116-BOB
MAVZU: BOMDOD NAMOZINI TONG G’IRA-ShIRASIDA O’QIMOQ

153. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bomdod namozini o‘qib berar va (musulmon) ayollar (masjiddan uy-uylariga) tarqalishar edi». Al-Ansoriy aytadi: «Ayollar paranjilariga o‘ranib olib qaytayotganlarida g‘ira-shirada ularni tanib bo‘lmasdi». Qutayba esa: «Chodirlariga burkanib olib» deydi.
Bu bobda Ibn Umar, Anas va Qayla binti Mahrama (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan. Oisha (onamiz)ning hadisi hasan-sahih. Az-Zuhriy bu hadisni Urvadan, Oisha (onamiz)dan aynan rivoyat qiladi.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan, oralarida (Hazrati) Abu Bakr va (Hazrati) Umar (roziyallohu anhumo) bor bo‘lgan mutaaddid ilm ahli va tobi’iyndan ayrim olimlarning qavli shudir. Shofi’iy, Ahmad va Ishoq shu qavlga ega bo‘lishgan: ular bomdod namozini tong g‘ira-shirasida o‘qimoqlikni mustahab deb hisoblaydilar.

117-BOB
MAVZU: BOMDOD NAMOZINI TONG OQARGANDA O’QIMOQ

154. Rofi’ ibn Xodij (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; u dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan bunday deb aytganlarini eshitdim:«Bomdod namozida kunni okartiring, chunki buning ajr-savobi ulug‘roqdir!»
Shuba va As-Savriy bu hadisni Muhammad ibn Ishoqdan rivoyat qilgan. Muhammad ibn Ajlon ham Osim ibn Umar ibn Qatodadan rivoyat qiladi.
Bu bobda Abu Barza Al-Aslamiy, Jobir va Bilol (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan mutaaddid ilm ahllari bomdod namozi kun oqarganda (tong yorug‘i paydo bo‘lganda) o‘qiladi, degan fikrdalar. Sufyon As-Savriyning qavli shudir.
Abu Hanifa bomdod namozi atrof oqarganda va yorishganda o‘qiladi, degan fikrdalar. Bu qavlga ega bo‘lganlar o‘z so‘zlarini ushbu 117-bobning hadisi bilan va ayni vaqtda Buxoriy va Muslim rivoyat qilgan Ibn Masudning hadisi bilan dalillaydilar. Ibn Mas’ud (roziyallohu anhu)ning hadisi ushbudir: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam, ikki namozdan boshka bironta namozni vaqtidan tashqarida o‘qiganlarini ko‘rmadim. Shom bilan xufton namozini jam’ qildilar va bomdod namozini vaqtidan oldin o‘qidilar», deydi. Ibnut-Turkmoniy «Al-javhar un-naqiya» kitobida: «Ya’ni bomdod namozini odatdagi vaqtidan oldin o‘qidilar», deydi. Chunki bomdod namozini tong otishidan oldin o‘qiganlarini tasavvur qilib bo‘lmaydi va bu joiz emas. Unda mu’tod vaqtidan oldin o‘qiganlari nazarda tutiladi. Bu esa bomdod namozining mu’tod vaqti subhi sodiq bo‘lganidan keyingi atrof oqargan vaqt ekanligini ko‘rsatadi.
Shofi’iy, Ahmad va Ishoq aytadilarki, «Isfar» (ya’ni, «oqarmoq»)ning ma’nosi tong shubha qilinmaydigan darajada aniq bo‘lishidir. Ammo namozni ta’xir etish (kechiktirish) ma’nosida emas.

118-BOB
MAVZU: PESHIN NAMOZINI VAQTLI O’QIMOQ

155. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Peshin namozini Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan, (Hazrati) Abu Bakrdan va (Hazrati) Umardan ham ko‘ra vaqti kirishi bilan o‘qigan biron kishini ko‘rmadim».
Bu bobda Jobir ibn Abdulloh, Habbob, Abu Barza, Ibn Mas’ud, Zayd ibn Sobit, Anas va Jobir ibn Samura (roziyallohu anhum)dan bitadan hadis rivoyat qilingan.
Oisha (onamiz)ning hadisi hasan. Xoh Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan, xoh keyingilardan bo‘lsin, ilm ahlining tarjihi (afzal ko‘rgani) shudir.
Ali ibn Al-Madaniy, Yahyo ibn Sa’iddan naql etib, bunday deydi: «Hakim ibn Jubayr, Ibn Mas’ud orkali Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat etgan «Har kimki o‘zi muhtoj bo‘lmagan narsani insonlardan tilasa...» degan hadis sababli, Shu’ba u haqda (tanqidiy) so‘z qilgan. Yahyo: «Sufyon va Zoida, Hakim ibn Jubayrdan rivoyat qilishdi» deydi va uning hadisida zarar yo‘q deb hisoblaydi.
Muhammad (Al-Buxoriy) aytadiki, «Peshin namozini vaqtli o‘qish borasida Hakim ibn Jubayrdan, Sa’id ibn Jubayrdan, Oisha (onamiz)dan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan hadis rivoyat qilingan».

156. Anas ibn Molik (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam peshin namozini quyosh og‘gan vaqtda o‘qidilar».
Bu hadis sahih va bu bobda rivoyat qilingan hadislarning eng chiroylisidir. Bu bobda Jobirdan hadis rivoyat qilingan.

119-BOB
MAVZU: PESHIN NAMOZINI JAZIRAMA KUNLARDA TA’XIR QILIB (KECHIKTIRIB, YA’NI SALQIN TUSHMOG’INI KUTIB) O’QIMOQ

157. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Kun qattiq qizib ketganda peshin namozini salqin tushirib o‘qingizlar. Chunki jazirama issiqning shiddati jahannam nafasidandir».
Hadisda tush paytidagi jazirama jahannam harorati tufayli ekanligi bildirilmoqda. Buni haqiqat deb aytganlar bor, shuningdek tush paytidagi jazirama jahannam oloviga o‘xshatilgan, majoziy bir ta’bir, deb uqtirganlar ham bor. «Al-urf-ush-shaziyy» muallifi bu borada aynan bunday deydi: «Bu o‘rinda aqliy bir savol chiqadi: Haroratning kuchayishi va pasayishi, dunyomizning quyoshga bo‘lgan yaqinligi va uzoqligi bilan mutanosib ekanligi tajriba bilan sobit bo‘lgan ekan, jaziramaning shiddati jahannam harorati yoyilishi tufaylidir, deb qanday aytib bo‘ladi?!» Muallif o‘z savoliga bunday deb javob beradi: «Ashyoning (narsalarning) zohir sabablari bo‘lganidek, tag‘in botin sabablari bor. Shariat, tabiat hodisalarining faqatgina botin sabablarini izohlaydi; zohir sabablarini ham inkor qilmaydi». Bu javob, zohir sabablar bilan botin sabablar o‘rtasida tafovut bo‘lmagan taqdirda, to‘g‘ri. Lekin shariat hukmi bilan eski va yangi falsafiy nazariyalar o‘rtasida tafovut bo‘lsa, bordi-yu bu nazariyalar ilman va tajriba bilan sobit bo‘lgan yaqiyn darajada bo‘lmasa, unda zaruratan shariat hukmini olmoq kerak. Agar yaqin darajada bo‘lsa, unda shariat hukmi kelishuvni (mutanosiblikni) ta’minlaydigan tarzda ta’vil qilinadi.
Shuni aloqida ta’kidlamoq kerakki, ilman va tajriba bilan sobit bo‘lgan tabiat haqiqatlari bilan bu haqiqatlarga doir shariat fikr-qarashi o‘rtasida ziddiyat yo‘q va bo‘lmaydi ham. Chunki tabiat Allohning yaratgan narsasi va hukm ham Allohning hukmidir. Alloh taolo O’zi yaratgan narsa haqida yanglish hukm berguvchi emas. Mabodo, biror ziddiyat yoki tafovut kuzatilsa, bu faqatgina biz bandalarning tushunchalarimizga oiddir.
Bu bobda Abu Sa’id, Abu Zarr, Ibn Umar, Al-Mug‘iyra, Savfon, Abu Muso, Ibn Abbos va Anas (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.
(Hazrati) Umar (roziyallohu anhu) orqali Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan ushbu bobda bitta hadis rivoyat qilingan; (ammo) sahih emas.
Abu Hurayraning hadisi hasan-sahih.
Ilm ahlidan ba’zilari, jazirama kunlarda peshin namozini ta’xir qilmoq (kechiktirmoq) jihatini tarjih etadilar (ustun ko‘radilar). Ibnul-Muborak, Ahmad va Ishoqning qavli shudir. Shofi’iy aytadiki, «Peshin namozini salqin tushguncha ta’xir etmoq (andak kechiktirmoq) faqatgina jamoati uzoq joydan keladigan masjid uchundir. Ammo yakka o‘zi yoki o‘z nohiyasi masjidida namoz o‘qiydigan kishilar uchun jazirama issiqlarda ham peshin namozini ta’xir qilmaslik, menimcha, ma’qulroq».
Jazirama issiq kunlarida peshin namozini ta’xir etmoq (andak keyinroq o‘qimoq) kerak, deb aytganlarning holati avlo va sunnatga ittibo’ qilmoqqa (ergashmoqqa) yanada yaqinroqdir. Shofi’iy ruxsati, uzokdan kelganlar uchun va mashaqqat chekish sababi bilandir, degan qavliga kelsak, Abu Zarrning hadisida Shofi’iyning bu ijtihodiga muxolif (qarshi) bo‘lgan bir ma’no bor. Abu Zarr (roziyallohu anhu) aytadiki: «Bir galgi safarda Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan birga edik. Bilol peshinga azon aytdi. Shunda Nabiy sallallohu alayhi va sallam: «Yo Bilol! Salqinlatgil! Yaxshigina salqinlatgil!» dedilar. Agar masala Shofi’iy aytganidek bo‘lsa edi, peshin namozini salqin tushguniga qadar ta’xir etmoqliqda ma’no qolmas edi. Chunki hammalari bir joyda edilar va namozga kelmoq uchun uzoq masofani bosib o‘tmoqka ehtiyoj yo‘q edi.

158. Abu Zarr (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bir safarda edilar, Bilol ham u kishi bilan birga edi. Bilol (peshinga) azon aytmoqchi bo‘lgan edi, (Rasululloh): «Salqinlatgil! (Ya’ni, salqin tushmog‘ini kutgil!)» dedilar. Keyinroq u yana azon aytmoqchi bo‘ldi. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Peshin namozida havoni salqinlatgil!» dedilar. (Abu Zarr) aytadi: «Hatto tepaliklar yonida soyalar paydo bo‘lganini ko‘ra boshladik. Keyin (Bilol) azon aytdi va namoz o‘qidilar. So‘ngra Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Jazirama issiqning shiddati jahannam nafasidandir. Namozni salqinlatib o‘qingizlar».
Bu hadis hasan-sahih.

120-BOB
MAVZU: ASR NAMOZINI VAQTLI O’QIMOQ

159. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam asr namozini quyosh hujramga tushib turganida, hali soya hujramdan yuksalmay turib o‘qidilar».
Bu hadisi sharif, Rasuli akram sallallohu alayhi va sallam asr namozini vaqti kirishi bilan (boshlanish vaqtida) o‘qiganlariga dalolat qiladi. Chunki quyoshning hali hujra ichiga tushib turishi kunbotar tarafdagi devor soyasi kunchiqar tomondagi devorga tushmagan va bu devorga ko‘tarila boshlamagan vaqtni ko‘rsatadi. Shu holda devorning soyasi o‘z bo‘yi bilan barobardir. (An-Navaviy).
Bu bobda Anas, Abu Arvo, Jobir va Rofi’ ibn Xodij (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan. Yana Rofi’ tariqi bilan Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan asr namozini ta’xir etish haqida bitta hadis rivoyat qilingan, sahih emas.
Oisha (onamiz)ning hadisi hasan-sahih. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan ba’zi ilm ahllari tarjih etgan hukm shu. (Hazrati) Umar, Abdulloh ibn Mas’ud, Oisha (onamiz) va Anas (roziyallohu anhum) ana shulardandir. Tobi’iyndan mutaaddid ilm ahllari shu qavlni tarjih etganlar. Asr namozi barvaqt o‘qilmog‘iga to‘xtaladilar va ta’xir etmoqni karih deb hisoblaydilar. Abdulloh ibn Al-Muborak, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning ham qavli shudir.

160. Al-A’lo ibn Abdurrahmondan rivoyat qilindi: Peshin namozini o‘qib tarqalishgandan keyin u Anas ibn Molikning Basradagi uyiga kirdi. Uning uyi masjidning yonboshida edi. Shunda Anas (asr vaqti kirgach): «Turingizlar, asrni o‘qingizlar!», dedi. (Al-A’lo) aytadiki, «Biz turib, namozni o‘qidik. Namozni o‘qib bo‘lgach, (Anas) bunday dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan eshitdim, aytdilarki: «Munofiqning namozi uldirki, (o‘tirib) quyoshni kuzatadi, quyosh to shaytonning ikki shoxi orasiga kirgunicha qaraydi, (so‘ng) turib, xuddi don cho‘qigandek, to‘rt rak’at namoz o‘qiydi va bu rak’atlarda Allohni juda oz zikr qiladi» (juda qisqa o‘qiydi).
Quyosh, shaytonning ikki shoxi orasiga kirishi - kun botayotganidan kinoyadir. Bu ta’birdan, karohat vaqti kirgani ko‘zda tutilgan bo‘lishi mumkin. Suyutiy, «Qut-ul-mug‘taziy» kitobida, bu bir majoz emas, balki haqiqat ekanligini ta’kidlaydi va bunday deydi: «Quyosh botayotganda va chiqayotganda shayton quyoshning yonida turadi. Toki, quyoshga sajda qilayotganlar go‘yo shaytonga sajda qilayotgandek bo‘lishsin».
Bu hadis hasan-sahih.

121-BOB
MAVZU: ASR NAMOZINI TA’XIR QILMOQ

161. Ummu Salama (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilarki: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam peshin namozini sizlardan ko‘ra ertaroq o‘qir edilar, sizlar esa asr namozini u kishidan ko‘ra ertaroq o‘qir ekansizlar».
Bu hadis Ismoil ibn Ulayyadan, Ibn Jurayjdan, Ibn Abu Mulaykadan, Ummu Salamadan aynan rivoyat qilingan.

162. O’z kitobimda (qo‘lyozmalarimda) shuni topdim: Ali ibn Hujr menga Ismoil ibn Ibrohimdan, Ibn Jurayjdan naql etib, bildirdi...

163. Bishr ibn Mu’oz Al-Basriy xuddi shu hadisni «Ismoil ibn Ulayyadan, Ibn Jurayjdan...» degan isnod bilan naql etdiki, bu isnod yanada sahihroq.

122-BOB
MAVZU: SHOM NAMOZINING VAQTI

164. Salama ibn Al-Akva’ (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam shom namozini quyosh botgan va pardaga yashiringan vaqtda o‘qir edilar».
Hadisda vorid bo‘lgan «pardaga yashiringan vaqtda» jumlasi (quyosh botgan vaqtda degan) birinchi jumlaning tafsiridir. Ba’zilarning fikricha, shom namozining vaqti quyosh botgan vaqt bo‘lib, bu vaqtning boshi va oxiri yo‘q, faqatgina namoz o‘qib olgulik bir vaqtdir. Boshqa olimlarning fikricha shom namozining boshlanish vaqti - quyosh botgan vaqt, oxiri esa - shafaq yo‘qolgan vaqt.
Bu bobda Jobir, As-Sunobihiy, Zayd ibn Xolid, Anas, Rofi’ ibn Xodij, Abu Ayyub, Ummu Habiba, Abbos ibn Abdulmuttalib va Ibn Abbos (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan. Abbosning hadisi uning o‘zida mavquf bo‘lgan tarzda rivoyat qilinadiki, shu eng sahih hadisdir. As-Sunobihiy esa Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan eshitmagan. U Abu Bakr (roziyallohu anhu)ning birodaridir.
Salama ibn Al-Akva’ning hadisi hasan-sahih.
Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va tobi’iyndan bo‘lmish ilm ahllaridan ko‘pchiligining fikri ushbudir: Shom namozini erta o‘qishlikni tarjih qilib (afzal ko‘rib), ta’xir etmoqlikni karih deb hisoblaydilar. Hatto ayrim ilm ahllari bunday deydilar: «Shom namozi uchun faqat bittagina vaqt bor». Jabroil (farishta alayhissalom) imom bo‘lib, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga namoz o‘qib bergani borasidagi hadisga asoslanganlar. Ibnul-Muborak va Shofi’iyning qavli shudir.