537. Ibn Umar (roziyallohu anhumo)dan rivoyat qilindi: «Ibn Umar hayit kuni (namozgohga) chiqdi. Hayit namozidan oldin ham, keyin ham namoz o‘qimadi. Va (u) Nabiy sallallohu alayhi va sallamning shunday qilganlarini aytib berdi».
Bu hadis hasan-sahih.

385-BOB
MAVZU: XOTIN-QIZLARNING HAYIT NAMOZLARIGA CHIQMOG’I

538.Ummu Atiyya (roziyallohu anho)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bokira va endi bo‘yiga yetgan qizlarni ham, paranji yopingan ayollarni va hayz ko‘rgan xotinlarni ham hayit namozlariga chiqarar edilar. Ammo hayz ko‘rgan ayollar namozgohdan uzoqroqda turib, musulmonlarning duolariiga qo‘shilishardi. (Bir kuni) ayollardan bittasi: «Yo Rasululloh! (Ayolining) yopinchig‘i bo‘lmasa-chi?» dedi. «Unda dugonasi yopinchiqlaridan birini berib tursin!» dedilar...».

539. Amad ibn Mani’, Hushaym orqali Hishom ibn Hassondan, Siyriyn qizi Hafsadan, Ummu Atiyyadan bizga bayon qildi: o‘tgan hadisning o‘zi...
Bu bobda Ibn Abbos va Jobir (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Ummu Atiyyaning hadisi hasan-sahih. Ba’zi ilm ahllari shu hadisni egallab, xotin-qizlarning hayit namozlariga chiqmoqlari uchun ruxsat berganlar. Ba’zisi esa buni makruh ko‘radi. Ibnul-Muboraqdan bunday degani rivoyat qilindi: «Xotinlarning bu kun hayit (namozlari)ga chiqmoqlarini makruh ko‘raman. Agar xotin chiqaman deb turib olsa, eri uni yasantirmasdan, kunda kiyadigan kiyimi bilan chiqmog‘iga izn bersin! Agar bu holatda chiqishni qabul qilmasa, uni chiqmoqdan man’ etishi mumkin».
Oisha (roziyallohu anho)dan bunday deganlari rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam xotinlarning nimalarni o‘ylab topganini ko‘rsalar edi, Bani Isroil ayollari man’ etilganidek, ularni masjiddan man’ etgan bo‘lardilar».
Oisha (roziyallohu anho)ning Al-Buxoriy va Muslim tomonidan taxrij qilingan bu hadisida ayollarning masjidlardan man’ etilganiga doir dalil yo‘q. Chunonchi, Allohu taolo bandasi va Rasuli Muhammad Mustafo sallallohu alayhi va sallamga shariatini komil va vozih (ochiq-ravshan) tarzda nozil qilgan. Ayollarning masjidlarga borishlariga izn berilgan. Ammo ochiq-sochiq, yasan-tusan qilib yurishdan, zeb-ziynatlarini begona erkaklarga namoyish qilib yurishdan man’ etilgan... (Muborakfuriy va Ahmad Muhammad Shokir).
Sufyon As-Savriydan bugungi kunda xotinlarning hayitlariga chiqmoqlarini makruh ko‘rgani rivoyat qilindi.

386-BOB
MAVZU: RASULULLOH SALLALLOHU ALAYHI VA SALLAM HAYITGA BIR YULDAN CHIQIB, BOSHQA YO’LDAN QAYTGANLARI BAYONI

540. Abu Hurayra (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam hayit kuni (namozgohga) bir yo‘ldan chiqsalar, boshqa yo‘ldan qaytar edilar».
Bu bobda Abdulloh ibn Umar va Abu Rofi’ (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Abu Hurayraning hadisi hasan-g‘arib.
Abu Tumayla va Yunus ibn Muhammad bu hadisni Fulayh ibn Ismoildan, Sa’id ibn Al-Horisdan, Jobir ibn Abdullohdan rivoyat qildi.
Ba’zi ilm ahllari bu hadisga ittibo’ etib, imom uchun bir yo‘ldan chiqsa, boshqa yo‘ldan qaytmogani mustahab ko‘rganlar. Shofi’iyning qavli ham shudir.
Jobirning hadisi sahihroq ko‘rinadi.

387-BOB
MAVZU: RAMAZON HAYITIDA NAMOZGA CHIQMASDAN OLDIN BIROR NARSA TOTMOQ

541. Burayda ibn Xusayb (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi; aytdi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam Ramazon hayiti kunida biror narsa totmay turib, namozga chiqmas edilar; Qurbon hayiti kunida esa namoz o‘qimay turib, biror narsa totmas edilar».
Bu bobda Ali va Anas (roziyallohu anhumo)dan hadis rivoyat qilingan.
Burayda ibn Husayb Al-Aslamiyning hadisi g‘arib.
Muhammad (Al-Buxoriy) aytadi: «Savob ibn Utbaning bundan boshqa hadisini bilmaymiz».
Ba’zi ilm ahllari Ramazon hayitida biror narsa totib namozga chiqmoqlikni mustahab ko‘rganlar. Mustahab bo‘lgan narsa esa xurmo yemoqliqdir. Qurbon hayitida esa namozdan qaytgunicha hech narsa yemaydi.

542. Anas ibn Molik (roziyallohu anhu)dan rivoyat qilindi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Ramazon hayiti kunida namozgohga chiqmasdan oldin bir nechta xurmo tanavvul qilar edilar».
Bu hadis hasan-sahih-g‘arib.
Hayit namozlarining ochiq havoda o‘qilmog‘iga doir Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan vorid hadislarga tayanib, olimlarning fikr-mulohazalariii, axamiyatiga binoan, quyida bayon etamiz.
Hanafiy mazhabidan Al-Ayniy, Al-Buxoriy kitobi sharhida, Abu Sa’id (roziyallohu anhu)ning hayitlarda namozgohga chiqmoq borasidagi hadisiga asoslanib, bunday dsydi: «Bu hadisda ochiq havo namozgohiga chiqilmog‘iga doir dalil bor. Hayit namozi, zaruriyat bo‘lmagunicha, masjidda o‘qilmaydi».
Ibn Ziyod imom Moliqdan naql etib, bunday deydi: «Sunnat bo‘lgan narsa - ochiq havo ibodatgohiga chiqmoqdir. Faqat Makka shahri aholisi bundan mustasno. Ular masjidda (Ka’bada) o‘qiydilar».
«Fatavoyi hindiy» (1-jild, 118-sahifada) bunday dsyiladi: «Hayit namozi uchun ochiq havo namozgohiga chiqmoq sunnatdir; hatto shaharning eng katta masjvdiga sig‘salar ham. Bugun shayxlar shu qavlga ega bo‘lganlar, sahih so‘z ham shudir».
Imom Molikdan bunday deb aytgani rivoyat qilinadi. «Hayit namozlari ikki joyda o‘qilmaydi va masjidlarda ham o‘qilmaydi. Faqat, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam ochiq havo namozgohiga chiqqanlaridek, ular ham chiqadilar». Ibn Vahb, Yunus orqali Shihobdan naql etib aytadiki, «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam hayit namozlari uchun ochiq havo namozgohlariga chiqar edilar va keyin bu boshqa qasaba xalqlari uchun sunnat bo‘ldi».
Hanbaliy mazhabidan Ibn Huzoma «Al-Mug‘niy»da (2-jild, 229-230 sahifa) bunday deydi: «Sunnat hayit namozi ochiq havo namozgohvda o‘qilmog‘idir. Ali (roziyallohu anhu) shuni amr qilganlar, Al-Avzoiy va ijtihod arbobi shu hukmni istixson qilganlar (eng yaxshi deb topganlar). Shofi’iydan bunday deb aytgani hikoya qilinadi: «Qasabaning jome’ masjidi keng bo‘lsa, jome’da o‘qimoq a’loroq. Chunki masjid joylarning eng xayrlisi va eng tozasidir. Shu sababdan Makka xalqi masjidi Haramda o‘qiydi». Bizningcha esa, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam masjidni qo‘yib, ochiq xavo namozgohiga chiqar edilar. U kishidan keyin xalifalar ham chiqqanlar. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam esa yaqin turgan afzal narsani qo‘yib, uzoq bo‘lgan noqis ish mashaqqatiga kirmaydilar va ummatlariga ham fazoilni tark etmoq yo‘lini ochmaydilar. Yana biz Rasululloh sallallohu alayhi va sallamga ittibo’ va iqtido etmoqqa buyurilganmiz, bizga buyurilgan narsaning noqis bo‘lishi va manfiy bo‘lgan narsaning komil bo‘lishi zinhor joiz emas. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam uzrsiz holda hayit namozini masjidda o‘qiganlari rivoyat qilinmagan. Keyin bu musulmonlarning ijmo’i (ittifoqidir). Musulmonlar har asrda va har misrda (shaharda) ochiq havo namozgohiga chiqadilar. Masjidlari xoh keng bo‘lsin, xoh tor bo‘lsin, hayit namozini ochiq havo namozgohida o‘qiydilar. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam masjidning sharaf va fazilatini eng yaxshi qadrlagan holda hayit namozlarini ochiq havo namozgohida o‘qiganlar».
Imom Shofi’iy «Al-Umm» kitobi (1-jild, 207-sahifa)da aytadi: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam hayitlarda Madinaning ochiq havo namozgohiga chiqqanlarini aytib yetkazdik. U zotdan keyingilar va Makkadan boshqa barcha qasaba xalqlari ham shunday qilishadi. Faqatgina Makka ahli Masjidi haromdan tashqarida namoz o‘qiganlari rivoyat qilinmagan. Nazarimda, Allohu a’lam, Masjidi Harom dunening eng xayrli yeri va tuprog‘i bo‘lgani bois shundoqdir. Barcha namozlarini ilojlari boricha u yerda o‘qishni orzu qiladilar. Bir qasaba qurilsa-yu o‘sha qasabaning jome’-masjidi hayitlarda xalqni sig‘diradigan darajada keng bo‘lsa, xalqning boshqa joyda namoz o‘qimog‘iga tarafdor emasman. Ammo ochiq havoga chiqmoqlarida ham zarar yo‘q. Faqat masjidlari tor bo‘lgan holda imom hayit namozlarini masjidda o‘qitsa, menimcha, bu makruhdir, lekin iodasi (qayta o‘qilmog‘i) lozim bo‘lmaydi. Yomg‘ir yog‘sa yoki boshqa (shunga o‘xshash) uzr bo‘lib qolsa, unda ularga namozni masjidlarda o‘qimoqlarini va ochiq havoga chiqmasliklarini amr etaman».
Alloma Ibnul-Hojj «Al-Madhal» (2-jidd, 283-sahifa)da bunday deydi: «Hayit namozlarida Rasululloh sallallohu alayhi va sallamdan beri davom etib kelgan sunnat - ochiq havo namozgohida o‘qimoqdir. Chunki, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Mening ushbu masjidimda o‘qilgan namoz, Masjidi Haromdan tashqari, boshqa masjidlarda o‘qilgan ming namozdan afzaldir» deganlar va shu ulug‘ fazilat bilan birga masjidlarini qo‘yib, ochiq havo namozgohiga chiqqanlar. Bu esa hayit namozlarini ochiq havoda o‘qilishiga oid amrning qat’iyligiga dalolat qilgan vozih (ochiq-ravshan) bir dalildir. Sunnat shudir. Hayit namozlarini masjidda o‘qimoq, Imomi Molik mazhabiga ko‘ra bid’atdir. Faqat zarurat bo‘lsa, bid’at bo‘lishlikdan chiqadi. Chunki, Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam va u kishidan keyin kelgen xulafoi roshidiyndan hech bittalari bunday qilmagan».
Sahih hadislarda vorid bo‘lgan Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning sunnati - u kishi hayit namozlarida shaharning tashqarisiga, dala-qirga chiqqanlariga dalolat qiladi. Islomning birinchi asrida amal shu tarzda davom etdi. Hayit namozlarini masjidlarda o‘qishmas edi. Faqatgina yomg‘ir yoki shunga o‘xshash bir zarurat bo‘lib qolsa, unda qir-dalaga chiqishmasdi. To‘rt imomning va boshqa ulug‘ olimlarning mazhabi - yo‘li shudir, Bu borada oralarida ixtilof yo‘q. Yolg‘iz Imom Shofi’iy, qasabasining jome’-masjidi haloyiqni sig‘diradigan darajada keng bo‘lsa, hayit namozini masjidda o‘qilmog‘ini ixtiyor etgan. Shu bilan birga ochiq havoda o‘qishlarida zarar yo‘q deb qaraydi. Chunonchi, agar qasaba xalqi masjidga sig‘masa, hayit namozi bunday masjidda o‘qilmog‘ini makruh ko‘radi. Bularning barchasi hayit namozlari masjidlarda o‘qilmog‘i bid’at ekanligiga dalolat qiladi. Ya’ni biror qasabada o‘sha manzil xalqini sig‘dira oladigan masjid yo‘q. Ayni vaqtda hayit namozlari dala-qirda, o‘qilmog‘ining ulug‘ va teran bir hikmati bor. Hamma qasabashshg aholisi yilda ikki marta erkak-ayol, bola-chaqa birgalashib, uyushgan holda Allohga yo‘naladi, bitta imomning orqasida namoz, o‘qiydi, takbir va tahlil aytadi. Qo‘llari duoga ochilib, xulusi qalb bilan duolar qilinadi. Bunday muhtasham manzara barcha ko‘ngillarni xashiyyat va iymon (nuri) bilan to‘ldirmog‘i shubhasizdir. Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallam barcha xo-tin-qizlarni, hatgo hayz ko‘rgan ayollarni ham bayram joyiga -hayitgohga chiqmoqlarini, kiyadigan kiyimi yoki yopinchig‘i bo‘lmagan xotin-qizlar qo‘shnilaridan, dugonalaridan olib turib bayramda -hayitda qatnashmoqlarini amr qildilarki, bu buyruq o‘sha ulug‘ va teran hikmatga asoslangandir.
(Muborakfuriy va Ahmad Muhammad Shokir).

388-BOB
MAVZU: QASRI SALOT (NAMOZNING QISQARTIRILIShH)

543. Ibn Umardan (roziyallohu anhumo) rivoyat qilindi; aytdi: «(Janobi) Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan, (hazrati) Abu Bakr, (hazrati) Umar va (hazrati) Usmon (roziyallohu anhum) bilan safar qilganman; peshin va asr namozlarini ikki rak’at-ikki rak’at o‘qir edilar, farzdad oldin ham, keyin ham namoz uqishmas edi». Va Abdulloh aytdi: «(Safarda) Farzdan oldin yoki keyin namoz o‘qiydigan bo‘lsam, hech yo‘qsa, farzni to‘liq o‘qib qo‘ya qolar edim».
Hofiz Ibnul-Hajar «Fath-ul-boriy»da bunday deydi: «Ya’ni Ibn Umar farzni tugal o‘qimoq bilan sunnatlarni o‘qimoq orasida muxayyar (ixtiyorli) qilinsa edi, farzni tugal o‘qimoqni tarjih etgan (ustun ko‘rgan) bo‘lardi. Ibn Umar, Qasri salotdan - namozning qisqartirilmog‘idan yengillatish ma’nosini tushunayotir. (Ilova: At-Termiziy quyiroqda ta’kidlaganlaridek, Ibn Umar (roziyallohu anhumo)dan Rasululloh sallallohu alayhi va sallam safarda sunnat namozlarini o‘qiganlari bayon qilingan. Binobarin, safarda sunnatni o‘qimoqlik sunnatdir).
Bu bobda (hazrati)Umar, (hazrati)Ali, Ibn Abbos, Imron ibn Husayn va Oisha (roziyallohu anhum)dan hadis rivoyat qilingan.
Ibn Umarning hadisi hasan-g‘arib. Bu hadisni yolg‘iz Yahyo ibn Sulaymning rivoyatidan shu tarzda bilmoqdamiz. Muhammad ibn Ismoil (Al-Buxoriy) aytadi: «Bu hadis Ubaydulloh ibn Umardan, Suroqa oilasidan bo‘lmish bir kishidan, Ibn Umardan rivoyat qilindi».
Atiyya Al-Avfiy orqali Ibn Umardan, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam safarda farzdan oldin va farzdan keyin tatavvu’ (farz bo‘lmagan namozlar) o‘qiganlari rivoyat qilingan. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam, (hazrati) Abu Bakr, (hazrati) Umar va xalifaligining birinchi davrida (hazrati) Us-mon (roziyallohu anhum) safarda namozni qasr o‘qiganlari sahih tarzida sobitdir.
Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamning sahobalaridan va keyingilardan ilm ahllarining amali shu hadis asosidadir.
Oisha (roziyallohu anho)dan safarda namozni to‘liq o‘qiganlari rivoyat qilingan.
Imom Al-Buxoriy tomomnidan taxrij etilgan bir hadisda Oisha (roziyallohu anho onamiz) bunday deydilar: «Namoz dastlab ikki rak’at deb farz qilingan edi. Keyin safar namozi shu ikki rak’atligicha qoldi. Lekin muqimliqdagi namoz to‘rt rak’at qilib to‘ldirildi». Zuhriy: «Oisha (onamiz) «To‘ldirildi» deganda nimani nazarda tutganlar?» deb Urvadan so‘radi. Urva: «Usmon (roziyallohu anhu) bu xususda (ya’ni namozni to‘rt rak’at o‘qimoq to‘g‘risida) ne degan bo‘lsalar, o‘shandoq ta’vil qildilar (o‘shani nazarda tutdilar)», dedi». Hofiz Ibnul-Hajar «Fath-ul-boriy»da aytadi: «To‘ldirilmog‘ining sababi Al-Bayhaqiy Hishom ibn Urva orqali Urvadan taxrij etgan hadisda sharhlangan. Urva aytdiki, «Oisha (onamiz) safarda to‘rt rak’at o‘qir edilar. Shunda unga: «ikki rak’at o‘qing» dedim. Aytdilarki, «Ey egachimning o‘g‘li! Menga og‘irlik qilayotgani yo‘q-ku!». (Ilova: Hanafiy mazhabida safarda to‘rt rak’atlik farzlar ikki rak’at o‘qiladi, bu aziymatdir. Musofir kishi muqim bir imomga ergashgan taqdirda farzlarni to‘liq o‘qiydi. Yolg‘iz o‘zi o‘qiganida to‘rt rak’atlik farzlar qasr qilib ikki rak’at o‘qiladi).
Amal Payg‘ambar sallallohu alayhi va sallamdan va sahobalardan kelgan rivoyat asosidadir. Shofi’iy, Ahmad va Isxoqning qavli shu. Shu farq bilanki, Shofi’iy safarda namozni qasr o‘qimoq ruxsat ekanligini aytadi. Agar to‘liq o‘qisa, Shofi’iyning fikricha, joiz.
Qasr o‘qish vojibmi yoki ruxsatmi degan masalada olimlar ixtilof qildilar. Hanafiylar birinchi qavlga ega bo‘lib, qasr o‘qish vojib deb aytdilar. (Hazrati)Ali va (hazrati)Umar (roziyallohu anhumo)dan qasr o‘qish vojib, deb rivoyat qilingan. Imom Navaviy bir qancha ilm axllarining shu fikrda ekanliklarini qayd etadi. Al-Xattobiy, «Al-Maolim»da bunday deydi: «Salaf ulamolari va fuqahoi amsorning ko‘pchiligi qasr o‘qish vojib deb aytganlar. (Hazrati)Ali, (hazrati)Umar, Ibn Umar va Ibn Abbos (roziyallohu anhum)ning qavli shudir. Umar ibn Abdulaziz, Qatoda va Al-Hasandan shu qavl rivoyat qilingan. Hammod ibn Sulaymon: «Safarda to‘rt rak’at o‘qisa, namozni ioda qiladi (qayta o‘qiydi)» deydi. Molik: «Vaqtning ichida bo‘lgunicha ioda qiladi, ammo vaqti chiqqandan keyin ioda etmaydi», deydi.
Shofi’iy, Molik va Ahmad ikkinchi qavlga ega bulib, qasr o‘qish vojib deydilar. Imom An-Navaviy ulamoning ko‘pchiligi shu fikrda ekanligini aytadi. Oisha, Usmon va Ibn Abbos (roziyallohu anhum)dan shu qavl rivoyat qilingan. Ibnul-Munzir aytadiki: «Bomdod va Shom namozlarida qasr yo‘qligi borasida ulamo ittifoq qilgan».
Har ikki guruhdan - safarda qasr o‘qish vojib deb aytganlari bilan ruxsat deb aytganlardan har biri o‘z yo‘lini ta’yid etadigan (quvvatlaydigan) dalillarni zikr kdladi. Ammo safarda qasr o‘qish ruxsat degan da’vo zaif. Chunki, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam barcha safarlarida ikki rak’at o‘qiganlar. Bas, u zot umr bo‘yi afzal narsani qo‘yib, afzal bo‘lmagan narsaga mu-lozamat qilishlari aqlga yaqin gap emas.

544. Abu Nazradan rivoyat qilindi; aytdi: «Imron ibn Husayndan safar namozi haqida savol qilindi. Shunda u: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan birga haj qildim, (u zot) ikki rak’at o‘qidilar. Abu Bakr (roziyallohu anhu) bilan haj qildim; ikki rak’at o‘qidilar. Umar (roziyallohu anhu) bilan ham (haj qildim), ikki rak’at o‘qidilar. Usmon (roziyallohu anhu) bilan ham, xalifaliklarining olti yili yoki sakkiz yili davomida, haj qildim, ikki rak’at o‘qidilar».
Bu hadis hasan-sahih.

545. Muhammad ibn Mundadir va Ibrohim ibn Muyassardan rivoyat qilindi: Anas ibn Molik (roziyallohu anhu) bunday deb aytganini eshitdilar: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam bilan birga peshin nomozini Madinada to‘rt rak’at o‘qidik, asr namozini esa Zul-Hulayfada ikki rak’at o‘qidik».
Madinadan uch mil masofadagi bir joy nomi. Madina xalqining miyqotidir. Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bu yerda asr nomozini ikki rak’at o‘qiganlari safarda ekanliklari tufaylidir.
Bu hadis sahih.

546. Ibn Abbosdan (roziyallohu anhumo) rivoyat qilindi: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam Madinadan Makka sari (yo‘lga) chiqdilar va faqatgina Robbul-’alamindan qo‘rqib, ikki rak’at o‘qidilar».
Bu hadis safarda qasr o‘qishlik qo‘rquv tufayli bo‘ladi, deb iddao qiluvchilarga javobdir. Chunonchi, Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Allohdan boshqa hech kimsadan qo‘rquvlari bo‘lmagan holda o‘sha safarda namozni qasr o‘qiganlariga dalolat etadi.
Bu hadis sahih.