123-BOB
MAVZU: XUFTON NAMOZINING VAQTI

165. An-Nu’mon ibn Bashir (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Bu namozning vaqtini men (boshqa) insonlardan ko‘ra yaxshiroq bilaman: Rasululloh sallallohu alayhi va sallam uni (xuftonni) oyning uchinchi kechasidagi oy botishi pallasida o‘qir edilar».
Bu hadis, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam arabiy oyning uchinchi kechasidagi oy botishi pallasida xufton namozini o‘qiganlariga dalolat qiladi. Shofi’iy ulamosidan ba’zilari xufton namozining vaqtli o‘qilishini shu hadis bilan istidlol qilishadi (dalillashadi). (An-Navaviyning «Al-Majmu’» asari, 55-58/3).
Ibnut-Turkmoniy «Ad-Javhar-un-naqiya» (450/1) sarida Shofi’iylarning bu istidlolini o‘rinsiz deb bilib, bunday deydi: «Arabiy oyning uchinchi kechasida oyning botishi, o‘n ikki soatga bo‘lingan o‘sha kechaning soatlaridan ikki soatu o‘ttiz to‘rt daqiqa keyin sodir bo‘ladi. Qizil shafaq esa bu vaqtdan anchagina oldin botib ketadi. Bas, bu hadisda xufton namozini erta o‘qishlik haqida ishorat yo‘q».
Ahmad Muhammad Shokir, Ibnut-Turkmoniyning bu so‘zi haqida bunday deydi: «Ushbu hadisda xufton namozini erta o‘qishlikka doir dalil yo‘qligi jihati to‘g‘ri. Ammo oyning botishi yanglish hisob qilingan. Misr hukumatining rasmiy taqvimida (turli) arabiy oylarning uchinchi kechalarida oy turli xil vaqtlarda botishi ko‘rsatilgan»...

166. Abu Bakr Muhammad ibn Abon bizga xuddi shu hadisni «Abdurrahmon ibn Mahdiydan, Abu Avonadan...» degan isnod bilan so‘zlab berdi.
Xushaym bu hadisni Bishrning otasidan, Habib ibn Solimdan, An-Nu’mon ibn Bashirdan rivoyat qiladi va bu rivoyatda «Bashir ibn Sobitdan» degan joyini zikr qilmaydi.
Abu Avonaning hadisi, bizningcha, yanada sahihroq. Chunki, Yazid ibn Horun, Shu’badan,   Bishrning otasidan, Abu Avonaning rivoyatidek rivoyat qilgan.

124-BOB
MAVZU: XUFTON NAMOZINI TA’XIR QILMOQ

167. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; dediki, Nabiy sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Ummatimga mashaqqat bo‘lishidan xavotirlanmasam edim, xufton namozini kechaning uchdan bir qismigacha yoki yarmigacha ta’xir qilmoqni buyurgan bo‘lar edim».
Bu bobda Jobir ibn Samura, Jobir ibn Abdulloh, Abu Barza, Ibn Abbos, Abu Sa’id Al-Xudriy, Zayd ibn Xolid va Ibn Umar (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.
Abu Hurayraning hadisi hasan-sahih.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan, tobi’iyndan va keyingilardan bo‘lmish ilm ahllarining ko‘pchiligi ushbu qavlni ixtiyor etganlar: Xufton namozi ta’xir qilib o‘qiladi degan fikrdalar. Ahmad va Ishoqning qavli shudir.
Tarjimon ilovasi: «Xufton namozining vaqti shafaq botgandan keyin bo‘lur. Vitr namozining vaqti xufton namozidan keyin to tong otguncha bo‘lur. Tong vaqti esa subhi sodiq (chin tong)dur, subhi kozib (yolg‘on tong) emasdur. Bu aytilgan vaqt xufton namozi va vitr namozlarining vaqtidur». («Muxtasar ul-viqoya», 72-bet).
«Xufton namozini kechasining uchdan bir qismigacha ta’xir qilmoq (kechiktirmoq) mustahabdur, agar kechasining yarmigacha uzr birla ta’xir qilsa, makruh bo‘lmas, agar uzrsiz kechaning yarmidan o‘tsa, makruhdir». («Muxtarsar ul-viqoya» sharhidan).

125-BOB
MAVZU: XUFTONDAN OLDIN UXLAMOQ VA XUFTONDAN KYEYIN GAPLASHIB O’TIRMOQNING KAROHAT EKANLIGI

168. Abu Barza (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdiki, «Nabiy sallallohu alayhi va sallam xuftondan oldin uxlamoqni va xuftondan keyin gurunglashib o‘tirmoqni makruh der edilar».
Bu bobda Oisha (onamiz), Abdulloh ibn Mas’ud va Anas (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilingan.
Abu Barzaning hadisi hasan-sahih.
Ilm ahlining ko‘pchiligi xuftondan oldin uxlashni va xuftondan keyin o‘tirib suhbat qilishni karih deb biladilar. Kimdir esa bunga ruxsat beradi. Abdulloh ibn Al-Muborak aytadiki, «Suhbatlarning ko‘pi karohat ustidadur». Ayrim ilm ahllari esa Ramazon oyida. xuftondan oldin uxlab olishga ruxsat berishgan.
Sayyor ibn Salamaning kunyasi - Abul-Minhol Ar-Riyohiy.

126-BOB
MAVZU: XUFTONDAN KEYIN GAPLASHIB O’TIRISHGA RUXSAT BORLIGI

169. Umar Ibn Xattob (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdilarki, «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam musulmonlarning ishlaridan bo‘lmish biror masalada Abu Bakr (roziyallohu anhu) bilan gaplashib qolar va men ham ular bilan birga bo‘lar edim».
Bu bobda Abdulloh ibn Amr, Avs ibn Xuzayfa va Imron ibn Husayndan bittadan hadis rivoyat qilingan.
(Hazrati) Umarning hadisi hasan.
Bu hadisni Hasan ibn Ubaydulloh, Ibrohimdan, Alqamadan, Juf ashiratidan (aqrabosidan) bo‘lmish Qays yoki Ibn Qays degan bir kishidan, (Hazrati) Umardan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan uzun bir hikoya tarzida rivoyat qiladi.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan, tobi’iyndan va keyingilardan bo‘lmish ilm ahllari xufton namozidan keyin gaplashib o‘tirish borasida ixtilof qildilar. Ba’zilari xufton namozidan keyin gurunglashib o‘tirmoqni karih deb hisoblaydi. Ba’zilari esa, ilm yoki boshqa zaruriy ehtiyoj ma’nosida bo‘lsa, gaplashmoqqa ruxsat beradi, Hadislarning ko‘pi ham ruxsati mutazammindir (ya’ni, ruxsatni o‘z ichiga olgandir).
Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning bunday deganlari ham rivoyat qilingan: «Musomara (suhbatlashuv) faqatgina (kechasi) namoz o‘qigan yoki yo‘lga chiqqan kishi uchundir».

127-BOB
MAVZU: NAMOZNI VAQTINING AVVALIDA (VAQTI KIRGAN ZAHOTI) O’QISHNING FAZILATI

170. Ummu Farva (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi, u Nabiy sallallohu alayhi va sallamga bay’at qilgan ayollardan biridir; dediki, «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan: «Amallarning qaysi biri afzalroq?» deb so‘raldi. «Vaqtining avvalida (vaqti kirgan zahoti) o‘qilgan namoz», - dedilar».
Termiziy keyinroqda ta’kidlaganidek, bu hadis zaif bo‘lib, nima uchun zaif ekanligini izohlaydi.

171. Ali ibn Abu Tolib (roziyallohu anhu)dan ri-voyat qilindi; Nabiy sallallohu alayhi va sallam unga aytdilar: «Yo Ali! Uch narsani ta’xir qilma (kechiktirma): vaqti kirgan namozni; hozir bo‘lgan janozani; tengini topganingda bo‘yiga yetgan qizni (uzatmoqni)».
Bu hadis g‘arib-hasan.

172. Ibn Umar (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alaihi va sallam bunday dedilar: «Namozning boshlanish vaqti (avvali) - Allohning rizosidir; namozning oxirgi vaqti - Allohning afvidir».
Bu hadis g‘arib.
Ibn Abbos (roziyallohu anhu), Rasululloh sal-lallohu alayhi va sallamdan shunga o‘xshash hadis rivoyat qilgan.
Bu bobda (Hazrati) Ali, Ibn Umar, Oisha (onamiz) va Ibn Mas’ud (roziyallohu anhum)dan bittadan hadis rivoyat qilindi.
Ummu Farvaning hadisi faqat Abdulloh ibn Umarning rivoyatidan kelayotir. Abdulloh esa hadis ahli nazdida quvvatli emas. Ushbu hadisda u haqda chigallikka duch kelishgan. Garchi u to‘g‘ri kishi bo‘lsa ham, Yahyo ibn Sa’id, xotirasi jihatidan uni tanqid qilgan.

173. Ibn Mas’ud (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: Bir kishi Ibn Mas’uddan: «Qaysi amal afzalroq?» deb so‘radi. Shunda u aytdiki, «Buni men Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan so‘radim, «Namozlarni vaqtida o‘qimoq», dedilar. «Tag‘in nima, yo Rasululloh?» dedim. «Ota-onaga yaxshilik qilmoq», dedilar. «Tag‘in nima, yo Rasululloh?» dedim. «Fiysabililloh (Alloh yo‘lida) jihod qilmoq», dedilar.
Bu hadis hasan-sahih.
Al-Mas’udiy, Shuba, Sulaymonki, bu zot Abu Ishoq Ash-Shayboniydir va yana boshqalar ushbu hadisni Al-Valid ibn Al-Ayzordan rivoyat qilishgan.

174. Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi; aytdilar:- «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam, Alloh u kishidan omonatini olguniga qadar (ya’ni umrlarining so‘ngigacha) birorta namozni ikki marta oxirgi (tugash) vaqtida o‘qigan emaslar».
Hazrati Mulla Aliy al-Qoriy ushbu hadisning izohi haqida bunday deydi: «Balki Oisha (onamiz) bunda Rasululloh sallallohu alayhi va sallam o‘rganmoq uchun Jabroil(alayhissalom) bilan va o‘rgatmoq uchun savol bergan bir kishi bilan o‘qigan namozlarini hisobga olmagandirlar. Faqatgina Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam barcha namozlarini ixtiyoriy vaqtlarda o‘qishni odat qilganlarini, (ammo) nodiran va zaruriy bir sabab bilan ba’zi namozlarni oxirgi vaqtigacha ta’xir etganlarini ta’kidlamoqchi bo‘lgandirlar».
Bu hadis hasan-g‘arib va isnodi muttasil emas.
Shofi’iy aytadiki, «Namoz vaqtining avvali (boshlanish vaqti) afzalroq. Avvalgi vaqtining oxirgi vaqtidan ko‘ra fazilatliroq ekaniga dalolat qilgan xususlardan biri esa Rasululloh sallallohu alayhi va sallam, (Hazrati) Abu Bakr va (Hazrati) Umar (roziyallohu anhumo) tarjih etgan narsadirki, faqat afzal narsani tarjih etgan va fazilatni qo‘ldan bermagan bu zotlar vaqtning avvalida namoz o‘qir edilar».
Shofi’iyning bu so‘zini Abul-Valid Al-Makkiy bizga aytib berdi.

128-BOB
MAVZU: PARISHONXOTIRLIK BILAN ASR NAMOZINING VAQTINI O’TKAZIB (QAZO QILIB) QO’YMOQ

175. Ibn Umar (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi; «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam aytdilar: «Asr namozini qazo qilib qo‘ygan kishi xuddi ahli oilasi va mol-dunyosidan ayrilgan kabidir».
Bu bobda Burayda va Navfal ibn Muoviyadan bittadan hadis rivoyat qilingan.
Ibn Umarning hadisi hasan-sahih. Az-Zuhriy esa bu hadisni Solimdan, uning otasi Umardan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilgan.

129-BOB
MAVZU: IMOM TA’XIR ETGAN TAQDIRDA NAMOZNI VAQTLI O’QIB OLMOQ

176. Abu Zarr (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Yo Abo Zarr! Mendan keyin shunday amirlar (boshliqlar) keladiki, namozni o‘ldirishadi. Sen namozlarni vaqtida o‘qigil! Agar vaqtida o‘qilsa, (ular bilan qayta o‘qiganing) senga nafl bo‘ladi. Agar vaqtida o‘qilmasa, sen albatta o‘z namozingni saqlab qolgan bo‘lasan».
An-Navaviyning fikricha, hadisning ma’nosi bunday: «Bu amirlar namozni muxtor bo‘lgan vaqtidan ta’xir etib, kechiktirishlarini ahvollaridan fahmlaysan va o‘z namozingni vaqtning avvalida o‘qib olasan. Keyin ular namozni muxtor bo‘lgan vaqtida o‘qishsa, ular bilan birga qayta o‘qiysan va nafl namozi savobini qo‘lga kiritasan. Mabodo muxtor bo‘lgan vaqtida o‘qishmasa, yana ham kechiktirishsa, sen o‘z namozingni o‘qib olgan va ihroz etgan (saqlab qolgan) bo‘lasan». Bu hadis, agar bir vaqt namozi ikki marta o‘qilsa, birinchisi farz va ikkinchisi nafl bo‘lishiga dalolat qiladi. Shuningdek, bu hadis, imom namozni kechiktirgan xaqtsirda, ma’mun (himoya ostidagi kishi) o‘z namozini vaqtining avvalida o‘qib olishiga izn beradi. Shunday qilib, avvalgi vaqtning fazilatiga erishadi, keyin jamoat bilan ham o‘qisa, jamoat savobini oladi.
Bu bobda Abdulloh ibn Mas’ud va Uboda ibn As-Somit (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan.
Abu Zarrning hadisi hasan. Ilm ahllaridan bittadan ko‘p kishining qavli ushbudir: Imom namozni ta’xir etgan taqdirda, kishi o‘z namozini vaqtida o‘qib olishini va keyin imom bilan birga qayta o‘qishini mustahab deb biladilar. Bunday holatda farz bo‘ladigan namoz, ilm ahllarining ko‘pchiligi nazdida, birinchi namozdir.
Abu Imron Al-Javniyning ismi - Abdumalik ibn Habib.