* * *
Badrga puxta tayyorlanmasdan, shoshapisha borilgan edi. Ammo bu gal madinadagilardan ancha ko‘p kuch bilan yo‘lga chiqishganiga ishonchlari komil.
Ko‘shinga qo‘mondonlik qilayotgan Abu Sufyon xotini Hindni ham o‘zi bilan birga oldi. Undan tashqari Abu Jahlning o‘g‘li Ikrima, Umayya ibn Xalafning o‘g‘li Safvon, Amr ibn Os, Talha ibn Abu Talha... kabi Makkada mashhur hisoblangan o‘n to‘rt kishi ham o‘z ahli ayollarini olib yo‘lga chiqadigan bo‘lishdi. Ayollar uchun tuyalarning ustida alohida mahfalar hozirlandi.
Ularning vazifasi yo‘l davomida, xususan jang vaqtida trvul chalib, qo‘shiq aytib, jangchilarni jasoratlantirishdan iborat edi. Kolaversa, ayollarni jang maydonida tashlab kochish oriyati jangchilarga qo‘shimcha kuchg‘ayrat baxsh etadi. Xullas, ikki yuz otlik, yetti yuz zirhli askar — jami uch ming kishilik qo‘shin hozir bo‘ldi. Bir necha oydan beri nayza otishni mashq qilayotgan, ko‘rinishidan yog‘ to‘ldirilgan qora tulumni eslatuvchi Vaxshiy ham qo‘shinning oldingi saflaridan joy oldi. Uning birdan-bir maqsadi Hamzani o‘ldirish va ozodligini qo‘lga kiritish edi.
Ayollarning qo‘shikqa o‘xshab ketadigan chaqiriqlari jo‘rligida qo‘shinga yurish amri berildi. Tarix Ramazon oyining 25-kuni edi.

AMAKIDAN OLINGAN MAKTUB

...Qubo qishlog‘idagi do‘stlarini ziyorat qilishga kelgan Rasululloh (s.a.v.) masjiddan chiqayotganlarida bir kishi ro‘paralariga chivdi.
— Buni amakingiz Abbos yubordi, - deb bir maktub uzatdi.
Haligi kishi uzoq yo‘l yurib xoldan toygani shundoq ko‘rinib turardi.
Nabiyyi akram maktubni olib Ubayy ibn Ka’bga o‘qitdilar. Xatda: «Uch ming kishilik qo‘shin Makkadan yo‘lga chiqdi. Ustlaringizga bostirib bormoqda. Tadbirini ko‘ringlar», deb yozilgan edi.
Rasululloh (s.a.v.) darxol Madinaga qaytdilar. To‘ppato‘g‘ri Sa’d ibn Rabi’ning uyiga kelib, u yerda xatni yana bir marta o‘qitdilar. Hech kimga ovoza qilmay choratadbir ko‘rish lozim edi. Ammo xat o‘qilayotganida eshik orqasida turgan xotin uni eshitib qoldi. Tez orada butun Madina aholisi makkaliklar qo‘shin tortib kelayotganidan xabardor bo‘lishdi.
Rasululloh (s.a.v.) Hubob ibn Munzirga g‘anim haqida ma’lumot yig‘ish va vaziyatni o‘rganib kelish vazifasini topshirdilar. Hubob ko‘rganlarini faqat Rasuli akramga so‘zlab berishi kerak edi.
Makkaliklar ba’zi joylarda to‘xtab, qo‘shinga dam berib, yana yo‘llarida davom etishardi. Istirohat qilingan joyda tuyalar so‘yilib, aroqxo‘rlik kilinar, ko‘shiq aytib, qilichlar charxlanar edi.
Qo‘shin Abvo qishlog‘ida to‘xtaganida bir kishi ovozi boricha:
— Menga quloq tuting, ey Quraysh jamoasi! Agar aqlingiz bo‘lsa, so‘zimni yerda qoldirmaysiz! — deb baqirdi.
Hamma u tomonga qaradi.
— Nima demoqchisan?!
— Muhammadning onasi shu qishloqda vafot etgan. Uning qabrini ochib suyaklarini qo‘limizga olsak, — deb atrofga bir nazar tashladi. Shaytonga o‘xshab iljayib, yana so‘zida davom etdi: — Agar Badr jangida bo‘lganiday mag‘lubiyatga uchrasak, suyaklar bizga qo‘l keladi. Xotinlarimizni kaytarib ber, evaziga onangning suyaklarini olasan, deymiz.
— Bu safar biz yengilmaymiz!
— Biz mag‘lub bo‘lish uchun ketayotganimiz yo‘q, qasos olishga boryapmiz. Qasos olishga!
Har tomondan chiqayotgan ovozlardan haligi kishining dami ichiga tushib ketdi. Ammo yana kimdir uning fikrini ma’qulladi:
— Bu suyaklar baxonasida talay moldunyoni osongina qo‘lga kiritish mumkin.
Abu Sufyonning xotini Hind ham qabrni ochish tarofdori edi.
— Bu fursatni qo‘ldan boy bermaslik kerak, — dedi u. Boshqa bir kishi e’tiroz bildirdi:
— Qabih ishga qo‘l urmoqchi bo‘lyapsizlar. Ellik yil avval o‘lgan bir xotinni qo‘yaylik, qabrida tinch yotsin. Unda nima gunoh?! Bu ish qilinsa, Huzoa va Bakir qabilalari qarab turarmidi? Ular ham bizga qarshi xuddi shu ishni qilishsa, unda nima bo‘ladi?..
Bu so‘z makkaliklarni xovuridan tushirdi. Hind va unga hamfikr bir necha kishi qo‘llarini musht qilib baqirishsa ham, foydasi bo‘lmadi.
Payg‘ambarlar Sultonini dunyoga keltirgan, ammo uni to‘yib bag‘riga bosa olmay ajali yetgan Omina bu munozaralardan xabarsiz, sokin yotar edi.

* * *
Shavvol oyining beshinchisiga to‘g‘ri kelgan payshanba kuni tong payti qo‘shin Madina ufqlarida ko‘rindi. Uhud tog‘i etaklarida qarorgox qurildi. O’shanda, milodiy xisobga ko‘ra, mart oyining yigirma ikkinchi kuni edi.
Josuslikka yuborilgan Hubob ibn Munzir qaytib keldi. Vaziyatni Rasuli akramga tushuntirdi. Otlar, tuyalar, zirhli askarlar, ularning soni, jangga tashviq etuvchi xotinlar ham kelgani, xullas, ko‘rgan narsalarini bir-bir aytib berdi.
—   Bu hakda hech kimga og‘iz ochma, ey Hubob...
—   Bosh ustiga, yo Rasululloh!
O’sha kecha Rasuli akramning uylari atrofida tonggacha navbatchilar turishdi. Ular faqat Olloh rizosi uchun Uning elchisini asrashni o‘zlarining eng muqaddas vazifalari deb bilgan kishilar edi. Oralarida Sa’d ibn Muoz, Usayd ibn Huzayr va Sa’d ibn Uboda kabi qabila raislari ham bor edi.

JANGDAN BIR KUN AVVAL

Rasululloh (s.a.v.) bomdod namozini o‘qib bo‘lgach, sahobalarga o‘girilib dedilar:
— Bu kecha bir tush ko‘rdim. Tushimda so‘yilgan bir sigirni, qilichim teshilib qolganini va qo‘limni mustahkam bir sovutga solganimni ko‘rdim.
— Ey Ollohning rasuli, bularni nimaga yo‘ydingiz?
— So‘yilgan sigir do‘stlarimdan ba’zilarining shahid bo‘lishini bildiradi. Qilichimning teshilgani oilamizdan bir kishining shahodatiga ishorat. Qo‘limni solganim sovut esa, Madinadir.
Tush ta’birlangach, Rasuli akram (s.a.v.) Uhud tog‘iga kelib o‘rnashgan dushman ko‘shinlari haqida ma’lumot berdilar. Madinada kolib, shaharni mudofaa qilish fikrida ekanlarini aytdilar. Abdulloh ibn Ubayy ibn Salul ham bu fikrga qo‘shilishini bildirdi.
Ammo ko‘pchilik musulmonlar boshqacha fikrni ilgari surishdi. Ular, ayniqsa Badr jangida qatnasha olmaganlar dushman bilan yuzma-yuz kelib, yakkama-yakka jang qilishni istashardi. Rasuli akramning amakilari Hamza va unga o‘xshab jang qilishni xush ko‘ruvchilar ham shu fikrni qo‘llashdi. Devor ortidan turib dushmanga uzoqdan o‘q va tosh otishni o‘zlariga ep ko‘rishmasdi.
Badr jangidagi g‘oliblik qalblarga jasorat baxsh etgan edi. Bu safar ham g‘alaba qilishga qat’iy ishonch bor edi. Zero, shahid bo‘lishdan hech kim qo‘rqmasdi.
O’lgan shahid, qolgan g‘oziy bo‘lganidan keyin, yana nimadan qurqish kerak?
 Sizga Kitobni nozil qilgan Olloh haqqi, ular bilan yuzma-yuz jang qilishimiz lozim!
 Ostonamizga kelib turishganida savashmasak, qachon savashamiz?!
 Ey Ollohning rasuli, biz bu kunni orziqib kutdak. Shu kunga yetkazishini so‘rab Ollohga yolvorar edik Mana, g‘anim o‘z oyog‘i bilan yurib keldi.
Ye Nabiyalloh, bizni jannatdan mahrum qilmang' Ruhim qudrat qo‘lida bo‘lgan Olloh haqqi aytamanki, jannatga kirishni judajuda orzu qilaman...
Rasuli akram bu so‘zni aytgan Nuaym ibn Malikka yuzlanib, suradilar:
  Nima bilan jannatga kirmoqchisan?
 Ollohga va rasuliga bo‘lgan muhabbatim bilan. Yana jang maidonini tashlab qochmaslik bilan. Tug‘ri aytasan, ey Nuaym.
Darhaqiqat, uning bu so‘zlari Rasulullohning o‘zlari tasdiq etadigan darajada cheksiz muhabbat va hurmatdan darak berardi. Bu sevgi va hurmat hissi cheksiz oulgani kabi, unga beriladigan ajru mukofot ham adoqsiz bulishi muqarrar edi! Endi ko‘pning shu fikrda ekani kunday ravshan bo‘ldi.
 Rasulullohga (s.a.v.) nisbatan qalblarda tuyilgan muhabbatning cheksizligi, jannatga va Ollohning jamoliga erishish orzuyida yonish, shahid bo‘lish istagi, baloag‘ta, yaxshilikdan dalolat. Ammo shu o‘rinda o‘ylab ko‘rilishi lozim bo‘lgan nihoyatda nozik bir jihat bor edi: Badrga borilayotganda boshqalar karvonni qo‘lga kiritishni orzu qilgan bir vaqtda Rasuli akram ko‘proq dushmanga yuzma-yuz kelib, jang qilishni istagan edilar. Holbuki bu gal hamrohlaridan: «Sizlar qanday fikrdasizlar, deb so‘ramadilar, balki Madinada qolib shaharni mudofaa qilishni to‘g‘ri yo‘l deb o‘ylashlarini bildirdilar. Aslida, sahobalar Rasuli akramning bunday xarakat tarzlaridagi noziklikni fahmlashlari va:
 Modomiki siz shunday fikrda ekansiz, biz ham fikringizga qushilamiz», deyishlari lozim edi.
 Rasulullohning (s.a.v.) bunday qarorga kelishlariga kurgan tushlari sabab bo‘ldi. «Qo‘limni mustahkam bir sovutga soldim, deganlarida Madinada qolib mudofaaga utishning foidaliroq ekani nazarda tutilgan edi.
 Musulmon bo‘lganini aytsa ham, hanuz eski xulqidan voz kechmagan Abdulloh ibn Ubayy ibn Salul bu borada Rasuli akram bilan hamfikr chiqishi ajablanarli bo‘ldi. Zimdan ish yuritib, payti kelganda musulmonlarga orqadan zarba berishdan ham toymaydigan bu odam negadir bu daf’a Rasulullohni qo‘lladi:
— Biz har safar shahardan chiqib jang qilganimizda, albatta yengilganmiz. Shaharda qolib mudofaaga o‘tgan paytimizda dushmanlarimiz mag‘lub va parishon holda ortlariga qaytib ketishgan — dedi.
Ammo mushriklar Madina bog‘larini payhon qilib ketishlari turgan gap edi. Chunki ular o‘zlari bilan olib kelgan uch mingtacha tuyani o‘tloqlarga, bog‘larga qo‘yib yuborishar va qaytib ketarda: «Musulmonlarni uylaridan chiqmaydigan qildik», deb maqtanishlari tayin edi. Ortlarida esa, payhon qilingan ekinzorlar va bog‘lar qoladi...
Shularning mulohazasiga borib, aksariyat musulmonlar dushman bilan yuzma-yuz jang qilish tarafdori bo‘lib chiqishdi. Natijada ko‘pchilikning fikri inobatga olinib, g‘anim bilan ochiq savashishga qaror qilindi. Mushriklar qarorgoh qurgan Uhud tog‘i etaklarida jang qilishga kelishib olindi. Hamma bo‘lajak g‘azotga hozirlik ko‘rish uchun uyuyiga tarqaldi.
Oradan hech qancha vaqt o‘tmay, Amr ibn Jamuh to‘rt o‘g‘lini yetaklab Rasuli akramning huzurlariga keldi.
—   Yo Rasululloh, siz meni mana shu cho‘loq oyoqlarim bilan jannatda oqsoqlanib yurishimni xohlaysizmi?
—   Xohlayman. Ammo Olloh taolo siz kabilarni jangdan ma’zurli hisoblab, uyingizda o‘tirishingizga izn bergan. Istasangiz, jangda qatnashishingiz ham mumkin!
Rasululloh (s.a.v.) uning o‘g‘illariga qarata bunday dedilar:
— Sizlar esa uni jangdan qaytarishga urina ko‘rmanglar. Inshaolloh, otalaringiz shahidlik maqomiga erishgay!
Amr o‘ziga berilgan bunday fursatdan ko‘ngli sevinchga to‘lib, uyiga yo‘l oldi.

* * *
Abdulloh ibn Haram Rasulullohning (s.a.v.) xuzurlariga kirganida, Sarvari koinot uni har doimgidek ochiq chehra bilan kutib oldilar.
— Ey Ollohning payg‘ambari, bu kecha bir tush ko‘rdim. Badrda shahid bo‘lgan Mubashshir tushimga kirqbdi, o‘rtamizda bunday suhbat kechdi:
«Yaqinda bizga qo‘shilasan, ey Abdulloh».
«Sen hozir qaerdasan?»
«Jannatda».
«Seni Badrda o‘ldirishgan ediku!»
«Olloh bizga yangidan hayot bag‘ishladi, biz tirikmiz», dedi u.
Abdulloh Sarvari anbiyoning huzurlaridan qaytar ekan, butun vujudi shahid bo‘lish istagida yonar edi. uyiga kelgach, o‘g‘li Jobirni chaqirdi.
— O’g‘lim, ertaga jangda shahid bo‘lish umidim bor. Men o‘lsam, yetti singling sening karamog‘ingda qoladi. Keyin bir qancha qarzlarim bor. Ularni ham uzishingni vasiyat qilaman.
Shundan keyin Abdulloh bu dunyodan ayrilish va oxirat mulkiga ko‘chishga ma’nan hozirlik ko‘ra boshladi. uning holati yangi qurilgan go‘zal uyga ko‘chish uchun kjlarini yig‘ib muntazir turgan kishining holatiga o‘xshardi. Dunyo borgan sari ko‘ziga begona ko‘rinardi. 5ir tomondan esa, Rasulullohdan ayrilish hissi, qarovchiga muxtoj yetti qizni va hali voyaga yetmagan o‘g‘lini koldirib ketish tuyg‘usi yuragini o‘rtar edi.

* * *
Juma namoziga azon aytildi. Rasuli akram (s.a.v.) xutbada mo‘minlarni sabr va matonat ko‘rsatishga, har ishda jiddiyatli bo‘lishga da’vat etib gapirdilar. Xutba tugashi bilan Abdulloh ibn Ubayy ibn Salul har doimgi luzumsiz odatiga ko‘ra, o‘rnidan turib:
— Ey insonlar, Ollohning rasuliga itoat etinglar, so‘zlariga quloq tutinglar va undan yordamingizni ayamanglar,  dedi va yana joyiga o‘tirdi.
Bu so‘zlarni aytishga hojat yo‘q edi. Chunki hech kim uqing so‘zlari tufayli itoat etmas yoki itoatini orttirmas edi. Qolaversa, u «Itoat etmang» deganida ham hech narsa o‘zgarmasdi. Rasuli akram uning bu behuda harakatiny yaxshilik bilan qabul qilib, unga hech narsa demadilar
Namoz o‘kib bo‘lingach, Rasululloh (s.a.v.) silohlarini taqish uchun uylariga kirdilar. Eng yaqin do‘stlari Hazrati Abu Bakr bilan Umar ibn Xattob (roziyallohu anhumo) ham unga ergashishdi. Sovutni kiyishlariga, qurolni taqishlariga ko‘maklashishdi.
Tashqariga chiqqanlarida xalq to‘planib, nimanidir muhokama etayotgan edi. Payg‘ambarning (s.a.v.) fikrlariga karshi o‘laroq Madina tashqarisida jang qilishni eplaganidan ko‘pchilik endi pushaymon bo‘la boshlagan edi. Ayniqsa, Avs qabilasi ulug‘laridan bo‘lmish Sa’d ibn Muoz bilan Usayd ibn Huvayr Rasuli akramni shaxar tashida jang qilishga majbur etganlari uchun odamlarni malomat qilishardi. Shu bois xalq orasidan pushaymonlik ohanglari to‘la ovozlar chiqdi:
—   Ey Ollohning payg‘ambari, Sizni xushlamagan ishingizga majburladik. Bizni afv eting, qanday jang qilishimizni istasangiz, o‘shanga buyuring — deyishdi ular.
—   Bir payg‘ambar jang qilishga qaror berib, sovutini kiyganidan so‘ng yana ortga qaytishi ma’qul ish emas. Men sizlarga fikrimni bildirganimda qabul etmadingiz. Endi faqat olg‘a yuringlar. Sizlarga tavsiyam shuki, Ollohdan qo‘rqinglar, dushman bilan yuzma-yuz kelganda sabrbardoshli bo‘linglar. Olloh sizlarni nimaga buyurgan bo‘lsa, shuni qilinglar.
Bu orada Bani Najjor qabilasidan Molik ibn Amrning o‘ligini Rasuli akram turgan joyga olib kelishdi. Mo‘minlar saf tortishdi, janoza namozi o‘qildi. So‘ng o‘lik qabristonga olib ketildi.

* * *
Silohlanganlar yig‘ila boshladi. Ming kishilik bir qo‘shin to‘plandi. Rasuli akramning buyruqlariga binoan Amr ibn Ummi Maktum Madina voliyi sifatida shaharda qoladigan, namozlarni o‘qib beradigan bo‘ldi.
Muxojirlarning tug‘i Mus’ab ibn Umaxgrga, Avs qabilasi tug‘i Usayd ibn Huvayrga, Hazraj qabilasi tug‘i esa Sa’d ibn Ubodaga topshirildi. Harakat amri berilishiga sanoqli daqiqalar qolgan edi. Shu payt kimdir:
—   Sizga Ollohning salomi bo‘lsin, yo Nabiyalloh! — deb qoldi.
—   Senga ham Ollohning salomi va rahmati va barakoti bo‘lsin, ey Hanzala, — deb javob qildilar Sarvari koinot.
Yigit so‘zida davom etdi:
— Bu kecha uylanyapman, yo Nabiyalloh. Qo‘shin bilan chiqmasam ham, ertalab yetib olsam, bo‘ladimi? Bu kecha meni iznli deb hisoblaysizmi?
Albatta, ey Hanzala, Uhudda ko‘rishguncha senga ruxsat.
Hanzala qalbi sevinchga to‘lib uyiga yo‘l oldi.
Rasuli akramdan jangga qatnashish uchun izn olgan Amr ibn Jamux uyiga kelishi bilanoq g‘usl qildi Keyin qurolini yelkasiga osib, qiblaga yuz burdida, kaftlarini ko‘targan holda yolvora boshladi.
 Ollohim, menga shahidlikni nasib et. Bu yerlarga yana qaytib kelishimga yo‘l qo‘yma!
Uzoqdan uni kuzatib turgan xotini titrab ketdi. U oqsoq bu mo‘ysafidni oxirgi marta ko‘rib turganiga amin edi.
Anchagacha shu holda turib qolgan Amr ohista o‘rnidan qo‘zg‘alib, qilichini qo‘lga oldi va oilasi bilan vidolashgach, g‘azotga otlandi.

UHUD TOG’I SARI

Qo‘shinga harakat buyrug‘i berilganida kech kira boshlagan edi. Shayhayn degan manzilga yetib kelganlarida Rasululloh (s.a.v.) kechani shu yerda o‘tkazishga ko‘rsatma berdilar. Atrof ko‘zdan kechirilgach, kerakli joylarga soqchilar qo‘yib chiqildi. Endi bemalol dam olinsa bo‘lardi.
Ba’zi mo‘minlar ertangi jang haqida, unda qanday harakat qilish xususida bosh qotirib, halovatlarini hozirdanoq yo‘qotib qo‘yishgan edi. Qo‘nshn ichida bir huzursizlik va hadiksirash boshlangani bilinib turardi. Ayniqsa, Abdulloh ibn Ubayy ibn Salul hali ham qovoqlari osilgan holda atrofdagilarga bu ish to‘g‘ri bo‘lmagani, ko‘rabilaturib, xalq o‘limga keltirilgani johillarning so‘ziga kirilgani haqida so‘ylar, tajribalilarga quloq solinmaganini tushuntirishga urinar, tinmay javrar edi.
Rasululloh (s.a.v.) janobimiz istamaganlari holda qo‘shinni Madinaning tashiga chiqishga zo‘rlaganlar xatolarini kech bo‘lsa ham anglashdan hosil bo‘lgan pushaymonlikni his qilishayotgan edi.

* * *
Ertalab Rasuli akram (s.a.v.) qo‘shinni ko‘zdan kechirdilar. Safda voyaga yetmagan bolalar ham bor edi. Ularni ajratdilar. Zayd ibn Sobit, Usoma ibn Zayd, Abu Said Xudriy, Samura ibn Jundub, Rofi’ ibn Hadij, Abdulloh ibn Umar kabi hali o‘n besh yoshga ham to‘lmagan bolalar Madinaga qaytarib yuboriladigan bo‘ldi.
— Yo Nabiyalloh, Rofi’ o‘q otishga juda mohir, ko‘shinda qolsa, foydasi tegadi, deb o‘ylaymiz.
Bu so‘zlar aytilayotganida Rofi’ yana ham bo‘ychanroq ko‘rinish uchun oyoq uchiga turib oldi. Taklif kabul qilindi. Rofi’ qo‘shin safidan o‘rin oldi.
Shu payt Samura ibn Jundub ham o‘gay otasi Muray ibn Sinonga yaqinlashib:
— Otajon, Rofi’ jangda katnashishga ruxsat oldi. Axir, men kurashda uni yiqitamanku, — dedi.
Muray unga indamadi. Rasululloh (s.a.v.) yoniga kelgaiida o‘g‘lining talabini ma’lum qildi. Bir ozdan so‘ng davra qurilib, ikki talabgor kurash uchun maydonga tushdi. Bu kurash Samuraning foydasiga hal bo‘ldi. Bir necha daqiqa tomoshabinlarga bo‘lg‘usi jang hayajonini unuttirdi bu kurash, ularni ham bir damga bolalik yillariga eltdi go‘yo. Samura jangda qatnashish xuquqini qo‘lga kiritdi.
Bu bolalar o‘limning ma’nosiga tushunmaydi, deb ham bo‘lmasdi. Ular jangdan sog‘omon chiqishlariga hech kimning ko‘zi yetmasdi. Lekin hademay o‘zlaridan bir nscha barobar ko‘p dushman bilan yuzma-yuz kelishlarini juda yaxshi bilgan bu beg‘ubor go‘daklar ortga qaytib ketmaslik uchun har narsaga tayyor edilar.
Kurash tugagach, Rasuli akram (s.a.v.) qo‘shinga murojaat qildilar:
— Bizni dushman qo‘shiniga duch keltirmay Uhudga elta oladiganlar bormi?
Abu Haysama bu vazifani bajarishini ma’lum qildi. Shu tariqa u old qatorga o‘tib, qo‘shinni yo‘lga boshladi.
—   To‘xtanglar, qaerga boryapsizlar? — deb baqirib qoldi kimdir. Bu ovoz Mirbo’ ibn Hayzi ismli shu yerlik ko‘zi ojiz bir odamniki edi. Qo‘shin unga tegishli bo‘lgan daladan o‘tayotganini sezib qolgani uchun baqirayotgan edi u.
—   Sen Ollohning payg‘ambari bo‘lsang ham, mening yerimdan ruxsatsiz o‘tishga haqqing yo‘q!
— Tinchlan, ey odam, biz dushman bilan jang qilishga boryapmiz.
Mirbo’ hech kimga quloq solgisi yo‘q edi. Hovuchidagi tuproqni sovurarkan:
— Bu tuproqni sendan boshqasiga sochmasligimni bilib qo‘y, ey Muhammad, — derdi.
Ba’zilar uning ustiga tashlanishdi. Adabini berib qo‘ymoqchi bo‘lishdi. Abdul Ashhal qabilasidan Sa’d ibn Zayd unga yetib, qo‘lidagi nayza bilan boshiga soldi. Voqeaga darhol Rasuli akram (s.a.v.) aralashdilar:
— Qo‘yinglar, bu odam ko‘r... Ko‘zi ham ko‘r, qalbi ham ko‘r, — dedilar.
Mirbo’ning qabiladoshlaridan bir necha kishi uning yonini olib chiqishdi. Janjal naqd bo‘lib qoldi. Shu payt Usayd ibn Xudayr olg‘a otildi:
— Urishsak, urishaveramiz. Ammo u odam Rasululloh janobimizga nima deganini eshitmadilaringmi? —deya baqirdi.
Rasululloh (s.a.v.) Usaydni tinchlantirdilar, so‘ngra qo‘shinga yo‘lda davom etishni buyurdilar. Nihoyat, Quraysh qabilasini chetlab, Uhud tog‘iga yetib kelindi. Qo‘shin toqqa orqa qilib, Madinaga yuzlangan holda qarorgoh qurdi. Janobi Payg‘ambar moxir nayzachilardan ellik kishini ayirib, Abdulloh ibn Jubayrni ularga boshliq qilib tayinladilar va «Aynayn» deb atalgan yo‘lni ko‘rsatib, bunday dedilar:
— Sizning vazifangiz bizni orqadan muhofaza qilishdir. Orqa tomondan kelishi ehtimol bo‘lgan otliqlarni nayza otib qaytaring. Jangda yengsak ham, yengilsak ham, mening ko‘rsatmamsiz joyingizdan bir qadam jilmang. Dushmanni oldimizga solib quvganimizni, o‘lja yig‘ishga tushganimizni ko‘rsangiz ham, men odam yubormagunimcha bu yerdan qimirlamang. Ular bizni mag‘lub etib, jasadlarimiz ustiga qushlarning qo‘nganini ko‘rsangiz ham, men amr kilmagunimcha joyingizni tashlab ketmasligingiz lozim! — deb qattiq tayinladilar. So‘ngra ashobga yuzlandilar: — Jabroil qalbimga shu haqiqatni vahiy etdi. Hech bir inson dunyoda o‘ziga taqdir qilingan rizqni qo‘lga kiritmasidan ajali yetmaydi. Kech bo‘lsa ham, taqdir qilingan rizq o‘z egasini topadi. Ko‘zingizni oching, Ollohdan qo‘rqing va rizq payida bo‘lgan vaqtingizda chiroyli yo‘l tuting, — dedilar.
Bu yer bozor emas, jang maydoni edi. Ko‘pi bilan yarim soatdan so‘ng to‘qnashuv boshlanib, dushmanga ro‘bara kelishlari, hayotmamotlari hal bo‘lishi turgan gap edi. Shunday muborak bir onda nega Rasuli akram bunday dedilar?
Aslida, Rasulullohni (s.a.v.) bu gapni aytishga undagan bir sabab bor edi va bu sabab hech qancha vaqt o‘tmay ayon bo‘lishi kerak edi.
Oppoq libosli Abdulloh ibn Jubayr boshchiligidagi o‘qchilar tepa ortidagi joylarini egallashdi. Rasuli akram boshqalarga buyruqsiz jang boshlamaslikni tayinlab, o‘zlari o‘sha tepalikka chiqib bordilar. Dushman mana shu tomondan hujum qilishi mumkin, deb aylanma yo‘lni ko‘rsatdilar. Avvalgi ogoxlantirishlarini yana bir marta takrorlagach, qo‘llarini yuqoriga ko‘tarib:
— Ollohim, ularga vazifalarini tushuntirib berganimga o‘zing shohid bo‘l, — dedilar.
Bu orada qo‘shin ichida bir taraddud boshlandi. Masala tezda ayon bo‘ldi. Safdan ajralib, Madinaga otlangan Abdulloh ibn Ubayy ibn Salul:
— Bu yerda o‘zimizni o‘limga topshirishning nima ma’nosi bor, hech tushunmadik, — deb hayqirar edi.
Unga hamfikrlar ham ortidan ergashishdi. Shunday qilib, jami uch yuzga yakin kishi qo‘shinni tark etdi.
Abdulloh ibn Ubayy musulmonligini ma’lum qilganidan beri payt poylab, fitna va fasod chiqarishni, shu yo‘l bilan mo‘minlarga zarba berishni o‘ylab yurardi. Mana, endi Uhud tog‘i etaklarida, bir necha barobar ustun kuchga ega Makka mushriklari bilan yuzma-yuz kelinganida, musulmonlarning oyog‘idan chalish uchun bundan yaxshiroq imkon qayta kelishi mumkin emasligini bildi. Har biri intiqom otashida yonayotgan uch ming kishilik lashkar qarshisidan o‘ziga bo‘ysungan uch yuz kishini olib, jang maydonini tark etishi hazilakam ish emasdi. Uch yuz kishi degani boryo‘g‘i ming kishilik musulmon qo‘shinning uchdan biri degani edi. Bunday bir harakat bilan Abdulloh ibn Ubayy qo‘shinning belsuyagini sindirgan hisoblanardi. Chunki qolgan yetti yuz kishini qilichdan o‘tkazish oson bo‘lib qolardi.
Ularni bu chirkin qarorlaridan qaytarish uchun yonlariga borgan Abdulloh ibn Amr ibn Haram:
— Nima qilib qo‘yganingni o‘zing bilasanmi, ey Ibn Ubayy? — dedi.
Ibn Ubayy kibr bilan javob berdi:
— Ha, ey Abdulloh, ishimni bilib qilyapman. Qurayshning tayyorgarligini va kuchini ko‘rib turibsan, bu yerda qolib o‘zimizni o‘limga tutib berishimizning nima ma’nosi bor? Men Madinadaligimizdayoq fikrimni aytganman. Ammo sizning odamingiz johillarning so‘zini biznikidan ustun ko‘rdi.
Abdulloh ibn Amr Hazrati Payg‘ambarga qarshi bunday yo‘l tutish yaxshi emasligini aytib, musulmonlarni shunday og‘ir damda tashlab ketishning zararini tushuntirishga urinib ko‘rdi. Ammo gaplari ta’sir qilmadi. Shu xolda ancha yo‘l bosib ulgurishgan edi. Abdulloh ibn Amr endi ularni qaytara olmasligini anglab, bunday deb hayqirdi:
— Ey Ollohning dushmani, Olloh sizlarni o‘z rahmatidan benasib qilsin! Hech ham shubha qilmanglarki, Olloh taolo payg‘ambarini sizlarga muhtoj qilib qo‘ymaydi!
Abdulloh shu so‘zlarni aytib, ulardan ajraldi va Uhud tog‘i tomon yo‘l oldi.

* * *
Uylanganiga endi bir necha soat bo‘lgan Hanzala hali tong yorishmay o‘rnidan turdi va apiltapil kiyina boshladi. Yesh kelinchak mashhur munofiq Abdulloh ibn Ubayy ibn Salulning qizi edi. Hanzalani to‘xtatdi.
—   G’usl qilishingiz kerakku... yoki unutdingizmi?! — dedi.
—   Yo‘q, unutganim yo‘q. Ammo jang boshlanmasidan avval Uhudga borishga Rasulullohga va’da qilganman. Ketishim kerak.
Hanzala qilichini qo‘liga oldi va tong qorong‘usida Uhud tog‘i tomon ketdi.