.a.v.) yonlariga keldi.
— Yo Rasululloh, menga bir jazo tayin eting, — Dedi.
Lekin yana javob ololmadi. Namoz vaqgi yaqinlashib qolgan, haligi kishi ustida bu gunohini his etibhis etib, namozga turishni istamayotgan edi. Peshonasini ter qopladi, axir u Rabbul Olamin huzurida gunoh qilgan bir inson kabi qo‘l bog‘lab turishni orzu etayotgan edi. Ibodatini taqdim etganida Mavlosining «Bu gunoh bilan keldingmi huzurimga?» deyish ehtimoli qalbini titratar, tipirchilatar edi. Bu ishni oxiriga yetkazish, olajak jazosi kanday bo‘lsa ham, vijdon huzuriga kovushish uchun yolvorgan bir ovozda:
— Ey Ollohning payg‘ambari, ey payg‘ambarlar imomi, men bir gunoh ishlaganimni e’tirof etyapman va jazoimning berilishini istayapman, — dedi.
Nabiylar Sultoni (s.a.v.) xuddi javob berishga chog‘langandek boshlarini ko‘tardilar, lekin unga emas, muazzinlarning eng buyugi bo‘lgan zotga qaradilar.
— Tur, ey Bilol, azonni ayt va bizlarni rohatga qovushtir! — dedilar.
Haligi odam jazosini olishga qay darajada talninayotgan bo‘lsa, Nabiylar Sultoni (s.a.v.) «Rabbingizning huzuriga marhabo, Uning huzurida sajda qilish saodatini his qilishga marhabo» degan e’lonning jaranglashini undan ko‘proq orzu qilayotgan edilar. Yana bir me’roj qilmak, totib ko‘rmagan odam bilmaydigan u muborak onning hayajolini yana tuymak, peshindan to asrgacha oradagi vaqtni Mavlo sog‘inchi ila kechirganlarini yana arz eta olmak, xuzuri ilohiyga qabul etilish saodati ichra hamd va shukrona takdim etmak... va shu onlarda Mavlo huzurida qusurga yo‘l qo‘ymak, odobga to‘g‘ri kelmaydigan bir holga tushish andishasila erimak...
Mavqe va maqom yuksalgan sari odob shartlari noziklashadi. Har qanaqa odamning Olloh huzurida bezanishi lozim bo‘lgan odob bilan Hazrati Abu Bakr bezanishi lozim bo‘lgan odob bir emas. Ayniqsa «Olamlar Rabbining seviklisi» bo‘lish baxtiyorligiga erishgan Rasuli kibriyoning Mavlo huzuridagi odoblari hayollarga sig‘mas bir o‘lchovda bo‘ladi. Shu sababdan namozda Ulug‘ Mavlo huzurida turgan Sarvari koinot (s.a.v.) janobimiz o‘ziga xos me’roj qilarkanlar, bu me’rojga loyiq bo‘lgan odobni bir on bo‘lsada xotirlaridan chiqarmas edilar.
Hazrati Bilolning (r.a.) yoniq ovozi «Ollohu akbar, Ollohu akbar!» e’lonini atrofga taratgan mahal malakut olamining eshiklari ochilgan va farishtalar ham Nabiylar Sultonining (s.a.v.) imomliklarida huzurga kirish, eng yuksak odob qoidalari bilan qulliklarini izhor etish uchun safga turgan edilar.
Azon bitgach, Janobimiz (s.a.v.) o‘rinlaridan turdilar, ulug‘ bobolari Ibrohim payg‘ambar (a.s.) qurib ketgan Ka’ba tomonga yuzlanib, namozni boshladilar.
Namozdan keyin masjiddan chiqib ketdilar. Haligi kishi ham shoshapisha ortlaridan tushdi. Hodisadan xabardorlardan Abu Umoma (r.a.) ham, nima bo‘larkin, degan qiziqishda ularga ergashdi. Nihoyat, u odam Rasulullohga (s.a.v.) yetib oldi.
— Ey Ollohning payg‘ambari, men bir ayb ish qildim, jazoimni bering, — dedi yana.
Nabiylar Sarvari janobimiz yuzidan pushaymonlik xislari balqib turgan odamga o‘girildilar:
— Uydan chikayotganingda chiroyli tahorat olmadingmi? — dedilar.
—   Ha, oldim.
—   Keyin biz bilan birga namoz o‘qimadingmi?
—   Ha, yo Rasululloh, siz bilan birga o‘qidim.
— Senga yana nima kerak, Olloh gunohingni kechirdi, jazoingni ko‘tardi, — dedilar Hazrati Payg‘ambarimiz (s.a.v.).
Abu Umoma u odamning Rasululloh huzurlaridan buyuk bir sevinch bilan ayrilganini ko‘rdi. Nihoyat, bir soatlik vaqt ichida Janobi Payg‘ambarimizga to‘rt dafa’ qaytaqayta yuzlanib jazo berilishini istash darajada pushaymonlik his etishning ortidan, janobi Haq gunohidan o‘tganini shaxsan Ollohning rasulidan eshitiya1 uni o‘lchovsiz mamnuniyat og‘ushiga otdi, bu mamnuniyat ta’siri uning ko‘zlaridan yoshlar oqizdirdi, quloqlarigacha borgan issiq hayajon dolg‘asi birpasda butun vujudini qopladi.
«Uni kechiktirgan, qalbini portlar darajaga keltirgan narsa pushaymonligi bo‘lsa kerak1', deb o‘yladi Abu Umoma. So‘ngra bir necha kun avval bir suhbatda Rasulullohning so‘zlaridan yodida qolgan jumlani ko‘nglidan o‘tkazdi: «Barcha inson xato qiladi, xato qilganlarning eng yaxshisi xatosidan qaytgan va Ollohga tavba etganlaridir...»
— Janobimiz bu hadisi sharifni xuddi shu odamlar uchun so‘zlagan bo‘lsalar kerak, — deb pichirladi. Oyog‘i yerga tegmay to‘g‘ri uyiga yo‘l olgan xatokorning ketidan yana o‘sha ohangda shivirladi: — Tabriklayman seni, ey xato qilganlarning eng yaxshisi bo‘lgan baxtli inson!

* * *
Badr jangida Utba bilan urushib yaralangan va Madinaga yetib ulgurmasidan shahidlik sharbatini ichgan Ubaydaning xotini Zaynab binti Huzayma avvaldan yordamsevarligi bilan tanilgan ayol edi. Musulmon bo‘lmasidan avval ham faqir va muhtojlarga qo‘li ochiq edi. Shu bois ham uni «Ummul masokin» («Faqirlar onasi» ) deb atashardi. Bu ishlari Islom dinini qabul qilganidan keyin ham davom etdi. Olloh rizosi uchun kuchi yetganicha yedirdi va kiydirdi. Ammo takdir ekan, birinchi eridan ajralgan, ikkinchi eri Ubayda esa, Olloh uchun jon bergan, Zaynab ikkinchi marta tul qolgan edi.
Badr jangidan bir yil o‘tdi. Ramazon oyi keldi. Ilk kunlaridan birida eshigi taqilladi. Unga «Mo‘minlarning onasi» bo‘lish sharafi taklif etildi. Olamlarga rahmat bo‘lib kelgan Muhammad Mustafoga (s.a.v.) xotin bo‘lishga rozimisan, deb qo‘li so‘raldi .
Bu taklifni esi bor ayol rad etarmidi. Butun holi bilan bu sharafga loyiq edi u, ruxan ham bu sharaf uchun hozirlanganday edi go‘yo...
Mamnuniyat bilan roziligini bildirdi. Bunday saodat topishni unga Olloh xohlab turgan bo‘lsa, Payg‘ambar istab turgan bo‘lsa, baxtini ular orasidan axtarayotgan bir qul sifatida Zaynabxonim nima deya olardi!
Shu tariqa Ramazonning ilk xaftasida u uyini tark etdi. «Ummul masokin» martabasidan «Ummul mu’minin» martabasiga yuksalib, Payg‘ambarlar sultoni (s.a.v.) janobimizning uylariga kirdi. Hamma jixatdan bu xayotga loyiq bo‘lgan Zaynab uchun dunyoda bundan ortiq nasiba yo‘q edi. Bu baxtni hech bir narsaga alishmasdi.

* * *
Ramazonning o‘rtalari, Fotima (r.a.) uzatilganiga o‘n oylar bo‘lgan. Bir kun suyunchli xabar keldi:
— Ey Ollohning rasuli, Fotimadan nevarali bo‘ldingiz!..
Qizlari Fotimaning yoniga keldilar, bir hovuch nurday chaqaloqni quchoqlariga oldilar. O’ng qulog‘iga azon, chap qulog‘iga qomat aytdilar va «Hasan» deb ism qo‘ydilar. Jujuqning og‘ziga kirgan ilk narsa Rasululloh og‘izlarida chaynab yumshatilgan xurmo bo‘lagi bo‘ldi.
Bu orada Makka shahri qozon kabi qaynar, intiqom uchun qizg‘in bir hozirlik ko‘rilar edi.

* * *
Saharliklar davom etar, mo‘minlar kunlarini ro‘za ibodati bilan bezashar edi. Olloh xozirlagan savobni olish ishonchi bilan yashardi.
Asr namozidan keyin Sarvari anbiyo (s.a.v.) ashobga o‘girildilar, Mavlo huzurida nurlangan yuzlarini nurlanish istagan ko‘zlarga qaratdilar.
Hamisha go‘zal edilar. Ammo ba’zan vahiy ketidan yoki namozdan so‘ng shunday bir holga tushar edilarki, u zotga boqqan ko‘zlar bu go‘zallikka va xaybatga bardosh bera olmasligini anglar va yerga qaratilar edi. Hozir ham shunday bir holat ro‘y berdi. Nigohlari masjid ichida sayr etib, bir chetda jim o‘tirgan odamda to‘xtadi. Kulimsiradilar.
— Ey Ubayy! — deya ovoz berdilar.
Ubayy ibn Ka’b darhol oyoqqa turdi.
—   Labbay, yo Nabiyalloh! dedi. Odob bilan, hurmat bilan qoshlariga kelib o‘tirdi.
—   Olloh taolo senga Bayyina surasini o‘qishimni buyurdi, ey Ubayy, dedilar Hazrati Rasululloh (s.a.v.).
Bu so‘zlar Ubayyning quloqlarini qizdirdi. Ko‘zlari hayajondan yondi.
— Mening ismimni aytib, shuni buyurdimi, yo Nabiyalloh?!
— Ha!
Ubayy ichidan quyilib kelgan yoshlarni to‘xtatishga urinib ham ko‘rmadi. Zotan, yig‘layotgan faqat u emasdi. Bunday saodatli mujdani eshitganlar orasida ham ko‘zlarini silaganlar bo‘ldi.
— Qulog‘im sizda, yo Rasululloh, Rabbimning amriboshim ustigadir.
Payg‘ambarlar imomi (s.a.v.) janobimiz bu xos amrni joyiga keltirish uchun «Bismillah...» ni aytdilar va o‘qiy boshladilar:
«Ahli kitobdan va mushriklardan bo‘lgan kofir kimsalar to ularga ochiq xujjat kelgunicha (kufrdan) ajraguvchi bo‘lmadilar. (U ochiq hujjat) Olloh tomonidan (yuborilgan) bir Payg‘ambar (ya’ni, Muhammad alayhissalom bo‘lib, ularga) ichida eng to‘g‘ri yozuvlar — hukmlar bo‘lgan pokiza sahifalarni (ya’ni, Qur’onni) tilovat qilur. Kitob ato etilgan kimsalar faqat ularga ochiq hujjat — Payg‘ambar kelganidan keyingina bo‘linib qetdilar (ya’ni, ayrimlari o‘sha o‘zlari kutgan payg‘ambarga imon keltirdilar, ayrimlari esa unga kofir bo‘ldilar)! Holbuki, ular faqat yagona Ollohga, u zot uchun dinni xolis qilgan, to‘g‘ri yo‘ldan og‘magan hollarida ibodat qilishga va namozni to‘kis ado etishga hamda zakotni (haqdorlarga) ato etishga buyurilgan edilar. Mana shu to‘g‘ri yo‘ldagi (millatning) dinidir. Albatta, ahli kitobdan va mushriklardan bo‘lgan kofir kimsalar jahannam o‘tida bo‘lib, o‘sha joyda mangu qolurlar! Ana ushalar eng yomon mahlukdirlar. Albatta, imon keltirgan va yaxshi amallar qilgan zotlar, ana o‘shalar yaralmish jonzotlarning eng yaxshisidirlar. Ularning Parvardigorlari huzuridagi jazomukofotlari — ostidan daryolaR oqib turadigan mangu jannatlardir. Ular o‘sha joyda abadulabad qolguvchidirlar. Olloh ulardan rozi oo‘ldi, ular (Ollohdan) rozi bo‘ldilar. Bu (mukofot) Parvardigorlaridan qo‘rqqan kishi uchundir».
Nabayni hech bir o‘lchovga sig‘mas ehtirom va hayajon bilan tingladi bu surani. Oldiniga butun vujudining titrayotganini his etdi. Keyin bu hol asta-sekin o‘tdi, kalbiga huzur va sokinlik indi. Bu huzur bergan ma’naviy quvonch va lazzatni Ubayy umrida hech his etmagan edi. Ma’no olamlarining sultonidan kelayotgan tilovat og‘ushida o‘zini yo‘qotdi. Elaselas bilgani — ruxining Hazrati Rasululloh tilovatlari bilan xuddi hamirday yo‘g‘rilayotgani edi.
Ubayy bu surani yoddan bilardi. Necha marta o‘qigan, hatto Janobimiz og‘izlaridan ham goh namozda, goh namozdan tashqarida eshitgan, ammo hech birida hozirgi tilovat payti his qilgan lazzatni, xuzurni, titroqni, hayayasonni tuymagan.
Sura oxiriga yetgach, Rasululloh (s.a.v.) janobimiz ulug‘ Mavloning xos ikromiga noil bo‘lgan Ubayyga tabrikona va taqdirona nigohlarini qaratdilar. Ubayyning kezida balqigan yolqin uning ruhi yapyangi hayotni boshlayotganini, ma’no olamlaridan kelgan rahmat epkinlaridan nafas olayotganini bildirib turardi. U endi bir soat oldingi Ubayy emasdi. Axir, ismini Olloh taoloqing O’zi tilga olibdi, Habibi adibini (s.a.v.) Unga alokador maxsus vazifa bilan vazifalantiribdi. Ashob ichida ko‘plar jon berishga tayyor darajadagi buyuk bir sharaf edi bu!
O’sha kecha Ubayy sevinch ko‘zyoshlarini to‘kdi. Payg‘ambariga bu bandasining otini bildirib o‘qishini buyurgan Rabbiga hamdu sanolarini taqdim etdi. Ruhida mavj urgan tuyg‘ularni tilda ifodalash imkonsiz edi. O’sha kuni his qilgan baxtga hayoti davomida erishgan emasdi. Ajabo, Qur’onni Rasululloh (s.a.v.) janobimizning taqdirlariga loyiq darajada chiroyli o‘qiydigan Ubayyga Qur’onga bo‘lgan xizmatining bir mukofoti edi bu!
Tili qimirlamas, ko‘ngli bir narsalarni shivirlar edi go‘yo...

UHUD JANGI
Qulga berilgan topshiriq

Badr jangi mag‘lubiyatidan bir necha oy o‘tgan bo‘lsada, kalblarda intiqom tuyg‘usi hali pasaymagan edi. Qurbonlarni unutish aslo mumkin emasdi. O’tkir pichoqdek kayralgan tishlar, olovdek yonib uchqun sachratgan ko‘zlar hammahammasi bir narsani bildirardi — ish Badr jangi bilan tugamagan.
Jubayr ibn Mut’im qadahini yana bir bor xurmo sharobi bilan to‘ldirar ekan, ichkariga kirgan qopqora qulga boshdanoyoq razm soldida:
— Seni muhim bir ish uchun chaqirdim, — dedi. Qul lom-mim demay turardi. Jubayr so‘zida davom etdi: — Bilasan, amakim Tuayma Badrda halok bo‘ldi. Sen ama kim uchun qasosimni olib bersang, degan edim.
Bir necha soniya jim qoldi. Keyin ko‘zlarini zanji qulning ko‘zlariga tikib:
— Muhammadning amakisi Hamzani o‘ldirasan. Bir amakiga bir amaki... O’shandagina yuragimda yonib turgan olovga suv sepiladi, — dedi.
Zanji qul e’tiroz bildirdi:
— Hamzani o‘ldirish...
Jubayr bir imo bilan uning so‘zini kesdi:
— Vahshiyday odamga bunday gaplar yarashmaydi. Sen urganingni o‘ldiradigan kishisan. Agar Hamzani o‘ldir sang, qullikdan ozod bo‘lasan.
Vahshiyning ko‘zlari birdan chaqnadi. Keyin esa, ikkilangandek sukutga cho‘mdi.
— Nega o‘ylanib qolding?
—   Hamza bilan yuzma-yuz kelish o‘limga tik borish demakdir. Ozodlik yaxshi narsa, lekin o‘lim undan achchiqroq...
—   Bo‘ldi, ko‘p ezmalik qilma, — dedi Jubayr, — Hamza bilan yuzma-yuz kelmaysan. Uni uzoqdan turib o‘ldirasan, payt poylab nayza otasan. Sendan boryo‘g‘i talab qilinayotgani ana shu. Bundan keyin senga boshqa yumush yo‘q. Asosiy ishing nayza otib mashq qilishdan iborat bo‘ladi. Istagan joyingga borib shug‘ullanishing mumkin. Bir kuni menga: «Tuaymaning intiqomini oldim!» deb kelsang bo‘lgani.

* * *
Vahshiy mergan odam edi. Qo‘lidan chiqqan nayza nishonga xatosiz borib tegardi. Shunday bo‘lsa ham, tinimsiz mashq qila boshladi. Bir kuni endi galdagi mashg‘ulotga otlangan edi, pakana, qarashlari sovuq bir xotin yo‘lini to‘sib chiqdi:
—   Qaerga buncha shoshyapsan, yog‘ tulumi?
—   Otishni mashq qilishga.
— Menga qara, Vahshiy, kimning jazosini berishga tayyorlanayotganingni bilaman. Agar chindan Hamzani o‘ldira olsang, mendan ham alohida mukofot olishingni unutma. Seni albatta xursand qilaman.
— Hamzani o‘ldirish oson ish emas.
— Bilaman oson emasligini, — dedi xotin va qo‘li bilan ko‘ksiga mushtladi: — Shu yerimda bir otash yonadi. Toki Hamza tirik ekan, bu otash so‘nmaydi. Agar qalbimga shifo bersang, o‘zing ham shifo topasan!
Vahshiy javob o‘rniga miyig‘ida kulib, yo‘liga ketaverdi. Keyin ham o‘sha xotinga bir necha marta duch keldi, har safar undan:
— Qalbimga shifo ber, mendan ham shifo topasan, ey Vahshiy, — degan so‘zni eshitardi.
Bu xotin mashhur Utba ibn Robianing qizi va Abu Sufyonning xotini Hind edi. Badr jangida to‘rt yaqinidan — o‘g‘li Hanzala, otasi Utba, inisi Valid va amakisi Shaybadan judo bo‘lgan edi u.
Mushriklar Badr janginiig intiqomini olish uchun musulmonlarga qarshi kuch to‘nlash niyatida qabilamaqabila yurib yordam istashardi.
Bir yil avval naqd o‘lim og‘zidan qutulib qaytgan va o‘shandan beri bu qutulishning huzuri ichida kun kechirayotgan shoir Abu Azza eshigiga kelgan mehmonlarni sevinch bilan kutib oldi.
—   Sendan yordam so‘rab keldik, ey Abu Azza!
—   Qo‘ysalaringizchi
—   Bu nima deganing?
— Yordam so‘rab sizlarning huzuringizga men borsam bo‘lardi. Chunki sizlar boybadavlat kishilarsiz. Menga o‘xshash qancha odamning maoshini ustlaringizga olsangiz ham, sizlarga og‘irlik qilmaydi. Men kimman, ertaga nima yeyishini bilmaydigan bir odamman.
— Biz buni bilamiz.
— Unday bo‘lsa, maqsadingizni ochiq ayting, — dedi Abu Azza.
Muhammadga qarshi qo‘shin to‘plashga qabilalarni aylanyapmiz, bizga qo‘shilsang, degan edik... Abu Azza birdaniga qovog‘ini soldi:
—   Bu istaklaringizni bajara olmayman!
—   Nega?
Chunki Muhammad mening hayotimni saqlab qoldi. Men unga tilimni tiyib yurishga so‘z berdim. Agar bugun yashayotgan bo‘lsam, uning yaxshiligi tufaylidir, buni unutmasligim lozim.
—   So‘z bergan bo‘lsang, bugungacha va’dangda turganing yetadi. O’zing yaxshi bilasan, Badrda ozmuncha odamlarimizning qoni to‘kildimi?.. Intiqom olmasdan qanday tinch yashaymiz?..
—   Intiqom olishingizni men ham istayman. Ammo men u yerda tilimni tiyishga qanday so‘z berganimni menga o‘xshab o‘lim bilan yuzma-yuz kelmay turib aslo tushunmaysizlar.
Abu Sufyon bilan Jubayr ibn Mut’im qanchalik urinishmasin, Abu Azzani ko‘ndira olishmadi. Hafsalalari pir bo‘lib, ortga qaytishdi.

* * *
Quraysh ulug‘laridan bir necha kishi Amr ibn Luayy o‘g‘illari qabilasida mehmon bo‘lishdi. Maqsad mashhur jangchi Amr ibn Abdi Vudd ismli kahramonni bo‘lajak urushga da’vat etish edi. Ammo Amr bir necha oydan buyon to‘shakka mixlangan holda jarohatlarini davolatardi. Badr jangida olgan yaralari hali tuzalmabdi.
Nima bo‘ldi senta, ey Amr? Seni bu xolda ko‘rishga hecham o‘rganmaganmiz.
Bu so‘zlar ko‘nglini ko‘tarish uchun aytilmayotgani kunday ravshan edi.
Jang maydonida sherday hamla qilib, raqiblarini osonlikcha yengib tashlaydigan Amr xalq orasida komati bukilmas jangchi sifatida tanilgan edi. Bu shuhrati tufayli ko‘plab karvon egalari uni karvonlariga ko‘riqchi qilib safarga chiqishardi. Katta pul evaziga u ko‘riqchilik qilgan karvonlar esonomon manzilga yetib olar, hech bir qaroqchi to‘dasi u qo‘riqlayotgan karvonlarga ilikishga jur’at etmasdi.
Ammo Badr jangida unday bo‘lmadi. qo‘rquv nimaligini bilmagan va mag‘lubiyatning ma’nosiga yetmagan Amrday bir pahlavon Badrda zarbalarga dosh berolmadi, jarohatlanib, zo‘rg‘a jon saqlab kochib koldi... Amr mehmonlarga bunday dedi: — Ko‘rib turibsiz holim qandayligini. Bu ahvolda qo‘lga qilich olishimning iloji yo‘q. Ammo qasam ichib aytamanki, ular bilan urushib intiqom olmaguncha g‘usl qilmayman va atir surtmayman. Bir kun kelib ular yana qarshilarida Amrni ko‘radilar!
Ortiqcha so‘zga hojat qolmagan edi. Da’vatchilar bu yerdan ham ko‘ngillari cho‘kib qaytishdi.
Bu orada bir necha marta boribkelib, oxiri Abu Azzaning ko‘ngli olindi: u mushriklar bilan birga qabilalarni aylanib, musulmonlarga qarshi tashviqot olib borishga rozi bo‘ldi. Buning evaziga Jubayr ibn Mut’im uning oila ahlini oziqovqat, kiyimkechak bilan ta’minlashni zimmasiga oldi.