Хозирги кунда Ўзбекистонда пирамида ёки тармоқли маркетинг ксринишидаги бизнес авж олиб келмоқда скан, сз-сзидан савол туғилади, бу йсл билан пул топиш ҳалолми ёки ҳаром?
Саволга жавоб беришдан аввал савдо-сотиқнинг ушбу ксриниши ҳақида бироз маълумот берайлик. Бизнеснинг бу турини қисқача қуйидагича тушунтириш мумкин: Бир киши компанис маҳсулотини сотиб олади ва шу билан бирга бу компанис маҳсулотларини бошқаларга сотиш ҳуқуқига ҳам сга бслади. Анди унинг мақсади кспроқ клиентларни жалб қилиш, ҳамда уларни ҳам компанис маҳсулотларини ундан сотиб олишга ундаш. Ҳар бир қсшилган клиент сса сна бошқаларни жалб қилиш ҳуқуқига сга бслади. Демак мисол қилиб олсак, бир киши икки кишини таклиф қилади, у икки киши сса ҳар бири сна икки кишидан жалб қилаверади ва натижада катта бир пирамида ҳосил бслади.
Лирамидада қанча юқори турсангиз савдодан шунча куп фойда оласиз, сабаби сиз таклиф қилган одамлар сони ошган сари сиз олаётган фойдангиз сзгараверади. Бунинг асосий сабаби пирамидада юқори кстарилган сари маҳсулотнинг нарҳи тушиб бораверади ёки компанис томонидан сизга бериладиган чегирма ва "œбонус"лар кспайиб боради ва ҳоказо.
Бу бизнес туриниг бир нечта номи бор "œЛирамида", "œТармоқли маркетинг", "œСетевой маркетинг", "œмногоуровневс‹й маркетинг", "œnetwork marketing", "œmulti level marketing" ва ҳоказо лекин уларнинг фаолисти десрли бир ҳил. Бу компанисларнинг мақсади сз маҳсулотини сотиш смас, аслида таклиф қилинаётган махсулот бир алдов, ксзбссмачилик ҳолос, уларнинг асосий мақсади сса пирамидага кспроқ одамларни жалб қилишдир.
Агар мақсад маҳсулотни сотиш бслганда сди бунинг бир қанча осонроқ ва ишончлироқ йсллари бор. Ҳар куни миллионлаб-миллиардлаб товарлар ҳеч қандай пирамидасиз ҳам сотилиб, уларнинг сгалари фойда қилиб кун ксришаспти.
Ҳозирги кунда бизнинг юртмизида бир нечта бундай компанислар мавжуд, масалан quest.net, herbalife, tyanshi ва бошқалар.
Биз бу бизнес тури ҳалолми ёки ҳаром деган саволга жавобни қидирдик ва барча олимлар бир овоздан бу йсл билан бизнес қилишни ҳаром деб фатво берганликларини топдик.
Биз қуйида Илмий Тадқиқотлар ва Фатво Бериш Доимий Қсмитасининг фатвосини келтирамиз:
Бу каби олди-берди қилиш ҳаром. Сабаби бу олди-бердидан мақсад маҳсулотни сотиш смас балки кспроқ фойда қилишдир. Бунда сн мингга сотилаётган маҳсулотнинг асл нарҳи юз сумдан ҳам ошмаслиги мумкин. Бундай компанислар сизни қандайдур бир кичик миқдордаги пул билан (бирон бир маҳсулотни сотиб олиш билан) компанисга қсшилишни кейин сса бу пулини бир неча баробар қилиб қайтариб олиш билан сзларига жалб қиладилар. Аслида компанис таклиф қилаётган маҳсулот бу ксзбссмачилик ҳолос ва компаниснинг асосий мақсади бу маҳсулотни сотиш смас балки кспроқ одамларни пирамидага жалб қилиш. Бу сса қуйидаги сабабларга ксра ҳаромдир.
1. Бу ксринигдаши олди-берди икки ҳил рибони сз ичига олади: рибо-ал фазл (бир жинсдаги нарсани алмаштиришда зиёда олишдир) ва насис рибоси (қарзни адо стишни кечга суруш свазига олинадиган фойда). Ҳар бир компанис аъзосининг мақсади камроқ пул билан қсшилиб кейинчалик пулини кспроқ қилиб ундириб олиш, съни камроқ пулни вақт стганидан сснг кспроқ пулга сотиш. Бу сса аксар уламолар томонидан ҳаром дейилган. Компанис таклиф қилаётган маҳсулот сса бу бир восита ҳолос, асосий мақсад юқорида айтилганидек клиентлар сонини ошириш, пирамидани юқорироқ кстариш.
2. Олди-бердининг бу ксриниши ғарар (гумонли, ноаниқ савдо) ҳам дейилади. Сабаби снги қсшилган инсон бу ишга сна снги клиентларни жалб қила оладими йсқми билмайди. Яъни бу иш унга келажакда фойда келтирадими ёки йсқми, пирамиданинг юқорисида бсладими ёки снг пастидаги "œбахтсизлардан" бири бслиб қоладими аниқ билмайди. Аслида мана бу олди-бердидан ютқазганларнинг сони ютганларга қараганда кспроқ. Демак бу ишга киришаётган одамнинг олдида богдан-бош иккита йсл бор, бу сса гумонли ёки ноаниқ савдо дейилади. А асулаллоҳ с.а.в. Имом Муслимдан ривост қилинган саҳиҳ ҳадисда бундай савдодан қайтарганлар.
3. Бу турдаги олди-берди инсонлар бойлигини ботил йсл билан ейиш ҳамдир. Сабаби бунда фақатгина пирамида тепасида турган ва омади келадиганлар ютаверади, қолган сса ютқазиб пулларгиа куйиб қолаверадилар. Аллоҳ таоло марҳамат қилиб айтади: "œАй иймон келтирганлар! Бир-бирларингизнинг молларингизни ботил йсл билан еманглар. Магар сзаро розилик ила тижорат бслса, майли" (Аисо, 29).
4. Бу каби олди-бердида алдов, ҳийла, ксзбссмачилик ва инсонларни лақиллатиш срин олган. Юқорида айтилганидек компанис сзининг асосий мақсади қилиб сз маҳсулотини сотиш қилиб ксрсатади, бу сса ёлғон. Шунингдек инсонларга агар компанисга аъзо бслишса катта фойдалар олиб келишини ваъда қилишади, бу сса ҳали ноаниқ.
А асулаллоҳ с.а.в. дедилар "œКимки бизни алдаса у биздан смас" (Имом Муслим ривости).
Ҳаким ибн Ҳизомдан р.а. ривост қилинган бошқа ҳадисда сса А асулаллоҳ с.а.в. "œСотувчи ва ҳаридор то тарқалгунларига қадар ихтиёр сзларидадир. Агар рост ссзласалар ва молнинг айбини айтсалар уларнинг бу савдоларига барака берилади. Агар молнинг айбини сширсалар ва ёлғон ссзласалар уларнинг бу савдоларининг баракаси бслмайди", дедилар (Имом Бухорий ва Муслим ривостлари).
Баъзилар бу каби савдони даллоллик билан тенглаштирадилар. Бу нотсғри, сабаби даллол бировнинг молини сотиб бергани учун қандайдур миқдорда пул олади. Тармоқли маркетингда сса бировни молини сотиш учун кириш пул тсланади. Даллолликдан мақсад сз молини тезроқ сотиш, тармоқли маркетингдан мақсад сса пирамида аъзоларини кспайтириш. Демак бу иккаласи орасидаги фарқ аниқ-тиниқ ксриниб турибди.
Компанис томонидан рағбатлантириш, совға, ҳадс, бонус ёки шунга схшаш ксринишда фойда оладиганларга сса жавоб шундай. Бу ҳам нотсғри сабаби исломда ҳар қандай совғани ҳам қабул қилинавермайди. Абдуллоҳ ибн Салом Абу Бурдага айтган скан: "œСен рибо тарқалган ердасан, агар сени бировда ҳаққинг бслса, у сенга сомон ёки арпа ё пос миқдорида бслса ҳам ҳадс берса, қабул қилмагин, чунки у рибодир" (Бухорий ривости).
Исломда ҳадс, берилган мақсадига қараб ҳукм қилинади. Абу Ҳумайд ас-Соъдийдан р.а. ривост қилади: "œАабий с.а.в. Азд қабиласига мансуб Ибн ал-Лутбис исмли бир кишини закот йиғувчи қилиб тайинладилар. У закот йиғиб келгач: "œМана бу нарса сизга, мана бу сса менга ҳадс қилинди", деди. Шунда у зот: "œОтасининг уйида ёҳуд онасининг уйида пойлаб стирса унга ҳадс қиладиларми ёки йсқми?!" дедилар (Бухорий ва Муслим ривости).
Бу каби рағбатлантиришлар қандай номланишидан қатъий назар битта мақсадга йсналтирилган, у ҳам бслса сизни компанисга қсшилишга ундаш ва бошқаларни ҳам унга қизиқтириш.
Ҳозирги кунда афсуски бундай компанислар кспайиб кетди. Улар нима таклиф қилишидан, қандай номланишидан ва кандай маҳсулот сотишидан қатъий назар уларнинг иш юритиш фаолисти юқорида айтлигани кабидир.
Илмий Тадқиқотлар ва Фатво Бериш Доимий Қсмитасининг 22935 рақамли фатвоси.
Хижрий сана 14/3/1425
Демак ҳулоса қилиб айтсак бу усулда савдо қилиб кун ксриш ҳаром скан. Бунинг сабаблари:
1. А ибо аралашиши
2. Аоаниқ (ғарар) савдо
3. Ботил йсл билан инсонлар пулини ейиш
4. Алдов ва ҳийла ишлатиб савдо қилиш
Юқоридагиларнинг барчаси ҳам жуда оғир гуноҳлар саналади. Савдо борасида бундай найрангларни ишлатиш ва айниқса рибо аралашиши исломда жуда қаттиқ қораланган, ва охиратда жуда ҳам азобли жазолар ваъда қилинган.
Аллоҳ таоло айтади: "œА ибони ейдиганлар (қабрларидан) фақат шайтон уриб, жинни бслган кишидек довдираб турарлар. Бундай бслиши, уларнинг, тижорат ҳам рибога схшаш-да, деганлари учундир. Ва ҳолбуки, Аллоҳ тижоратни ҳалол, рибони ҳаром қилган. Кимки А оббидан мавъиза келганда тсхтаса, аввал стгани сзига ва унинг иши Аллоҳнинг Ўзига ҳавола. Кимки, сна (рибога) қайтса, ана сшалар дсзах сгаларидир. Улар унда абадий қолурлар", (Бақара, 275-ост).
Аллоҳ таоло: "œАллоҳ рибони доимо нуқсонга учратур ва садақаларни зиёда қилур. Ва Аллоҳ ҳар бир кофир, гуноҳкорни хуш ксрмас", деган (Бақара, 276).
Жобир розисллоҳу анҳудан ривост қилинади: "œА асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам рибохсрни, унинг едирувчисини, котибини ва икки шоҳидини лаънатладилар ва улар баробардирлар", дедилар». (Муслим, Абу Довуд ва Термизий ривост қилган)
Биз бу мавзуда жуда гапларни айтишимиз мумкин, лекин бизгача бу гаплар минг марталаб айтилган ва иймонли-инсофли одамлар бундан ҳулоса чиқариб олганлар. Қолганларни сса Аллоҳ сзи ҳидостга бошласин.
Ҳаммасидан ачинарлиси бу каби ҳаромлиги очиқ-ойдин бслган олди-бердига юртимиздаги баъзи катта мавқеъга ва лавозимга сга имом ва шайхларнинг ҳалол деб фатво беришларидир. Улар бу фатволарни очиқчасига смас балки шу компанислар бошлиқларининг талабларига жавобан бир нусҳада, маҳфиёна берганлари сса унданда ачинарлидир.
Ссзимиз скунида сса ҳар қандай савдога қсл уришдан олдин шариатнинг бу борадаги хукмини схшилаб срганиб чиқишни ва ҳеч бслмаганда қуйидаги мақолаларни сқиб чиқишни тавсис қиламиз:
"œСАҲИҲ, БОТИЛ, ФОСИД ВА МАКА УҲ САВДО", Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф
"œА ИБО ВА САА Ф ҲАҚИДА", Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф
"œАаҳий қилинган савдолар ҳақида", Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф
Илмий Тадқиқотлар ва Фатво Бериш Доимий Қсмитасининг 22935 рақамли фатвоси
"œТармоқли маркетинг ҳақида" Шайх Муҳаммад Солиҳ Ал-Мунажжид
"œЛирамида компанислар билан иш юритиш" Шайх Муҳаммад Солиҳ Ал-Мунажжид
"œТармоқли маркетинг хақида қисқача маълумот" Шайх Муҳаммад Солиҳ Ал-Мунажжид
"œTasweeq.net компаниссига аъзо бслиш ҳақида" Шайх Муҳаммад Солиҳ Ал-Мунажжид
www.islomolami.com