363-BOB
MAVZU: XUTBA AYTILAYoTGANDA IMOMGA RO’BARO’ BO’LIB O’TIRMOQ

507. Abdulloh ibn Mas’ud (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam minbar ustida o‘rnashganlarida bizlar u kishiga yuzlanib olar edik».
Bu bobda Ibn Umardan (roziyallohu anhumo) hadis rivoyat qilingan.
Bu hadisni Mansurdan yolg‘iz Muhammad ibn Al-Fazl ibn Atiyya rivoyat qilganini bilamiz. Muhammad ibn Al-Fazl ibn Atiyya esa, birodarlarimizning fikricha, zaif va hadis hifzini (yodda saqlash iqtidorini) yo‘qotgan.
Nabiy sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va keyingilardan ilm ahllarining amali shu hadis asosidadir. Imom xutba aytayotganda unga ro‘baro‘ bo‘lib o‘tirmoqni mustahab ko‘radilar. Sufyon As-Savriy, Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli shudir.
Bu bobda Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan biror sahih hadis rivoyat qilingani yo‘q.

364-BOB
MAVZU: IMOM XUTBA AYTAYOTGANDA KELGAN KISHI IKKI RAK’AT NAMOZ O’QIMOG’I MASALASI

508. Jobir ibn Abdulloh (roziyallohu anhu)dan rivdyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam jum’a kuni xutba o‘qiyotgan edilar, bir kishi kelib qoldi. Nabiy sallallohu alayhi va sallam u kishiga: «Namoz o‘kidingmi?» dedilar. «Yo‘q», dedi. «Unda turib namoz o‘qib ol!» dedilar.
Bu hadis hasan-sahih.
Bu sahih hadisga ehtirom saqlagan holda mujtahidlar bunday deb ittifoq qilganlar: «Har vaqt imom minbarga xutba uchun chiqsa, namozi nafl o‘qimoq harom bo‘lgay. Lekin «Xulosa»da imom xutba o‘qimoq uchun minbarga chiqqanda namozi nafl o‘qimoq harom emas, makruhdir. Bu mujtahidlarning ittifoqi bilan deyilibdir. Chunonchi, «Jomi’ur-rumuz»da mazkurdir. Va agar imom minbarga chiqmasdan ilgari namozni boshlagan bo‘lsa, bir rak’at o‘qigandan keyin imom minbarga chiqsa, ikkinchi rak’atni o‘qib, salom bergay. Agar uchinchi rak’atni o‘qib turgan bo‘lsa, imom minbarga chiqsa, to‘rt rak’atni tamom qilgay. Chunonchi «Sharhi ilyos»da mazkurdir». («Muxtasar-ul-viqoya» sharhidan, 196-sahifa).

509. Abu Sa’id Al-Xudriy (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Jum’a kuni Marvon xutba o‘qiyotgan edi, Abu Sa’id Al-Xudriy masjidga kirdi-da, namozga turdi. Qo‘riqchilar uni o‘tirg‘izmoqchi bo‘lib kelishdi. U esa unamay namozini o‘qib oldi. Tugagach, uning yoniga bordik-da, «Alloh senga rahm qildi, ta’ziringni berishlariga sal qoldi», dedik. Shunda u bunday dedi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan ko‘rgan narsamdan keyin bu ikki rakatni tark etuvchi emasman». Keyin u, jum’a kuni Nabiy sallallohu alayhi va sallam xutba o‘qib turganlarida xarob ahvolda bir kishi kirib kelganini, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam unga namoz o‘qishni amr qilganlari va janobi Rasululloh sallallohu alayhi va sallam xutba aytayotgan paytlarida u ikki rak’at namoz o‘qib olganini zikr qildi».
Ibn Abi Umar aytadi: «Ibn Uyayna, Imom xutba o‘qiyotgan paytda kelsa, ikki rak’at namoz o‘qirdi va shunday qilinmog‘ini amr etardi. Qur’on muallimi Abdurrahmon* ham shu fikrda edi».
* Buxoriyning ilgor ustozlaridan bo‘lgan bu zot Basradan yoki Ahvozdandir. Ishonchli va fazilatli bir kishi edi. Yetmvsh yildan ortikrok Qur’on ta’lim qilgan. («At-takrib»).
Ibn Abi Umardan eshitdim, Ibn Uyaynadan naql etib aytdiki, «Muhammad ibn Ajlon - hadisda siqa (ishonchli) va amin kishidir».
Bu bobda Jobir, Abu Hurayra va Sahl ibn Sa’d (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan. Abu Sa’id Al-Xudriyning hadisi hasan-sahih. Ayrim ilm ahllarining amali shu hadis asosidadir. Shofi’iy, Ahmad va Ishoqning qavli ham shudir. Ba’zilari esa bunday deydi: Imom xutba aytayotgan paytda masjidga kirsa, o‘tiradi, namoz o‘qimaydi». Sufyon As-Savriy va Kufa faqihlarining qavli shudir. Birinchi qavl sahihroq.

510. Qutayba bizga Al-A’lo ibn Xolid Al-Kurashiydan bayon qildi; aytdi: «Hasan Al-Basriy (hazratlar)ini ko‘rdim, jum’a kuni imom xutba aytayottan mahalda masjidga kirdilar-da, ikki rak’at namoz o‘qib, keyin o‘tirdilar».
Hasan Al-Basriy bu ishni faqat Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning so‘zlariga ittibo’ qilmoq (ergashmoq) uchun bajardilar. Bu hadisni Jobir vositasida Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilgan kishi o‘sha kishidir.

365-BOB
MAVZU: IMOM XUTBA O’QIYoTGANDA SO’ZLAShMOQ KAROHAT EKANLIGI

511. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; «Kimki jum’a kuni imom xutba o‘qiyotganda (yonidagi birodariga): «Jim o‘gir» desa (ham), noo‘rin gap qilgan bo‘lur».
Bu bobda Ibn Abi Avfa va Jobir ibn Abdulloh (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan. Abu Hurayraning hadisi hasan-sahih. Ilm ahllarining amali shu hadis asosidadir. Imom xutba aytayotganda kishining gaplashmogini makruh ko‘radilar va: «Agar birov gapirsa, uni faqat ishorat bilan to‘xtadi», deydilar.
Salomga alik olmoq va aksirgan kishiga javob aytmoq masalalarida ulamo ixtilof qildilar. Ba’zi ilm ahdlari imom xutba o‘qiyotganda salomga alik olinmog‘iga va tasmit (aksirgan kishiga javob qilinmog‘i)ga ruxsat berganlar.
Ahmad va Ishoqning qavli shudir. Tobi’iyndan va keyingilardan ba’zi ilm ahllari esa buni makruh ko‘rganlar. Shofi’iyning ham qavli shu.

366-BOB
MAVZU: JUM’A KUNI SAFLARDAN (YeLKALARDAN) OShIB O’TMOQ KAROHAT EKANLIGI

512. Mu’oz ibn Anas Al-Juhaniy (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday dedilar: «Kimki jum’a kuni odamlarning yelkalaridan oshib o‘tsa, jahannam sari bir ko‘prik qurgan bo‘lur».
0damlarning yelkalari ustidan hatlab, saflarni oshib o‘taoq faqat jum’a kuni emas, boshqa kunlarda ham, hatto ilm, va’z va irshod majlislarvda ham makruhdir. Chunki, karohatning sababi - musulmonlarga aziyat berilmog‘idirki, bunday aziyatni yetkazmoq boyagi holatlarda ham mavjuddir. Faqat izdihom va gavjumlik jum’a kuni boshqa kunlardagidan orgiq bo‘lgani uchun hadisda juma kuni deb maxsus zikr qilingan.
Bu bobda Jobir (roziyallohu anhu)dan hadis rivoyat qilingan. Mu’oz ibn Anas Al-Juhaniyning hadisi g‘arib. Bu hadisni yolg‘iz Rishdiyn ibn Sa’dning rivoyatidan bilayotirmiz.
Ilm ahllarining amali shu hadis asosidadir. Jum’a kuni musulmonlarning yelkalaridan oshib o‘tmoqni makruh ko‘rganlar va bu xususda qattiq ketganlar.
Ba’zi muhaddislar Rishdiyn ibn Sa’d haqida (tanqidiy) so‘z qilganlar va xotirasi jihatdan uning zaif ekanini qayd etganlar.

367-BOB
MAVZU: IMOM XUTBA O’QIYOTGANDA IHTIBO QILIB (TIZZALARINI TIKKA QILIB YOKI QUCHOQLAB DUMBA USTIGA O’TIRMOQ) KAROHAT EKANLIGI

513. Mu’oz ibn Anas (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam jum’a kuni imom xutba aytayotganda ihtibo qilib (tizzalarni tikka qilib yoki quchoqlab dumba ustiga) o‘tirmoqdan qaytardilar».
Bu hadis hasan.
Abu Marhumning ismi - Abdurrahmon ibn Maymun.
Ba’zi ilm ahllari, jum’a kuni imom xutba o‘qiyotganida kishining tizzalarni tikka qilib ko‘tarib yoki kuchoqlab dumba ustiga o‘tirmog‘ini makruh ko‘rganlar. Ba’zi ilm ahllari esa bunga ruxsat beradilar. Abdulloh ibn Umar va yana boshqalar ruxsat berganlar orasidadir.
Ahmad va Ishoqning qavli ham shu: imom xutba o‘qiyotganda ihtibo qilib o‘tirmoqlikda zarar yo‘q deb qaraydilar.

368-BOB
MAVZU: MINBARDA QO’LLARNI KO’TARMOQ KAROHAT EKANLIGI

514. Ahmad ibn Maniy, Hujaym ibn Bashir orqali Husayn ibn Abdurrahmondan naql etib, bizga bayon qildi: «Umaro ibn Ruvaydadan eshitdim: Bishr ibn Marvon xutba aytayotib duoda qo‘llarini ko‘targan edi, Umaro bunday dedi: «Alloh bu ozg‘in qo‘llarni quritsin! Rasululloh sallallohu alayhi va sallamni ko‘rganman, shundoq duo qilmoqdan nariga o‘tmas edilar». Hushaym (shundoq deb) shahodat barmog‘i bilan ishorat qildi».
Bu hadis hasan-sahih.

369-BOB
MAVZU: JUM’A NAMOZINING AZONI

515. As-Soib ibn Yazid (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Azon Rasululloh sallallohu alayhi va sallam, (hazrati) Abu Bakr va (hazrati) Umar davrlarida imom minbarga chiqqanda va namozga turiladigan vaqtda aytilar edi. (Hazrati)Usmon davrlariga kelib, Zavro ustida uchinchi azon aytish qo‘shimcha qilindi».
Imom Buxoriy Zavro Madina shahrida bir bozor joyining nomi ekanligani aytadi. Ba’zilari esa Zavro - masjid eshigadagi katgakon bir toshning nomi ekanligini aytishganki, bu qavl izohga muhtojdir. Chunki, ba’zi rivoyatlarda chorsu (bozor) deb ochiq-ravshan zikr qilingan.
Bu hadis hasan-sahih.

370-BOB
MAVZU: IMOM MINBARDAN TUSHGANDAN KEYIN SO’ZLASHMOQ

516. Anas ibn Molik (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam minbardan tushganlarida, hojat (zarurat) bo‘lsa, so‘zlashar edilar».
Bu hadisni yolg‘iz Jarir ibn Hozimning rivoyatidan bilayotirmiz. Muhammad (Al-Buxoriy)dan eshitdim; aytdi: «Jarir ibn Hozim bu hadisda vahmga tushgan (yanglishgan). Sahih rivoyat (tag‘in) Sobit orqali Anasdan kelgan rivoyatdirki, o‘sha rivoyatda bunday deyiladi: «Namozga iqomat aytildi va shu asnoda bir kishi Nabiy sallallohu alayhi va sallamning qo‘llarini tutib, hatto qavmdan ayrimlarini uyqu bosgunicha so‘zlashib turdi». Muhammad (Al-Buxoriy) «Hadis (aslida) ana shu!» dedi.
Jarir ibn Hozim ba’zan biror narsa borasida vahmga tushadi (yanglishadi), ammo haqiqatan to‘g‘ri kishi. Muhammad aytadi: «Jarir ibn Hozim, Sobitning Anas orqali Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan rivoyat qilgan: «Namozga iqomat aytilganida toki meni ko‘rmaguncha (o‘rinlaringizdan) turmangizlar» degan hadisda ham vahmga tushgan (yanglishgan)». Muhammad, Hammod ibn Zayddan bunday deb rivoyat qilinganini aytadi: «Sobit Al-Buno’ning oldida edik, Hajjoj As-Sovvaf Yahyo ibn Abi Kasirdan, Abdulloh ibn Abi Qatodadan, uning otasidan, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan: «Namozga iqomat aytilganida toki meni ko‘rmaguncha (o‘rinlaringizdan turmangizlar») degan hadisni rivoyat qildi; Jarir vahmga beoilib, bu hadisni Sobit Anas orqali Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan ularga bayon etdi, deb gumon qildi».